سیدمهدی طالبی، خبرنگار گروه بین الملل: نگاه به نام پدیده‌هایی که دارای اشتراکات لفظی هستند، می‌تواند منجر به مشابه‌پنداری آنها شود؛ درحالی‌که ممکن است در ورای کلمات مشترک، تفاوت میان آنها گسترده باشد.  مذاکرات منجر به برجام و 6 دور نخست مذاکرات احیای برجام در دولت پیشین ایران با مذاکرات احیای توافق هسته‌ای در دولت جدید فراتر از حوزه موضوعی و عنوان، دارای تفاوت‌هایی بنیادین هستند. در ادامه به این موارد پرداخته شده است.

1 -اخذ تضمین

ایران در جریان امضای برجام خواستار دریافت تضمین از آمریکا بود که در این زمینه موفقیتی کسب نکرد. این درخواست ایران با خروج آمریکا از برجام و اثبات بدعهدی این کشور شدت بیشتری به خود گرفته است و تهران بازگشت واشنگتن به توافق را درصورت ارائه تضمینی بالاتر نسبت به دور قبلی ممکن می‌داند.  ایران نگران است که آمریکا پس از بازگشت به برجام، بار دیگر در خروجی مجدد، یک شوک جدید به اقتصادش وارد آورد یا اینکه بخواهد پس از بازگشت به برجام به سوءاستفاده از متن این توافق به‌ویژه بند موسوم به «اسنپ‌بک» بپردازد.

2 -راستی‌آزمایی رفع تحریم‌ها

آمریکا پس از انعقاد برجام و اجرایی شدن آن تلاش کرد با وجود انجام برخی اقدامات حقوقی برای رفع تحریم‌های ایران، همچنان آنها را به اشکال گوناگون و حتی غیر‌رسمی علیه تهران حفظ کند. این مساله باعث شد ولی‌الله سیف، رئیس وقت بانک مرکزی در مصاحبه‌ای با خبرگزاری آمریکایی بلومبرگ که تنها چند‌ماه پس از اجرایی شدن برجام انجام شد بگوید این توافق تاکنون «تقریبا هیچ» دستاورد اقتصادی‌ای برای ایران نداشته است.

رئیس بانک مرکزی در این مصاحبه تاکید کرده بود سه ماه بعد از اجرایی شدن برجام، امکان استفاده از 100 میلیارد دلار از دارایی‌های آزاد شده‌اش را ندارد و برای پرداخت‌های خود به‌دنبال راهی برای استفاده از دلار است.

3 -رفع تعارضات تحریمی

در مذاکرات پیشین تعدادی از تحریم‌های هسته‌ای لغو شدند، اما به‌دلیل رژیم متداخل تحریم‌ها به‌علت باقی‌ماندن تحریم‌های غیر‌هسته‌ای، انتفاع اقتصادی مورد‌نظر حاصل نشد.
همچنان تحریم‌هایی از سوی آمریکا و حتی اتحادیه اروپایی علیه ایران به بهانه‌هایی مانند حقوق‌بشر و حمایت از تروریسم پابرجاست که باعث‌شده تهران نتواند به‌طور کامل از منافع توافق هسته‌ای بهره‌مند شود. یکی از اصلی‌ترین تحریم‌های پابرجا مانده علیه ایران، محرومیت تهران از به‌کارگیری واحد ارزی دلار آمریکا در مبادلات تجاری بین‌المللی‌ است.

4 -اضافه شدن پیچیدگی تحریم‌های مجددا برچسب‌گذاری‌شده

دولت ترامپ در اقدامی خلاف روح توافق هسته‌ای تعدادی از تحریم‌هایی که پیش‌تر به بهانه هسته‌ای اعمال می‌شدند را با برچسب‌گذاری جدید و غیرهسته‌ای علیه ایران اعمال کرد.

با این اقدام ماهیت برخورد با ایران نیز دچار تغییراتی شد. به‌عنوان نمونه تحریم بانک‌های ایران با برچسب هسته‌ای انجام مبادلات بشردوستانه مانند خرید غذا و دارو امکان‌پذیر بود، اما با برچسب‌گذاری جدید به بهانه «تروریسم» هیچ‌گونه مبادله‌ای ممکن نیست.

دولت فعلی آمریکا می‌گوید تنها حاضر به برداشتن تحریم‌های هسته‌ای است و تحریم‌های مجددا برچسب‌گذاری شده را لغو نمی‌کند.

5 -مقابله با «اثبات برگشت‌پذیری سریع تحریم‌های آمریکا»

درحالی‌که این‌گونه برداشت می‌شد که آمریکا به‌دلیل بین‌المللی بودن توافق هسته‌ای قادر به بازگرداندن موثر تحریم‌ها نیست، خروج این کشور از برجام نشان داد واشنگتن حتی با سرعت و شدت بیشتری نسبت به دور پیشین قادر به بازگرداندن تحریم‌هاست. این اقدام باعث ‌شده حتی در‌صورت احیای توافق، طرف‌های بین‌المللی نگرانی زیادی نسبت به برقراری مجدد تحریم‌ها در هر لحظه داشته باشند و به همین دلیل وارد مراودات اقتصادی با تهران نشوند.

6 -حفظ دستاوردهای کاهش تعهدات برجامی

ایران در پاسخ به خروج آمریکا از برجام و بی‌عملی کشورهای غربی باقی‌مانده در توافق دست به تعدیل تعهدات برجامی زده و موفق به کسب پیشرفت‌هایی در حوزه فناوری هسته‌ای از لحاظ کیفی و حتی کمی شد.  تجارب علمی و کیفی ایران تقریبا قابل برگشت‌پذیری نیست، اما امکان دارد در حوزه فنی غرب قصد داشته باشد برخی از توانایی‌های فنی ایران را به عقب بازگرداند. تهران در این سال‌ها هزاران سانتریفیوژ نسل جدید را تولید کرده است که تیم مذاکره‌کننده باید بتواند آنها را همچنان حفظ کند.

7 -بهره‌برداری از پیروزی‌های منطقه‌ای و سیاسی

برخلاف دور پیشین مذاکرات هسته‌ای که بحران سوریه در اوج قرار داشت، امروز وضعیت جبهه مقاومت در سراسر منطقه رو به بهبود گذاشته است و می‌توان از آنها برای افزایش فشار بر آمریکا بهره جست.

8 -بهره‌گیری از ائتلاف شرقی

امروز قدرت‌های شرقی به‌دلیل افزایش قدرت خود و کاهش توان جبهه غربی در کنار تقابل‌جویی‌های مداوم آمریکا به همگرایی میل کرده است. این موضوع را می‌توان در بیانیه اخیر روسای‌جمهور روسیه و چین پیش از افتتاحیه المپیک زمستانی پکن، پیوستن ایران به پیمان شانگهای و همچنین حمایت‌های پکن و مسکو از مواضع تهران در مذاکرات هسته‌ای دید. این وضعیت باعث می‌شود تیم هسته‌ای با وضعیتی متفاوت نسبت به گذشته روبه‌رو باشد.

9 -آشفتگی غرب و مشکلات آمریکا

در برهه کنونی آمریکا به‌دلیل مشکلات زیاد قادر به ادامه تنش‌جویی پیشین نیست. حمله طرفداران ترامپ به کنگره در ششم ژانویه 2021 شکاف سیاسی-اجتماعی بزرگی را فاش کرده و در سوی دیگر همه‌گیری کرونا نیز اقتصاد این کشور را تحت فشار شدیدی قرار داده است، به‌گونه‌ای که تورم فعلی آمریکا در 4 دهه گذشته بی‌سابقه بوده است.  در کنار این موارد آمریکا در تابستان سال گذشته با فرار از افغانستان یک شکست بزرگ را متحمل شد و در اروپا و شرق‌آسیا نیز از لحاظ نظامی تحت فشار روسیه و چین قرار دارد.  ضعف مفرط آمریکا اما برخلاف ظاهرش به‌معنای آسان بودن بازگشت واشنگتن به برجام نیز نیست، زیرا این مشکلات می‌تواند مانع از این اقدام شود، چه اینکه سطح تنش‌های سیاسی علیه برجام در دولت بایدن بسیار بیشتر از دوران اوباما است. برخورد با این شرایط پیچیدگی‌هایی را در صحنه مذاکرات آفریده است.

10 -برجام‌زدایی سیاست‌خارجی

توافق هسته‌ای نشان داد که ایران نمی‌تواند سیاست‌خارجی خود را به آن گره بزند، زیرا با وجود اهمیت بالای توافق، امکان چنین کاری در عمل وجود نداشته و به زیان افزون‌تر تهران منجر می‌شود. از این رو تیم مذاکره‌کننده باید علی‌رغم حضور در میانه میدان گفت‌وگوهای هسته‌ای، همزمان در اقدامی دشوار و قابل توجه دست به برجام‌زدایی سیاست‌خارجی ایران نیز بزند.

11-منطقه‌زدایی و موشکی‌زدایی مذاکرات

گفته می‌شود تیم مذاکره‌کننده قبلی ایران در دور ششم مذاکرات به‌دستور مستقیم رئیس‌جمهور و حتی بدون‌اطلاع وزیرخارجه وقت ایران به‌دنبال نشان دادن چراغ سبز به آمریکا درباره مذاکرات منطقه‌ای و موشکی بوده است. بنابراین یکی از مهم‌ترین نقاط تمرکز تیم مذاکره‌کننده فعلی منطقه‌زدایی و موشکی‌زدایی مذاکرات و منحصر‌کردن آن به حوزه هسته‌ای است.

‌رئیس‌جمهور پیشین ایران در اظهاراتی حتی مدعی شده بود در‌صورتی‌که اختیارات لازم به رئیس وقت هیات مذاکراتی ایران در وین داده شود، وی به‌سرعت توافق را نهایی خواهد کرد.

12 -جبران عقب‌نشینی‌های تحریمی تیم مذاکره‌کننده پیشین

رئیس‌جمهور سابق ایران در اظهاراتی عجیب خطاب به نهادهای داخلی ایران گفته بود اگر به‌دنبال برداشته شدن همه تحریم‌ها هستیم باید حاضر باشیم در حوزه‌های دیگر نیز راضی به گفت‌وگو شویم؛ اظهارات وی درحالی صورت می‌گرفت که آمریکا بر‌خلاف تعهدش به لغو تحریم‌های اقتصادی در ازای کسب امتیازات هسته‌ای، به‌دلیل رژیم متداخل تحریم‌ها هیچ مابه‌ازای قابل توجهی به ایران نداده بود. راضی بودن دولت پیشین به احیای حداقلی توافق و حتی در اقدامی عجیب توجیه اقدامات آمریکا و فشار علیه مجلس ایران، باعث شد تا ذهنیتی بد در ذهن مقامات حاضر در مذاکرات از تهران شکل ببندد. بر همین مبنا تیم مذاکره‌کننده فعلی باید ذهنیت تیم‌های حاضر در وین را نسبت به مواضع جدید ایران تغییر داده و بر لغو موثر تحریم‌ها تاکید کند.

 13 -در دست گرفتن ابتکار مذاکرات

در دوره‌های پیشین چه در مذاکرات منجر به برجام و چه در مذاکرات احیای برجام، مذاکرات تیم ایران بیشتر دریافت‌کننده پیشنهادها بود، اما در دور جدید تیم تهران با ابتکارات جدید برای فعال نشان دادن خود در گفت‌وگوها حاضر است.

14 -حفاظت از دستاوردهای حقوقی قانون راهبردی مجلس

مجلس شورای اسلامی در سال 1399 با مشاهده انفعال دولت در موضوع هسته‌ای با تصویب طرح «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران» دولت را موظف به اجرای آن کرد. با این حال مقامات دولتی در پی تبدیل طرح مجلس به قانون و الزامی‌شدن اجرای آن، دست به انتقادهای پی‌در‌پی از آن زدند.

در این قانون مواردی مانند آغاز غنی‌سازی 20‌درصدی، نصب سانتریفیوژهای نسل جدید و توقف نظارت‌های فراتر از پادمان از جمله اجرای داوطلبانه سند (پروتکل) الحاقی وجود داشت. تیم مذاکره‌کننده فعلی باید برخلاف برخورد منفی دولت گذشته ایران با این قانون، به‌دنبال استفاده از ظرفیت‌های آن برای احقاق حقوق ایران باشد.

15 -افزایش نقش دیگر اعضا در مذاکرات

درحالی‌که در مذاکرات منجر به برجام مذاکرات مستقیم با آمریکا در دستور‌کار قرار داشت و در مذاکرات احیای برجام نیز دولت پیشین متمرکز بر واشنگتن بود، تیم فعلی از طریق رایزنی‌های متعدد با چین، روسیه، اتحادیه اروپا و سه عضو اروپایی حاضر در توافق، به‌دنبال کاهش وزن آمریکا در گفت‌وگو‌ها است. از اساس واشنگتن به جهات سیاسی قصد دارد از سیاست فشار حداکثری بهره برده و به همه طرف‌ها ثابت کند این کشور قدرت اصلی مذاکرات است. از این رو نیز تهران به‌دنبال جلوگیری از بهره‌برداری واشنگتن است تا آمریکا نتواند خود را به‌عنوان بزرگ‌ترین قدرت موجود در مذاکرات نشان دهد.

 16 -مقاومت در‌برابر توافقات موقت

در مذاکرات منجر به برجام توافقات موقت صورت‌گرفته در مسیر توافق باعث شد تا برخی از ابزارهای مهم قدرت ایران از دستش خارج شوند، اما همزمان تمام تحریم‌ها علیه تهران در‌حال اجرا بودند. در مذاکرات جدید نیز پیشنهادهایی در این حوزه وجود داشت که تلاش شد با اعمال فشار به نتیجه برسد، اما با مقاومت تهران ناکام ماند.

17 -غیر‌نفتی کردن مذاکرات

در مذاکرات منجر به برجام و مذاکرات احیای برجام تاکید ویژه بر تسهیل فروش نفت ایران بود، درحالی‌که از اساس تمام مشکلات چه در دوران تحریم و چه در دوره توافق به نحوه استفاده از این درآمدها باز می‌گشت. به همین علت در برهه‌ای که برجام در‌حال اجرا بود با وجود آزاد شدن فروش نفت، امکان بازگرداندن پول آن به کشور یا استفاده از آن برای خریدهای تجاری به‌راحتی ممکن نبود.

18 -تلاش برای «عدم‌ایجاد شکاف سیاسی در ایران»

در دوره‌های پیشین هرگونه مذاکره به ایجاد شکاف‌های سیاسی در داخل ایران منجر می‌شد و تیم مذاکره‌کننده وجهه سیاسی برجسته‌ای داشت و همواره بر التهابات داخلی و شکاف‌زایی می‌افزود. تیم فعلی اما با وجود فشارهای رسانه‌ای باید با ظرافت از بروز شکاف داخلی جلوگیری کند. تیم ایرانی با در پیش گرفتن هوشمندی در مذاکرات ضمن جلوگیری از ایجاد شکاف سیاسی در داخل از طریق ایجاد تزلزل در تیم مذاکره‌کننده آمریکا در تغییر سه عضو این تیم و ایجاد شکاف سیاسی در آمریکا موثر بوده است.

19 -جلوگیری از اوج‌گیری رسانه‌ای توافق

در دوره‌های پیشین تقریبا همواره مذاکرات هسته‌ای با ابعاد رسانه‌ای جهانی روبه‌‌رو می‌شد که به‌صورت ناخودآگاه در ایجاد هراس از برنامه هسته‌ای ایران اثر‌گذار بود. با وجود تلاش غرب برای جهت‌بخشی رسانه‌ای به مذاکرات اما تیم ایرانی در سطح خود مانع از اوج‌گیری رسانه‌ای آن شده است.  تکرار مداوم و شدید موضوعات مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران گرچه هم‌اکنون نیز وجود دارد، اما اقدامات ایران نیز می‌تواند در کاهش یا افزایش آن نقش داشته باشد. از این رو تیم مذاکراتی ایران به سهم خود مانع افزایش پرداخت رسانه‌ای به موضوع هسته‌ای ایران شده است.

20 -آژانس‌زدایی مذاکرات

در دور پیشین آژانس یک عامل مهم در مذاکرات هسته‌ای ایران بود، اما درحال حاضر با توجه به تصمیم تهران، سازمان انرژی اتمی ایران دیگر وجهه مذاکراتی ندارد و به تبع آن از نقش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز در قضیه هسته‌ای کاسته شده است.

21 -عدم‌ایجاد بن‌بست در ابزارهای قدرت ایران

دولت سابق ایران و تیم مذاکراتی آن تلاش داشتند همواره با انتقاد و فشار مانع از آزمایش‌های فضایی و موشکی کشور شوند، درحالی‌که امروز با وجود در جریان بودن مذاکرات، تیم فعلی مانع از ایجاد حساسیت بی‌مورد درباره این حوزه‌ها شده است. درحالی‌که اقدامات دولت پیشین آزمایش‌های موشکی ایران را به سرعت در داخل به عامل شکاف تبدیل می‌کرد، تیم مذاکره‌کننده فعلی با پیگیری منافع ملی از اثرات مثبت این اقدامات در زمینه افزایش فشارها بر غرب بهره می‌برد.