زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: پرداخت پژوهانه به دانشجویان دکتری از همان وعده‌هایی است که در بیش از یک دهه گذشته هیچ‌گاه آن‌طور که باید رنگ واقعیت به خود نگرفته است و دانشجویان این مقطع همیشه در حسرت داشتن حقوقی ثابت مانده‌اند؛ طرحی که برای اولین‌بار در مردادماه سال88 ازسوی معاونت علمی‌وفناوری رئیس‌جمهور به تصویب رسید تا بتواند درکنار ارتقای کیفیت رساله‌های دکتری، بسترهای لازم را نیز برای انطباق فعالیت‌های پژوهشی دانشجویان این مقطع با نیازهای اساسی کشور فراهم کرده و با تقویت و تسهیل حضور و‌انگیزه‌دهی به دانشجویان دکتری برای رسیدن ایران به جایگاه اول علمی‌وفناوری در منطقه آسیای جنوب‌غربی اثرگذار باشد. واقعیت این است که از پژوهانه‌ای که قرار بود روزی نقش موتور محرک را برای پیشبرد برنامه‌های پژوهشی توسط دانشجویان دکتری در دانشگاه‌های دولتی ایفا کند، سال‌هاست که تنها نامی برجای مانده که نه‌تنها کمکی به دانشجویان نمی‌کند، بلکه این روزها و با توجه به تورم موجود و بالاخص در دوران همه‌گیری کرونا، برای این قشر به شوخی تبدیل شده است. به‌عبارت دیگر، ناکارآمدی متولیان امر چه در وزارت علوم و چه مجلسی‌ها و چه معاونت علمی برای تخصیص اعتبارات لازم به این حوزه باعث شد امروز تنها صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم باشد که مبلغی را در قالب وام آن‌هم به‌صورت پرداخت هر 3 یا 6 ماه به دانشجویان دکتری پرداخت کند.

وقتی معاونت علمی از پرداخت پژوهانه سر باز زد

تولد پژوهانه در نظام آموزش عالی کشور به سال1388 برمی‌گردد، مردادماه آن سال معاونت علمی ریاست‌جمهوری کلیات این طرح را به وزارتخانه علوم و بهداشت ابلاغ کرد و درنهایت در آذرماه به دانشگاه‌ها ابلاغ شد؛ اما از ابلاغ تا اجرای آن هم چندماهی فاصله افتاد، به‌طوری‌که درنهایت برای اولین‌بار 17بهمن‌ماه بود که با اعطای چک‌های نمادین پژوهانه، اجرای آن در کشور کلید خورد. هرچند در نگاه اول این‌طور به‌نظر می‌آمد پرداخت حقوق به دانشجویان دکتری حین تحصیل می‌تواند خیال آنها را از مشکلات معیشتی تا حدی راحت کند تا از این طریق تمام انرژی‌شان را برای فعالیت پژوهشی معطوف کنند، اما این معاونت نتوانست آن‌طور که باید تامین‌کننده منابع مالی این طرح باشد. سال92، آخرین‌باری بود که این معاونت توانست مبلغی را به این مهم اختصاص دهد و بعد از آن دیگر خبری از پژوهانه برای دانشجویان دکتری نبود.

پژوهانه دکتری به وام ویژه دکتری تبدیل شد

با کنار کشیدن معاونت علمی‌وفناوری از این مساله، وزارت علوم دست‌به‌کار شد تا بتواند به‌زعم خود باری از دوش دانشجویان دکتری‌اش بردارد، به همین دلیل اقدام به راه‌اندازی وام ویژه دکتری کرد. این وام در سال93 با اعتبار 3میلیارد و 800میلیون تومانی به دانشجویانی روزانه غیربورسیه‌ای که توانسته بودند آزمون جامع را پشت‌سر بگذارند، اعطا شد. البته این اعتبار طی مدت کوتاهی به رقم چشمگیری رسید، به‌طوری‌که در سال95 به 20میلیارد و سال96 هم به 60میلیارد تومان افزایش پیدا کرده بود و سال97 هم 140میلیارد تومان برای این مهم در نظر گرفته شد، البته هر دانشجو می‌توانست هر سه‌ماه یک‌بار، دومیلیون و 100هزار تومان وام ویژه دکتری دریافت کند و بعد از فارغ‌التحصیلی هم باید تمام مبالغی را که از این طریق دریافت کرده، به خزانه برمی‌گرداند.

سال 96 صدای اعتراض دانشجویان بلند شد

کم‌وکاستی‌های طبیعی در روند دریافت وام باعث شده بود بالاخره صدای اعتراض دانشجویان دکتری بلند شود، سال96 بود که کمپین «مطالعات دکتری وزارت علوم» در فضای مجازی شکل بگیرد که یکی از درخواست‌های مطرح‌شده در آن، پرداخت دوباره پژوهانه بود؛ درخواستی که به‌نظر می‌رسید می‌توانست گام مهمی باشد تا دولتمردان دوباره به دانشجویان دکتری حقوق بپردازند؛ اما درنهایت در حد همان وام مقطع دکتری باقی ماند.

در آن برهه دانشجویان بارها از ناکافی‌بودن میزان وام و همچنین نحوه پرداخت آن گلایه کرده بودند، صدای اعتراضی که به گوش منصور غلامی، وزیر وقت علوم هم رسیده بود. او در بهمن‌ماه سال96 درباره چرایی عدم پرداخت پژوهانه به دانشجویان دکتری عنوان کرده بود: «هزینه دستمزد پژوهشی دانشجویان دکتری که سال‌های قبل تحت‌عنوان پژوهانه به آنها پرداخت می‌شد، از طریق معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری تامین و دراختیار دانشگاه‌ها قرار می‌گرفت که البته پرداخت آن در زمان خود از نظر پوشش تعداد دانشجویان و دوره‌ای که می‌توانستند وام دریافت کنند، با محدودیت مواجه بود. با توجه به اینکه تامین این مبلغ نیز ازسوی معاونت فناوری محقق نشد، بنابراین اجرای آن عملا بر زمین ماند. از طرفی نیز با توجه به اینکه صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم، وام‌هایی را به‌صورت قرض‌الحسنه با کارمزدهای بسیار پایین دراختیار دانشجویان دکتری قرار می‌دهد؛ عملا پرداخت پژوهانه از سوی این صندوق امکان‌پذیر نیست.

اما این مقام مسئول وقت در آن زمان خبری اعلام کرد که امیدها را برای ازسرگیری پرداخت دوباره حقوق به دانشجویان دکتری زنده کرد. به گفته او، وزارت علوم درحال رایزنی برای رسیدن به راهکاری بود که براساس آن دانشجویان بتوانند حین فعالیت‌های پژوهشی، از حق‌الزحمه‌های پژوهشی بهره‌مند شوند، اما این رایزنی هم در عمل به نتیجه نرسید.

بهارستان‌نشین‌ها ناجی دانشجویان دکتری شدند

سال گذشته اما بهارستان‌نشین‌ها آستین بالا زدند تا بالاخره دانشجویان دکتری بتوانند سهم اندکی از بودجه مربوط به نظام آموزش عالی داشته باشند. انتشار خبر اختصاص ماهانه 50میلیارد تومان به دانشجویان دکتری درقالب پژوهانه آن هم در روزهای پایانی سال99، باعث شد دانشجویانی که به‌دلیل کرونا شرایط خوبی را برای انجام فعالیت‌های پژوهشی‌شان نداشته باشند، امیدی دوباره بگیرند؛ اعتباری که قرار بود از محل فروش دارایی‌های مازاد دولتی تامین شود.

در همان زمان محمدمهدی زاهدی، عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس گفته بود: «طرح پرداخت پژوهانه به دانشجویان دوره دکتری در کمیسیون تلفیق مصوب و مقرر شد به دانشجویان دوره دکتری دانشگاه‌های روزانه پرداخت شود.» به گفته این مقام مسئول، طرح پژوهانه طی دو، سه‌سال اخیر عملا ازسوی دولت کنار گذاشته شده و این مهم مشکلاتی را برای دانشجویان ایجاد کرده است.

درست است که مجلس وظیفه خود را در این زمینه انجام داده است، اما مشخص نیست این میزان تا چه اندازه محقق شده؛ چراکه به گفته دانشجویان وضعیت پرداختی به آنها تغییری نکرده و از همه مهم‌تر مسئولان هم خبری از این مساله ندارند.

در عمل طرحی به‌عنوان پژوهانه در دانشگاه‌ها وجود ندارد

مجتبی شفیعی، دانشجوی دکتری دانشگاه شهیدبهشتی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با تاکید بر اینکه متاسفانه امروز طرحی به‌عنوان پژوهانه در دانشگاه‌های کشور وجود ندارد، گفت: «مصوبه‌ای که سال گذشته در مجلس به تصویب رسید که طبق آن باید به‌صورت ماهانه 50میلیارد تومان درقالب پژوهانه به دانشجویان پرداخت می‌شد، هم اجرایی نشده است؛ چراکه براساس آن باید به هر دانشجوی دکتری نفری نزدیک به 3میلیون تومان پرداخت می‌کردند که این مهم شدنی نیست.»

او تصریح کرد: «در همان برهه هم اعلام کردیم اصلا این طرح قابلیت اجرایی ندارد، چراکه تنها تعداد دانشجویان دکتری روزانه حدود 40 تا 50هزار نفر هستند و طبیعی بود که در کشور امکان تحقق پرداخت پژوهانه به این تعداد دانشجو وجود ندارد. جالب اینجاست همان زمان هم اعلام شده بود منابع این طرح، از فروش املاک مازاد دولت تامین می‌شود و حالا دولت اعلام کرده این مهم محقق نشده است.»

دانشجوی دکتری دانشگاه شهیدبهشتی با بیان اینکه متاسفانه با بالا رفتن هزینه‌ها، قیمت مواد اولیه برای فعالیت‌های پژوهشی هم به شکل چشمگیری افزایش یافته است، اظهار داشت: «با این حساب باید بگویم دانشجویان دکتری امروز وضعیت‌شان به‌مراتب بدتر از گذشته است. ازسوی دیگر شاهد این هستیم که هزینه استفاده از تجهیزات آزمایشگاهی هم افزایش پیدا کرده، درحالی‌که پیش‌تر برای دانشجویان دکتری تخفیف‌هایی در راستای استفاده از این تجهیزات اعمال می‌شد، امروز دیگر این مهم را هم شاهد نیستیم و در عمل هزینه‌ها برای دانشجویان دکتری 4 تا 5برابر شده است، درمقابل شاهد هستیم نه‌تنها مبلغی تحت‌عنوان پژوهانه به دانشجوی دکتری پرداخت نمی‌شود، بلکه همان وامی که به‌صورت سه‌ماه یک‌بار به دانشجو اعطا می‌شود نیز نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای مالی باشد.»

حمایت دانشگاه‌ها از دانشجویان دکتری مستقل است

حسین حسینی‌تودشکی، معاون سابق پژوهشی دانشگاه امیرکبیر نیز دراین‌باره به «فرهیختگان» گفت: «ما بودجه‌ای برای پژوهانه دکتری نداشتیم و طبیعی هم بود که نمی‌توانستیم به دانشجویان این مقطع هزینه‌ای پرداخت کنیم؛ اما همه تلاش‌مان این بود که بتوانیم کمبودها را در این زمینه جبران کنیم، از این‌رو هر سال از بودجه خود دانشگاه مبلغی حدود دوونیم میلیارد تومان روی گرنت اساتید اضافه می‌کنیم تا از این طریق بتوان کاستی‌های این حوزه را رفع کرد.»

او در توضیح بیشتر این مساله افزود: «اساتید مجبور بودند به غیر از مبلغی که از بودجه دانشگاه به این کار اختصاص پیدا می‌کرد، ‌40درصد از گرنتی را که دریافت می‌کنند نیز به دانشجوی دکتری اختصاص دهند، در عمل سال گذشته 5ونیم میلیارد تومان به دانشجویان دکتری اختصاص پیدا کرد، اما این به آن معنی نیست که به همه دانشجویان مبلغ یکسانی پرداخت می‌شد؛‌ چراکه این مهم را به اساتید واگذار کرده بودیم. به‌عبارت دیگر، استاد تشخیص می‌داد که به دانشجو چه میزان پرداخت شود، به‌طوری‌که شاید دانشجویی اصلا شامل حال این مهم نمی‌شد، اما درمجموع اگر بخواهیم بگوییم ماهی یک‌میلیون تومان به دانشجویان پرداخت شده بود.»

معاون سابق پژوهشی دانشگاه امیرکبیر خاطرنشان کرد: «قطعا برای اینکه به تحقیقات دانشگاهی آسیب وارد نشود، مجبور هستیم به دانشجوی دکتری هزینه‌ای را پرداخت کنیم؛ اما واقعیت این است که مدت‌هاست طرحی به‌عنوان پژوهانه به‌معنای واقعی آن در دانشگاه‌ها وجود ندارد و اگر مبلغی به دانشجویان پرداخت می‌شود، ازسوی خود دانشگاه‌هاست.»

صادق صادق‌زاده، استاد دانشگاه علم‌وصنعت نیز گفت:‌ «گمان نمی‌کنم درحال حاضر مبلغی به دانشجویان دکتری تحت‌عنوان پژوهانه پرداخت شود و تا جایی که بنده اطلاع دارم سال95 آخرین سالی بود که این مهم به دانشجویان تحصیلات تکمیلی تعلق می‌گرفت.»

به گفته او، امروز اگر هم مبلغی ازسوی اساتید به دانشجویان پرداخت می‌شود از محل درآمد پروژه‌ای است که روی آن کار می‌شود، نه اینکه دانشگاه مبلغی را تحت‌عنوان پژوهانه پرداخت کند.

در همین رابطه مطالب زیر را بخوانید:

برای حمایت از دانشجویان تحصیلات تکمیلی اعتبار نداریم (لینک)

نمی‌توان درباره پژوهانه دکتری در بودجه 1401 به طور قطعی اظهارنظر کرد (لینک)