فاطمه طاری‌بخش- زهرا رمضانی، گروه دانشگاه: در اقلیم ما 700 تا 1000سال طول می‌کشد تا یک سانتی‌متر خاک تشکیل شود، اما در ایران سالانه 2میلیارد تن فرسایش خاک رخ می‌دهد. میانگین فرسایش خاک در ایران 4.3 بالاتر از میانگین جهانی است. باتوجه به اینکه در کشور ما بین دانشگاه و دستگاه‌های مجری ارتباطی وجود ندارد، تحقیقات و پایان‌نامه‌هایی که در این حوزه اتفاق می‌افتد نیز ازسوی دستگاه‌ها به مرحله اجرا نمی‌رسد. زنگ خطر فرسایش خاک در ایران مدت‌ها است به صدا درآمده و به‌دلیل کم‌کاری دستگاه‌های مجری هرروز بیش از پیش محیط‌زیست و زمین کشور را تهدید می‌کند. درحال حاضر ایران رتبه نخست را در فرسایش خاک در جهان دارا است و به‌نظر می‌رسد برای رسیدگی به این مورد بسیار دیر شده و باید هرچه سریع‌تر آستین‌ها را بالا زد تا با استفاده از ظرفیت دانشگاهی به راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدت علمی و عملی برای رفع این معضل در کشور رسیده و مهم‌تر از آن، این ایده‌ها را به مرحله اجرا رساند. «فرهیختگان» با اساتید دانشگاهی به بررسی عوامل و راه نجات کشور از فرسایش خاک پرداخته است.

  فرسایش خاک در ایران 4.3 برابر میانگین جهانی است

احمد جلالیان، از اساتید خاک دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان درباره آمارهای موجود درمورد میانگین فرسایش خاک در ایران گفت: «متوسط فرسایش خاک در دنیا حدود 5.4 تن در هکتار است و در ایران این مقدار 25 تن در هکتار است و 4.3 برابر میانگین جهانی است. وزارت کشاورزی آن را 16.5 تن در ایران اعلام می‌کند که براساس تحقیقات ما این‌طور نیست، اما همه آمارها این مساله را نشان می‌دهد که وضعیت فرسایش خاک در کشور ما خوب نیست.»

وی درباره عوامل فرسایش خاک در کشور گفت: «اولین عامل فرسایش خاکی در ایران جنگل‌تراشی است. جنگل‌های هیرکانی شمال تقریبا در 50 سال اخیر نصف شده‌ و از 8.3 به 6.1 رسیده‌اند. جنگل‌های بلوط 40 درصد تخریب شده و بیش از 5/5 میلیون هکتار کاهش داشته است. جنگل‌های ارت و طبیعی که در ایران مرکزی وجود داشت مثل جنگل‌های طهور از بین رفته است. البته از بین بردن مراتع کشور به دو طریق صورت می‌گیرد؛ اول اینکه تعداد دام بیش از ظرفیت مراتع باشد، یعنی حداقل 4 برابر ظرفیت مراتع کشور ما دام وارد می‌شود. وقتی تعداد دام بیشتر از ظرفیت باشد، پوشش گیاهی شدیدا تخریب می‌شود.»

او افزود: «درحقیقت بیش از 67 درصد از مراتع، «تاج پوشش» کمتر از 25 درصد دارد. حداقل تاج پوشش حدود 50 درصد است. وقتی تاج پوشش کمتر از 25 درصد باشد نتیجه این می‌شود که وقتی باران می‌بارد، قطره باران به‌جای اینکه به تاج گیاه برخورد کند و بعد وارد خاک شود و آبخانه‌ها و چشمه‌ها را پرآب کند، ایجاد سیل می‌کند. در کشور ما یا سیل وجود دارد یاخشکسالی. به این دلیل که آب به لایه‌های زیرین زمین نفوذ نکرده است.»

جلالیان درباره عامل دوم اظهار داشت: «نکته دوم، تبدیل مراتع به دیم‌زارها است. بخش قابل‌توجهی از مراتع کشور ما به دیم تبدیل شده است. یعنی اینکه مرتع را به اراضی دیم تبدیل کرده‌اند و این اراضی دیم کم‌بازده هستند. یعنی خیلی هم تولید دیم ندارند و پوشش یک‌ساله دارند. این پوشش دیم نمی‌تواند درمقابل قطره‌های باران مقاومت کند. بخشی از سال نیز که پوشش ندارند و قطره باران به سطح خاک می‌رود یا خاک‌زار‌ها را خرد می‌‌کند یا روان‌خاکی در سطح شیب‌دار ایجاد می‌کند. مطابق آن نیز سیل، فرسایش و رسوب است.»

  8 هزار هکتار اراضی دیم مهم‌ترین منبع تولید رسوب در کشور است

رئیس مرکز بیابان‌زدایی اصفهان درباره سومین عامل فرسایش خاک بیان کرد: «سومین عامل، کشت دیم در اراضی شیب‌دار است. ما حدود 8 هزار هکتار دیم در کشور داریم که ازجهت شیب این زمین‌ها شخم زده می‌شوند. این مورد باعث فرسایش خاک و رسوب می‌شوند. می‌توان گفت مهم‌ترین منبع تولید رسوب در کشور ما همین اراضی دیم است؛ چون خاک اراضی کوه‌ها و تپه‌ها عمدتا فرسایش پیدا کرده است و در حال حاضر اراضی دیم هستند که مقداری خاک دارند و منشأ تولید فرسایش و رسوب هستند.»

وی در ادامه افزود: «عوامل دیگری که باعث فرسایش می‌شود، اراضی کشاورزی آبی در سطح شیب‌دار است. به‌عبارت دیگر، در این بخش بدون تراس‌بندی در سطح شیب‌دار کشاورزی صورت می‌گیرد که قطعا به‌مرور باعث فرسایش خاک می‌شود. عامل پنجم این است که در اراضی کشاورزی ما مدیریت پایدار را رعایت نمی‌‌کنیم، یعنی مواد آلی به خاک نمی‌دهیم، درحالی‌که خاک‌زن‌ها بسیار حساس هستند و باعث فرسایش می‌شوند. ازطرف دیگر شاهد هستیم که جاده‌سازی‌های غلط مخصوصا در مراتع جنگلی صورت می‌گیرد. جاده‌ها باید در خط الراس‌ها کشیده شوند، اما در دامنه‌ها کشیده می‌شوند و یک عامل ایجاد فرسایش در مراتع جنگلی هستند. کاهش پوشش گیاهی و از بین بردن جنگل‌های گیاهی از عوامل فرسایش بادی خاک است. سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور از سال 1344 در حال احیای پوشش‌های طبیعی و نهال‌کاری است.»

  دستگاه‌های مجری به داد خاک برسند!

جلالیان درباره فعالیت‌های دانشگاهیان در این موضوع گفت: «شخصا تعداد زیادی پایان‌نامه فرسایش خاک ارائه داده‌ام. مخصوصا از مدل‌های ریاضی و فیزیکی در محاسبه فرسایش و رسوب خاک در دانشگاه صنعتی اصفهان استفاده کرده‌ام. بعد از آمدن به دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان نیز پایان‌نامه‌هایی درمورد فرسایش بادی داشته‌ایم و راه‌حلی برای تثبیت گردوغبار به‌صورت علمی و عملی پیدا کرده‌ایم که خوشبختانه در اصفهان با حمایت‌های علمی‌وفناوری این راهکارهای علمی را به مرحله اجرا درآوردیم.»

او به نحوه همکاری دستگاه‌های مجری با دانشگاهیان اشاره و تصریح کرد: «بخش اجرا با بخش علمی و دانشگاهی فاصله بسیاری دارد و این خود مشکلات زیادی را ایجاد کرده است. البته درحال حاضر در 65 هکتار از زمین‌های استان اصفهان با حمایت معاونت علمی‌وفناوری فعالیت‌هایی انجام دادیم که باعث شده ماندگاری خاک تا بالای 5 سال برسد. بخش قابل‌توجهی از تزهایی که روی آنها کار کرده‌ایم، کاربردی هستند، اما با 50 سال تجربه در فرسایش خاک، آن‌طور که باید از نتایج پایان‌نامه‌های ما استفاده نمی‌شود. به‌عبارت دیگر درعمل بخش اجرا خیلی از فعالیت‌های علمی استفاده نمی‌کند؛ هرچند سازمان جنگل‌ها تا حدی از این موضوع بهره گرفته است.»

باید 100میلیون هکتار از مراتع و جنگل‌ها احیا شوند

رئیس مرکز بیابان‌زدایی اصفهان درباره راهکارهایی که به بهبود وضعیت فرسایش خاک در کشور کمک می‌کند، گفت: «تراکم مراتع در 65 درصد مراتع، زیر 25 درصد است و ما باید احیای مراتع انجام دهیم که کار راحتی هم است. شخصا سال‌ها مدیر آبخیزداری زاینده‌رود بودم. با احیای مراتع و بالا بردن تراکم مراتع و رساندن آن به 40 درصد می‌توان کار بزرگی در این زمینه انجام داد؛ کاری که هزینه زیادی هم ندارد. مولفه دیگر احیای جنگل‌ها است. جنگل‌های بلوطی که 45 درصد آب کشور را تشکیل می‌دهد، باید دوباره احیا شوند.»

او افزود: «متاسفانه امروز حدود 40درصد جنگل‌های بلوط در کشور از بین رفته است. همچنین جنگل‌های هیرکانی که قدیمی‌ترین جنگل‌های دنیا است، نصفش از بین رفته است و باید احیا شوند. در اسپانیا دیده‌ام که بخش عمده‌ای از جنگل‌های مناطقی که بازدید کردیم، دوباره درختکاری شده و احیا شده بودند.»

جلالیان بیان داشت: «چون سطح مراتع کشور ما 86 میلیون هکتار و سطح جنگل‌های ما 14 میلیون هکتار است، جمعا 100میلیون هکتار است که احیای این دو، کمک زیادی به بهبود فرسایش خاک می‌کند. همچنین از دیم‌های غیربازده و در شیب‌های تند هم باید جلوگیری شود. مساله دیگر این است که باید اقداماتی توسط آبخیزداری صورت بگیرد و اگر این مهم به‌درستی انجام شود، دیگر شاهد وقوع سیل در استان‌ها نبوده و گردو غبار و فرونشست هم نخواهیم داشت. طبیعتا اگر زمین‌ها پرآب شوند، دیگر فرونشست نخواهیم داشت و درنتیجه یک منابع طبیعی پایدار و توسعه پایدار خواهیم داشت.»

  جهاد کشاورزی برای رسیدن به راهکارهای علمی به‌سراغ دانشگاه‌ها نمی‌آید

علی غلامی، استاد گروه خاک‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با بیان اینکه فرسایش خاک به‌معنی جابه‌جایی خاک از محل اولیه تولدش و ورود به مناطق دیگر به‌خاطر عواملی مانند آب، باد، عوامل انسانی و حیوانی است، گفت: «25 مورد فرسایش خاک وجود دارد که به دو دسته مفید و مضر تقسیم می‌شود. آن بخش از فرسایشی که مفید است، براساس شرایط طبیعی مانند شکستن سنگ‌ها اتفاق می‌افتد، اما عمده فرسایش ما مخرب بوده و باعث خروج خاک از منطقه و رسوب در منطقه دیگری می‌شود.»

او با اشاره به عوامل فرسایش خاک بیان داشت: «جاده‌سازی و راه‌سازی غلط و بدون اصول صحیح راه‌سازی، چرایی بیش از حد دام، شخم درجهت شیب و تبدیل مراتع به نیزارها و عدم اصول شیوه صحیح آبخیزداری از عوامل فرسایش خاک است. ازسوی دیگر فرسایش بادی را هم داریم که در کشور ما تحت عنوان ریزگردها شناخته می‌شود که به‌دلیل جنگل‌زدایی است، قطعا این مهم نیز تاحدی بر فرسایش خاک اثرگذار است.»
استاد گروه خاک‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز تصریح کرد: «نابودی پوشش گیاهی و عدم رعایت اصول صحیح آبخیزداری دو مولفه‌ای است که باعث ایجاد فرسایشی آبی و بادی و نهایتا باعث از بین رفتن خاک می‌شود. سالانه یک میلیون هکتار از اراضی مرتعی‌مان به دیمزار تبدیل می‌شوند، یعنی در هرثانیه 400 مترمربع از مراتع ما تخریب می‌شود. ازطرف دیگر هر یک هکتار از جنگل می‌تواند 400 تن گردوغبار را تصفیه کند. طبیعی است در چنین وضعیتی وقتی پوشش گیاهی از بین می‌رود، زمین برای ایجاد فرسایش اعم‌از آبی و بادی مستعد می‌شود.»

غلامی با بیان اینکه دانشگاه‌ها فعالیت‌های علمی زیادی در حوزه فرسایش خاک کشور انجام داده‌اند، اظهار داشت: «مشکل اساسی که وجود دارد این است که بین دانشگاه‌هایی که در این حوزه کار می‌کنند با ارگان‌هایی که وظیفه اجرا در راستای جلوگیری از فرسایش خاک را عهده‌دار هستند، فاصله زیادی وجود دارد. به‌عبارت دیگر هیچ‌گاه جهاد کشاورزی و مرکز تحقیقات به دانشگاه‌ها اعلام نمی‌کند که در زمینه فرسایش پایان‌نامه‌ای دارند یا خیر؟ یا تیمی را در جلسات دفاع پایان‌نامه‌ها بفرستند تا از نتایج فعالیت‌های علمی استفاده کند.»

  خروجی علمی دانشگاه‌ها نهایتا تنها در قالب مقاله منتشر می‌شود

او گفت: «مشکل ما این است که خروجی دانشگاه‌ها اگر بسیار خوب باشد درنهایت به انتشار مقاله ختم می‌شود. یعنی این‌طور نیست که بتوانیم از این دستاوردها در حیطه عمل بهره ببریم، درحالی‌که انتظار می‌رود دانشگاه‌ها به مراکز تحقیقات جهاد کشاورزی، آبخیزداری، مرتع‌داری و... اعلام کنند که مثلا در بهمن‌ماه 20 دانشجو دارند که درحال دفاع از پایان‌نامه‌هایشان هستند که به حوزه کاری آنها مرتبط است و نماینده آنها را در جلسات دفاع داشته باشند یا برعکس ادارات پیگیر این مساله باشند؛ اما این اتفاق نمی‌افتد و نتایج فعالیت‌ها عملا به حیطه اجرا نمی‌رسد. طبیعی است اگر بتوانیم تنها بخشی از راهکارهای علمی که از دل فعالیت‌های علمی بیرون می‌آید را به مرحله اجرا برسانیم، حتما نتایج آن را در جلوگیری از روند فرسایش خاک خواهیم دید.»

استاد گروه خاک‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز گفت: «درست است که کارهای علمی خوبی در ارتباط با فرسایش خاک داریم، اما در حیطه اجرا یا به مشکل بودجه‌ای برخورد می‌کنیم یا اصلا دستگاه‌ها نگاه علمی برای حل مشکلات ندارند. امروز تنها شرکت نفت و آن‌هم در قالب پروژه‌های دانشجویی از فعالیت‌های علمی حمایت می‌کند. یعنی این شرکت وقتی میدان نفتی‌اش تحت مشکل فرسایش خاک یا بادی قرار بگیرد، وارد عمل می‌شود؛ درحالی‌که جهاد کشاورزی آبخیزداری چون بودجه خاصی ندارند درعمل هم نمی‌توانند از پایان‌نامه‌ها حمایت کنند و دانشجویان مجبور هستند برای انجام فعالیت‌های علمی از جیب شخصی‌شان هزینه کنند.»

غلامی با بیان اینکه طبیعتا نمی‌توان تنها یک راهکار کلی برای جلوگیری از فرسایش خاک در کشور ارائه کرد، اظهار داشت: «دانشگاه‌ها می‌توانند برای هرکدام از عوامل دخیل در این حوزه به‌صورت عملی راهکار به دستگاه‌های مختلف ارائه کنند، اما این تنها منوط به این است که دستگاه‌ها به‌سراغ دانشگاه‌ها بروند. از این مهم که بگذریم، باید گفت هرجا پوشش گیاهی از بین برود، باید منتظر عوامل بعد فرسایش باشیم، به همین دلیل باید از بحث جنگل‌ها و درختکاری حمایت‌های لازم صورت بگیرد. متاسفانه تمام فرسایش‌هایی که در استان گیلان داشتیم تنها به‌دلیل ازبین رفتن پوشش گیاهی بوده است.»

او خاطرنشان کرد: «یکی دیگر از مباحث مهم در این حوزه آن است که باید در وهله اول دانشجویان را برای انجام تحقیقات در چنین حوزه‌هایی توجیه کرد. اگر امکانات و بودجه لازم نیز دراختیارشان قرار بگیرد و ازطرف دیگر وضعیت فعلی کشور برای آنها شرح داده شود، حتما وضعیت متفاوت خواهد شد. ازسوی دیگر باید دستگاه‌های متولی هم به این مساله توجه کنند که نمی‌توانند بدون کمک دانشگاه‌ها کار را پیش ببرند.»

در همین رابطه مطالب زیر را بخوانید: