دوسوم پژوهش‌های جهان آزاد نیست

ندا اظهریخبرنگار

ندا اظهری، مترجم: تا سال‌ها پژوهش‌ها و تحقیقاتی که در آزمایشگاه‌ها و فضاهای تحقیقاتی دانشگاه‌ها توسط محققان و دانشمندان تولید و به سرانجام می‌رسید، در همان فضاهای علمی باقی می‌ماند و کمتر در اختیار عموم قرار می‌گرفت. اغلب مقالات علمی که در مجلات معتبر علمی دنیا منتشر می‌شدند، پولی بودند و افراد برای دستیابی به این پژوهش‌ها حتما باید هزینه خرید مجله یا مقاله مربوطه را می‌پرداختند تا اجازه انتشار برای آنها صادر می‌شد. این فرآیند قانونمند، به‌نوعی مانع از پیشرفت علم در بسیاری از حوزه‌ها شده و حتی با محدود کردن دانش، مانع از دانش‌افزایی در جامعه می‌شد. اما در سال‌های اخیر با توجه به سیاست‌هایی که در پیش گرفته شده، دانشگاه‌ها ملزم به رعایت قوانین جدید بوده و باید طبق ضوابطی، امکان دسترسی آزاد و رایگان محققان، دانشجویان و جامعه را به مقالات پژوهشی فراهم کنند.

انجمن دانشگاه‌های اروپا چشم‌اندازی را برای حمایت از 850 موسسه عضو این انجمن از 48 کشور اروپایی به‌منظور اجرای سیستم علمی باز و رایگان ارائه کرده است. در این چشم‌انداز قرار است پژوهش‌های علمی به‌طور آزاد نه‌تنها به خروجی‌های پژوهشی و علمی، بلکه به کل فرآیند تحقیقاتی عرضه شود. این استراتژی ارائه‌شده در سند دستورکار علوم آزاد EUA 2025، هدف قرار دادن دانشگاه‌های اروپا را در یک اکوسیستم علمی تعیین کرده است که مشخصه آن مالکیت دانشگاهی بر ارتباطات و انتشارات علمی با تبدیل علوم آزاد و باز به بخشی جدایی‌ناپذیر از شیوه‌های ارزیابی پژوهشی طی سه سال است. این حرکت بخشی از روند رو به رشد جامعه تحقیقاتی برای به چالش کشیدن سلطه جهانی نشریات دانشگاهی گران‌قیمت است که به‌رغم پیشرفت اخیر در دسترسی آزاد به خروجی‌های علمی، هنوز هم تخمین زده می‌شود که 85 درصد از مقالات پژوهشی جدید منتشرشده در مجلات عقب ‌مانده و به‌طور آزاد در اختیار قرار نمی‌گیرند. معاون مدیر بخش پژوهش و نوآوری انجمن دانشگاه‌های اروپا عنوان می‌کند که ایجاد استراتژی برنامه‌ریزی علوم آزاد یک سال به طول انجامیده و به همراه یک برنامه عملیاتی، با اهداف مشخص و جدول زمانی برای نظارت بر پیشرفت آن، پیگیری خواهد شد و قرار است در ماه ژوئن منتشر شود.

  ارزیابی جدید محققان

دستورکار علوم آزاد انجمن دانشگاه‌های اروپا همزمان با دیگر ابتکاراتی که در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرند، به دنبال سیستم جدیدی برای ارزیابی پژوهش‌ها جدا از وابستگی به سنجش تعداد مقالات پراستناد محققی است که در مجلاتی با ضریب تاثیر بالا منتشر شده‌اند. به‌عنوان مثال، فرانسه از ریاست 6 ماهه خود بر کمیسیون اروپا برای تحت فشار قرار دادن کشورهای عضو اتحادیه اروپا برای برهم زدن وضعیت موجود استفاده می‌کند و فراخوان پاریس خود را در مورد ارزیابی پژوهشی در کنفرانس علوم آزاد اروپا(OSEC) ارائه کرد که در روزهای 4، 5 فوریه 2022 برگزار شد. این امر خواستار ایجاد ائتلافی از سازمان‌های سرمایه‌گذاری تحقیقاتی، سازمان‌های پژوهشی و مقامات ارزیابی «مایل و متعهد به اصلاح نظامی ارزیابی پژوهشی فعلی» بود، به‌گونه‌ای که تنوع فعالیت‌ها و خروجی‌های پژوهشی مانند انتشارات، پیش‌چاپ، داده‌ها، روش‌ها، نرم‌افزار، کد و پتنت‌ها و نیز تاثیرات اجتماعی و مشارکت عمومی آنها ارزش‌گذاری شود. از سوی دیگر، دانشگاه‌های هلند هم در اعتراض به استفاده غیرانتقادی از فاکتورهای تاثیر مجلات برای شناسایی و پاداش دادن به محققان پیشتاز بوده‌اند. به‌عنوان مثال، دانشگاه «اوترخت» متعهد شده است که دیگر در تمام مراحل استخدامی و اعطای ترفیع درجه از «ضریب تاثیر» استفاده نکند بلکه قرار است براساس تعهد آنها به انتشار علوم آزاد، کار گروهی، مشارکت عمومی و اشتراک‌گذاری داده‌ها ارزیابی‌های خود را انجام دهند.

  نیاز به آزادسازی پژوهش‌ها از کجا شروع شد؟

به گزارش universityworldnews، اتحادیه اروپا به مدت یک دهه‌ونیم از دسترسی آزاد به اکتشافات علمی حمایت می‌کرد اما افزایش هزینه انتشارات مقاله‌های تحقیقاتی، نیاز به حرکت سریع به سمت علوم آزاد را نشان داد که تحت عنوان «دانش و برداشت ایجادشده توسط محققان که مانند یک کالا با آن برخورد می‌شد» از آن یاد می‌شد و قرار بر آن شد که در اختیار و دسترس کل جامعه قرار گیرد. همه‌گیری اخیر کووید- 19 به وضوح نیاز و مزایای آزاد کردن و در دسترس قرار دادن دانش و به اشتراک‌گذاری آشکار داده‌های تحقیقاتی، نتایج پژوهش‌ها و کل فرآیند تحقیقات را نشان داد. علاوه‌بر این، رئیس هیات اجرایی دانشگاه فناوری «آیندهوون» در هلند و مدیرکل سابق تحقیقات و نوآوری کمیسیون اروپا که در سال 2018، Plan S را برای شروع یک پروژه تاسیس کرد، به اشتراک گذاشت و باعث تغییر نگرش در سراسر جهان نسبت به انتشار تحقیقات با دسترسی آزاد شد.  اسمیتز و راشل پلز، روزنامه‌نگار به تازگی در یادداشتی تحت عنوان «نقطه نظر» در کسب‌وکار علمی تحت یک خط سیر مشترک، اظهار کردند که هر سال، مالیات‌دهندگان در سراسر جهان بیش از 2 تریلیون دلار به تحقیق و توسعه دنیا کمک می‌کنند که از آن میان می‌توان به فرآیند تولید واکسن‌های جدید که برای مقابله با ویروس کرونا تولید شد و نیز افزایش دانش در مورد تغییرات آب و هوایی، سلامت، اقتصاد، فقر و سایر نابرابری‌های جهانی اشاره کرد. با وجود اینکه سهمیه‌های دولتی هرساله به انتشار حدود 2.5 میلیون مقاله در مجلات علمی کمک می‌کند، اما بسیاری از افراد جامعه و محققان تحت عنوان مالیات‌دهندگان، تنها به کسری از این خروجی دسترسی دارند. درواقع، تخمین زده می‌شود که حداقل دوسوم از پژوهش‌ها با بودجه عمومی جهان و حتی اکثر کل محتوای پژوهشی، فاقد دسترسی آزاد هستند و میلیون‌ها نفر از مردم دنیا از دسترسی به این اطلاعات بازمانده‌اند.

  اولویت‌هایی برای استراتژی علوم آزاد

استراتژی جدید انجمن دانشگاه‌های اروپا، سه حوزه اولویت را برجسته کرده و وضعیت حرکت طبق هرکدام از این سه اولویت و تحولات پیش‌بینی شده تا سال 2025 و چالش‌ها را ارزیابی می‌کند. نخستین اولویت تحت عنوان «دسترسی آزاد همگانی و همیشگی به خروجی‌های علمی در اکوسیستم انتشارات علمی» با پایان دادن به موانع موجود بر سر راه مقالات مجلات، کتاب‌ها، مجموعه داده‌ها، پروتکل‌ها، الگوریتم‌ها و کدهای منبع نرم‌افزاری توصیف می‌شود. بسیاری از سرمایه‌گذاران ملی و اتحادیه اروپا درحال حاضر نیز نیاز دارند نتایج تحقیقاتی که روی آن سرمایه‌گذاری می‌کنند، در قالب دسترسی آزاد منتشر شود اما کارشناسان معتقدند انجمن دانشگاه‌های اروپا نشان می‌دهد حدود 85 درصد از مقالات تحقیقاتی جدید منتشرشده در سطح جهان هنوز در مجلاتی تولید و منتشر می‌شوند که دسترسی آزاد به آنها با محدودیت‌هایی روبه‌رو است و افرادی که قصد استفاده از آنها را دارند، حتما باید هزینه بپردازند. تحقیقات نشان داده است که هزینه‌های فزاینده برای موسساتی که تحقیقات فشرده انجام می‌دهند، پایدار نیست و حاشیه سود بالا که ناشران تجاری از آن بهره‌مند می‌شوند، به این معناست که موسسات بسیار بیشتر از هزینه‌های واقعی خدمات ارائه‌شده، هزینه می‌کنند.  سند دستور کار 2025 اتحادیه اروپا می‌گوید: «دانشگاه‌ها، سازمان‌های پژوهشی، پژوهشگران، تامین‌کنندگان مالی پژوهشی و کتابخانه‌های ملی، همگی نقش مهمی در به دست آوردن دوباره حاکمیت دانشگاهی بر فرآیند انتشار دارند. موسسات و پژوهشگران از حقوق خود نسبت به ناشران تجاری چشم‌پوشی کرده‌اند و این ناشران، حق چاپ را رکن اصلی خود قرار داده‌اند. نویسندگان و موسسات باید حقوق مالکیت معنوی خود را حفظ کنند. سند انجمن دانشگاه‌های اروپا برای مقابله با این موضوع، از «اکوسیستم انتشارات علمی منصفانه که شفاف و متنوع از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه و پایدار، از لحاظ فنی قابل همکاری و توسط جامعه پژوهشی هدایت می‌شود» حمایت‌های لازم را به عمل می‌آورد. این انجمن همچنین بستری را برای دانشگاه‌های اروپا و مذاکره‌کنندگان آنها برای به اشتراک‌گذاری اطلاعات درمورد مذاکرات چالش برانگیز ناشران و توانمندسازی رهبران دانشگاه‌ها و کنسرسیوم‌های مذاکره‌کننده برای کشف مسیرهای مختلف دسترسی آزاد و توسعه استراتژی‌های مذاکره‌کننده قدرتمند، فراهم می‌کند.

 راهکار FAIR برای استفاده از داده‌های پژوهشی

طبق سند برنامه 2025 انجمن دانشگاه‌های اروپا، دومین حوزه اولویت تحت عنوان داده‌های پژوهشی FAIR بیان شده است که با قابل یافتن، در دسترس بودن، قابل همکاری و قابل استفاده مجدد بودن می‌توان به آن پرداخت. در اینجا، داده، در طیف گسترده‌تری مورد استفاده قرار می‌گیرد به این معنا که مجموعه‌ای متنوع از اطلاعات، دانش و نتایجی توسط پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه‌های علمی مختلف تولید می‌شوند و در عین حال از آنها پشتیبانی می‌کنند. داده‌های FAIR درحال حاضر، بخشی از بحث علمی آزاد گسترده‌تر است؛ چراکه تضمین می‌کند نتایج علمی برای اشتراک‌گذاری و استفاده مجدد در دسترس باشند. با وجود این، FAIR در اینجا تحت عنوان «آزاد» یا «باز» به کار نمی‌رود درحالی‌که این دو مفهوم مکمل یکدیگر هستند، داده‌های تحقیقاتی با بودجه عمومی و دولتی باید تا حد امکان قابل دسترس بوده و حد لزوم به صورت محدود عرضه شوند. داده‌های پژوهشی آزاد قابل دسترس باشند یا نباشند، همگی باید از اصول FAIR پیروی کنند؛ چراکه استفاده از آنها تکرارپذیری آنها را تضمین می‌کند و امکان مشاهده نتایج تحقیقات را افزایش می‌دهد. طبق سند برنامه 2025 انجمن دانشگاه‌های اروپا در سطح قاره سبز، برنامه تحقیقاتی «افق اروپا» نیازمند پروژه‌هایی است که بودجه‌های دولتی به آنها اختصاص یافته باشد تا بتوان از این پروژه‌ها به‌منظور توسعه برنامه‌های مدیریت داده و عادلانه کردن داده‌های تحقیقاتی استفاده کرد. سازمان‌های مالی ملی نیز الزامات مشابهی را اتخاذ کرده‌اند. برنامه 2025 انجمن دانشگاه‌های اروپا برای برآوردن الزامات جدید، پیشنهادهایی را ارائه می‌دهد که طبق آن باید توجه بیشتری به ارتقای مهارت و مهارت‌آموزی دوباره کارکنان حوزه‌های پژوهشی فعلی شود؛ چراکه به‌طور فزاینده‌ای از آنها خواسته شده تا با الزامات داده‌های جدید اروپایی و ملی FAIR، مطابقت داشته باشند.

چالش‌های ارزیابی پژوهشی

سومین اولویت ذکرشده در دستورکار علوم آزاد برنامه 2025 انجمن دانشگاه‌های اروپا و رویکردهای سازمانی برای ارزیابی تحقیقاتی است. طبق این سند، بسیاری از شیوه‌های فعلی در دانشگاه‌های اروپا و سراسر جهان درمورد استخدام، پیشرفت شغلی و تخصیص بودجه به چالش کشیده می‌شود. نظرسنجی انجام‌شده از سوی انجمن دانشگاه‌های اروپا نشان داد که در سال 2019، معیارهای انتشار کمی مقالات پژوهشی، روش اصلی ارزیابی مورد استفاده در بسیاری از دانشگاه‌های اروپایی بوده است به‌طوری‌که 75 درصد موسسات آموزشی به این نظرسنجی واکنش نشان داده‌اند و از «ضریب تاثیر مجله» به‌عنوان شاخصی برای ارزیابی‌های سطح فردی فعالیت‌های پژوهشی و حرفه‌ای استفاده کرده‌اند. علاوه‌بر اینکه این موضوع یکی از نگرانی‌ها در بحث ارزیابی مقالات به‌شمار می‌رود، اما اجرای روش‌های ارزیابی پژوهشی مسئولانه‌تر، چالشی و واقعی‌تر است که دانشگاه‌ها باید با آن روبه‌رو شوند. برای توسعه و اجرای رویکردهای ارزیابی، با تمرکز بر ارزیابی فعالیت‌های پژوهشی و مشاغل براساس شایستگی‌های خود، با درنظر گرفتن بهبود فرهنگ آکادمیک، باید تعادلی بین بررسی معیارهای کمی و کیفی وجود داشته باشد. همچنین دانشگاه‌ها باید شیوه‌هایی را توسعه دهند که مشوق بوده و پاداش دسترسی آزاد به خروجی‌های علمی و ترویج علم آزاد در کل فرآیند پژوهشی باشد.

  نقش مرکزیت دانش برای انجمن دانشگاه‌های اروپا

نقش انجمن دانشگاه‌های اروپا به‌عنوان یک مرکز دانشی مهم، درمورد ابتکارات دانشگاهی برای بهبود ارزیابی فعالیت‌های تحقیقاتی و مشاغل و کشف‌انگیزه‌ها و پاداش‌های علمی آزاد و ضریب تاثیر و مزایای آن بر فرهنگ دانشگاهی، برابری، تنوع و دربرگیری از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین تلاش می‌شود تا کل فرآیندهای تحقیقاتی به‌صورت آزاد بوده و هرچه بیشتر به دانشگاه نزدیک باشد. تعریف ما از علم آزاد، گذر از دسترسی آزاد به خروجی‌های علمی را گسترش داده و هدف آن را آزاد کردن کل فرآیند تحقیقاتی می‌داند. به‌عنوان مثال، دانشگاه‌ها به‌طور فزاینده‌ای درحال بررسی پتانسیل‌های علمی و ارائه حمایت‌های نهادی از محققانی هستند که در این روش شرکت می‌کنند. اتحادیه اروپا درنظر دارد با به اشتراک‌گذاری شیوه‌های خوب و مفید و همکاری با شرکای بین‌المللی مانند اعلامیه ارزیابی تحقیقات، اتحاد داده‌های پژوهشی، دسترسی آزاد 2020 و جامعه کتابخانه‌ای ESAC، دستورکار علم باز را پیش ببرد.