اهمیت اقتصادی خلیج‌فارس برای دهلی؛ از نفت تا کریدور

توحید ورستان، دانشجوی دکتری اقتصاد انرژی: شورای همکاری خلیج‌فارس (GCC) به‌عنوان یک نهاد جمعی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برای هند برخوردار است. خلیج‌فارس محل استراتژیکی بوده که تنها توسط دریای عرب از هم جدا شده است. بنابراین، هند سهمی حیاتی در ثبات، امنیت و رفاه اقتصادی خلیج‌فارس دارد. کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس به‌دنبال یکپارچگی اقتصادی هستند و به‌عنوان شریک تجاری بزرگ هند محسوب می‌شوند و پتانسیل گسترده‌ای به‌عنوان شریک سرمایه‌گذاری هند برای آینده دارند که یکی از آنها ذخایر قابل‌توجه نفت و گاز است. همچنین کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس درمجموع میزبان یک جامعه بزرگ مهاجران هندی هستند. به‌طور خلاصه، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از پتانسیل فوق‌العاده‌ای برای همکاری در تجارت، سرمایه‌گذاری، انرژی، نیروی انسانی و... دراختیار دارند. هند از روابط و همکاری سنتی صمیمانه با شورای همکاری خلیج‌فارس برخوردار است. پیوندهای قدیمی و تاریخی هند با کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس، همراه با افزایش واردات نفت و گاز، تجارت و سرمایه‌گذاری روبه‌رشد و حضور تقریبا 6.5میلیون کارگر هندی در منطقه، برای هند بسیار مهم است. پیوند اقتصادی هند با شورای همکاری خلیج‌فارس، به‌ویژه به‌دلیل رشد واردات نفت، به‌طور پیوسته افزایش یافته است. طی سال‌های 2021-2020، تجارت دوجانبه در این دوره 87.36میلیارد دلار بوده که از این مقدار صادرات هند به شورای همکاری خلیج‌فارس 28.06میلیارد دلار آمریکا است. همچنین از نقطه‌نظر استراتژیک، هند و شورای همکاری خلیج‌فارس تمایل به ثبات سیاسی و امنیت در منطقه را دارند. نگرانی‌های سیاسی و امنیتی مشترک هند و شورای همکاری خلیج‌فارس به تلاش برای صلح، امنیت و ثبات در منطقه خلیج‌فارس و جنوب‌آسیا تبدیل شده است. هند و شورای همکاری خلیج‌فارس در آگوست2004 در دهلی توافقنامه تقویت و توسعه همکاری اقتصادی را امضا کردند.

  اهمیت اقتصادی هند

هند دومین کشور پرجمعیت جهان پس از چین است. حدود1.26میلیارد نفر ازجمله 150میلیون مسلمان در آن زندگی می‌کنند. هند درحال حاضر میان 10اقتصاد بزرگ جهان، سومین واردکننده بزرگ نفت و چهارمین واردکننده بزرگ گاز طبیعی مایع است. علاوه‌بر این، از قابلیت‌های نظامی و هسته‌ای قابل‌توجهی برخوردار است. ازسوی دیگر، کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس جزء بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت و گاز طبیعی در جهان هستند. کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس به‌دنبال بازارهای باثبات برای صادرات انرژی خود و سرمایه‌گذاری‌های جدید برای وجوه مازاد خود هستند. درمقابل، منطقه خلیج‌فارس به چند دلیل از موقعیت استراتژیک برجسته‌ای در سیاست خارجی هند برخوردار است. کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس درحال حاضر اولین شریک تجاری هند درنتیجه وابستگی فزاینده دهلی‌نو به واردات انرژی و افزایش صادرات آن به بازارهای خلیج‌فارس محسوب می‌شوند. این روابط روبه‌رشد بین دو طرف احتمالا با رشد اقتصادی مورد انتظار هند در دو دهه آینده بیشتر توسعه خواهد یافت. مرکز آمار شورای همکاری خلیج‌فارس نشان می‌دهد جمعیت کل کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس 53میلیون نفر است. این مرکز بیان می‌کند بیش از 20میلیون مهاجر در خلیج‌فارس کار می‌کنند که 69.3درصد از کل نیروی کار و 90درصد از کل کارگران در بخش خصوصی خلیج‌فارس را تشکیل می‌دهند، و تعداد هندی‌ها در خلیج فارس 8.5میلیون نفر است. هندی‌ها در بخش‌های مختلف کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس، به‌ویژه خدمات، کار می‌کنند. بانک جهانی گزارش می‌دهد حواله‌های ارسالی هندی‌ها در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به کشورشان سالانه حدود 40میلیارد دلار است. حضور 8.5میلیون هندی شاغل در کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس و واریز مبالغی که سالانه حدود 40میلیارد دلار به کشورشان می‌رسد، به این اهمیت می‌افزاید.

  اهمیت نفت خاورمیانه برای دهلی

داده‌های اخیر نشان می‌دهد به‌رغم بهبود خرید سالانه نفت‌خام سومین واردکننده بزرگ نفت در جهان، سهم سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) از واردات نفت هند در سال2021 به پایین‌ترین سطح خود در بیش از یک‌دهه گذشته رسید. سهم اعضای اوپک عمدتا از خاورمیانه و آفریقا، از واردات هند به 70درصد در سال2021 کاهش یافت که این رقم در اوج خود یعنی سال2008 تقریبا 87درصد بود. انتظار می‌رود واردات هند در سال2022 با بهبود تقاضای سوخت بیشتر شود. طی سال گذشته، پالایشگاه‌ها مجبور به کاهش فرآوری نفت‌خام برای چندماه شدند و بر مصرف نفت و گاز و سوخت هواپیما تاثیر گذاشت. البته براساس داده‌های رسمی، واردات نفت هند در دسامبر2021 به بالاترین میزان در 11ماه گذشته یعنی حدود 4.7میلیون بشکه در روز افزایش یافت که افزایش 5درصدی را نسبت به نوامبر نشان می‌دهد؛ اما همچنان 7.8درصد کمتر از سال قبل است. باید توجه داشت تحریم‌های آمریکا، واردات نفت خام از ونزوئلا و ایران را برای هند دشوار کرده است تا سهم اوپک با افزایش واردات از کانادا و ایالات‌متحده کاهش یابد. بنابراین، خریداران هندی به ایالات‌متحده، کانادا، گویان و برخی تولیدکنندگان کوچک در آفریقا برای تامین منابع روی آورده‌اند. نفت آمریکا و کانادا به ترتیب 7.3 و 2.7درصد از واردات هند را به خود اختصاص داده‌ که این رقم برای سال2020 به ترتیب 5/5 و 0.7درصد است.

  رقابت امارات و عربستان در میدان هند

عمدتا به‌دلایل ژئواکونومیکی، دهلی‌نو برای چندین سال متحد استراتژیک ریاض و ابوظبی بوده است. عربستان‌سعودی دومین تامین‌کننده بزرگ نفت و چهارمین شریک تجاری بزرگ هند با ارزش تجارت دوجانبه تقریبا 29میلیارد دلاری است. علاوه‌بر این، در سفر محمدبن‌سلمان، ولیعهد سعودی به هند در سال2019، او سرمایه‌گذاری‌های احتمالی به ارزش 100میلیارد دلار در این کشور را اعلام کرد. ازسوی دیگر، ابوظبی با تجارت غیرنفتی به ارزش 40میلیارد دلار، دومین شریک تجاری دهلی‌نو است. شرکت DP World تقریبا 15درصد از واردات غیرنفتی هند را انجام می‌دهد. بنابراین، امارات‌متحده‌عربی حضور اقتصادی پررنگی در هند دارد. پیش از این، تسلط ابوظبی بر بازار هند مشکلی برای ریاض ایجاد نمی‌کرد، اما روابط عربستان و امارات امسال تغییر کرده و هر دو کشور در راستای تنوع بخشیدن و تقویت اقتصاد در دوره پسانفت، به رقیب یکدیگر تبدیل شده‌اند. ریاض در تلاش است جایگزین دبی به‌عنوان قطب اقتصادی منطقه شود و به‌دلیل بزرگی و پتانسیل اقتصادی خود تا حدودی به هدف خود رسیده است، درمقابل امارات‌متحده‌عربی نیز جذب پروژه‌های نوآورانه و سرمایه‌گذاری خارجی را تسهیل کرده است.

لازم به یادآوری است که در ماه جولای سال2021، ریاض به تعرفه‌های ترجیحی کالاهای ساخته‌شده در مناطق آزاد مانند امارات پایان داد. در مرحله بعد، دو کشور عربی در اوپک برسر تولید نفت اختلاف پیدا کردند. این موضوعات نشان می‌دهد اولویت‌های عربستان‌سعودی و امارات بسیار متفاوت است. به باور برخی اقتصاددانان، اگرچه عربستان‌سعودی و امارات روابط سیاسی نزدیکی دارند، اما رقابت اقتصادی دوجانبه آنها درحال تشدید است. با وجود کوچکی امارات از نظر وسعت، این کشور در بخش‌های تجاری و گردشگری پیشتاز است اما عربستان‌سعودی تلاش می‌کند خود را برای دنیای پس از نفت آماده کند و دست برتر را داشته باشد.

 به‌نظر می‌رسد این اختلافات در هند نیز تشدید شود. پیش‌تر ریاض سرمایه‌گذاری بالقوه‌ای به ارزش 100میلیارد دلار را اعلام کرد، اما پیشرفت نسبتا کندی دارد. آرامکوی عربستان با سرمایه‌گذاری در بخش انرژی هند، در اوایل سال2019 قصد دارد 15 تا 16میلیارد دلار از سهام نفت و مواد شیمیایی صنایع Reliance هند را خریداری کند.

ارتقای تجارت با هند همچنین می‌تواند به عربستان‌سعودی در تحقق اهداف استراتژیک چشم‌انداز2030 کمک کند. درنتیجه، یک شورای مشارکت استراتژیک توسط هر دو کشور تشکیل شد و ریاض یک طرح اصلاحی را برای تسهیل فعالیت کارگران مهاجر هندی تصویب کرد.

با وجود این، ابوظبی ارتباطات عمیق‌تری با دهلی‌نو دارد. یعنی تعداد کارگران هندی در امارات دوبرابر عربستان بوده و امارات بزرگ‌ترین شریک تجاری هند در منطقه خاورمیانه است و هر دو در راستای 5برابر کردن تجارت غیرنفتی خود هستند. همچنین میزان سرمایه‌گذاری‌های تجاری جدید امارات در هند روابط آنها را بیشتر تقویت خواهد کرد. درمجموع ریاض و ابوظبی چون به‌دنبال افزایش قدرت اقتصادی و نفوذ سیاسی خود در منطقه هستند، به رقابت در میدان هند نیز مجبور خواهند شد.

  کریدور عرب-مد

 اگرچه روابط تجاری امارات با هند کاملا پیشرفته بوده اما عربستان‌سعودی نیز از مزایای خوبی برخوردار است که یکی از آنها موقعیت جغرافیایی عربستان در کریدور عرب-مد برای دستیابی به بازار اروپاست. کریدور تجاری عرب-مد هند شامل امارات‌متحده‌عربی، عربستان‌سعودی، اردن، رژیم‌صهیونیستی و یونان است و هند و عربستان‌سعودی امکان ایجاد کریدور مشابهی را از طریق عمان و بندر دقم آن دارند. علاوه‌بر این، سواحل دریای سرخ عربستان‌سعودی می‌تواند مزایای ژئواستراتژیک زیادی برای هند داشته باشد.

این کریدور تجاری پیشنهادی از امارات‌متحده‌عربی و یک راه‌آهن که دبی را از طریق چندین شهر در عربستان‌سعودی ازجمله ریاض به بندر حیفای رژیم‌صهیونیستی متصل می‌کند، عبور خواهد کرد. درنهایت، حیفا و بندر یونانی پیرئوس از طریق یک مسیر دریایی به یکدیگر متصل شده و این کریدور تجاری از طریق یونان به سرزمین اصلی اروپا منتقل خواهد شد.

البته با وجود جایگاه عربستان در این کریدور، بدون‌شک امارات به‌نوعی دروازه ورودی آن است. از همین‌رو، دهلی به‌دنبال توسعه همه‌جانبه رابطه خود با ابوظبی و البته ریاض است.