جدایی هجو از طنز

نادر ختایی، شاعر: معتقد هستم 6 اتفاق تاثیر‌گذار در عرصه طنز بعد از انقلاب به شرح زیر است:

ستون دوکلمه حرف (کیومرث صابری‌فومنی:گل‌آقا) در روزنامه اطلاعات که طنز انتقادی را بعد از انقلاب جان داد.

هفته‌نامه گل‌آقا (کیومرث صابری‌فومنی) باعث تداوم طنز و گردهم جمع‌کردن طنز‌پردازان بزرگ کشور در یک نشریه شد. با در نظر گرفتن اینکه از جمع‌شدن بزرگان هر عرصه، شاهد اتفاقات قابل‌تاملی در آن شاخه هنری هستیم، هفته‌نامه گل‌آقا نیز از این قانون نانوشته به‌دور نبود. هفته‌نامه گل‌آقا باعث رواج طنز فاخر در کشور شد و همزمان به جذب و تربیت استعداد‌های جوانی چون ابوالفضل زرویی و رضا رفیع و... پرداخت که بعد‌ها هرکدام در عرصه طنز تاثیر خود را به‌جا گذاشتند.

ستون‌نویسی‌های طنز در دوران ریاست‌جمهوری جناب خاتمی. در این دوره طنز مطبوعاتی کمی به حاشیه سیاست و جانبداری از گروه‌های مختلف رفت و می‌توان گفت طنز موردمعامله سیاسی قرار گرفت اما از تاثیر آن بر جامعه نمی‌توان نگذشت.

شب‌شعر در حلقه رندان (ابوالفضل زرویی‌نصرآباد) که موضوع این مقاله است و در ادامه به‌صورت خلاصه‌وار به شرح آن می‌پردازیم.

گروه گندم (نادر ختایی): از جمع‌شدن جوانان در شب‌شعر در حلقه رندان و کشف استعداد‌های ناب طنز، نادر ختایی گروه گندم را تاسیس کرد و با ورود طنز‌پردازان نخست به رادیوجوان باعث درک دیگرگونه مدیران از طنز شد و اعتماد و اطمینان ایشان را به این‌گونه ادبی جلب کرد. ایشان بعد از آموزش نویسندگان جوان در باشگاه رادیوجوان با به‌گزین‌کردن و گرد‌هم آوردن نویسندگان جوان‌تر در گروه سپیدار، طنز را به رادیوهای دیگر و سپس به برنامه‌های تلویزیونی گسترش داد.

قند‌پهلو (رضا رفیع و امیر قمیشی): قندپهلو به‌معنای واقعی مخاطبانی را که از تیررس پنج اتفاقات قبلی دور مانده بودند مورد هدف قرار داد و بیشتر اقشار مردم را درگیر طنز کرد.

هرکدام از موارد فوق به شرح و بسط فراوانی نیاز دارد اما به مناسبت بازگشایی شب‌شعر در حلقه رندان، به‌صورت اجمالی به تاریخچه این جلسه می‌پردازیم.

شب‌شعر در حلقه رندان

آشنایی من با ابوالفضل زرویی با شهرام شکیبا آغاز شد، با این پیام که درصددیم شب‌شعر طنزی راه بیندازیم و قسمتی از رصدکردن شاعران طنز و دعوت آنها به عهده بنده گذاشته شد. من برای اولین‌بار بود که ابوالفضل زرویی‌نصرآباد را ملاقات می‌کردم و از همان نخست دوستی عمیقی بین ما شکل گرفت؛ از نامگذاری شب‌شعر که با تفأل به دیوان حافظ حاصل شد تا دلهره عدم‌استقبال از طرف مردم دغدغه‌های نخست ما بود. جلسه اول به علت عدم‌اطمینان از حضور مردم در سالن اندیشه حوزه هنری برگزار شد که با تعجب زیاد با اقبال بسیاری روبه‌رو شد و جلسات بعد در سالن اصلی حوزه دایر شد.

شب‌شعر در تاریخ ایران ثبت دیرسالی دارد ولی به تحقیق می‌توان گفت هیچ جلسه شعری با حضور هزار تا دوهزار نفر در هرماه در تمام دوران ادبی برگزار نشده است. به‌صورت پراکنده فقط یک نمونه شب‌شعر گوته است که حدود پنج‌هزار مخاطب داشت که آن هم دائم نبود.
تاثیرات در حلقه رندان را می‌توان چنین ارزیابی کرد.

 شخصیت بخشیدن به طنز و طنزپرداز

 در دوران مشروطه و رواج نشریات طنز شاعران و نویسندگانی به این عرصه کشیده شدند ولی به دلیل درجه دو محسوب‌شدن طنز در زیرشاخه شعر و ادبیات و کمدی بسیاری از نام خود استفاده نمی‌کردند و آثار خود را با نام‌های مستعار امضا می‌کردند (البته نام مستعار دلایل متعددی داشت که تشریح آنها از شرح وظایف این نوشته به‌دور است) وقتی شاعران طنزپرداز با اقبالی بیش از شاعران جدی و دیگرگونه‌های ادبی روبه‌رو شدند دیگر نیازی به پنهان‌شدن در پشت‌نام مستعار احساس نکردند و امضای شعر و نوشته طنز بعد از شب‌شعر در حلقه رندان از جهان حرفه‌ای طنز بیرون رانده شد.

 آموزش، تبیین و فاصله‌گذاری طنز و کمدی و هجو و هزل

هفته‌ای نمی‌گذشت که در اتاق کوچک ابوالفضل زرویی‌نصر‌آباد در حوزه هنری بزرگان طنز گرد این شمع خالص و فروتن و خودسوز هنر جمع نشوند؛ از منوچهر احترامی و عمران صلاحی تا محققانی چون محمدعلی علومی و علی موسوی‌گرمارودی و دیگر تاثیر‌گذاران و استخوان‌داران شوخ‌طبعی در عرصه نمایش چون داریوش کاردان و علیرضا خمسه و...

از تجمیع این بزرگان و با وجود دانشمندی چون خود زرویی کسانی چون من مستقیما تحت‌آموزش بزرگان طنز قرار گرفتیم و این یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای در حلقه بود، یکی از جامع‌ترین دانشگاه‌های طنز در تاریخ کشور با استادانی بی‌مزد و منت که محصول دانش‌اندوزی خود را به دیگران انتقال دادند، اگر در حلقه رندانی به وجود نمی‌آمد چه‌بسا این حجم بزرگ تجربه و علم به دیگران انتقال پیدا نمی‌کرد. با توجه به اینکه تقسیم‌کار در روز‌های نخست بین من و ابوالفضل زرویی و شهرام شکیبا صورت گرفت؛ ابوالفضل زرویی عهده‌دار مدیریت و شهرام شکیبا مجری و نادر ختایی به‌عنوان بررس اشعار در نظر گرفته شدند. در جلسات نخست این بحث مطرح شد که حساسیت طنز و عدم‌شناخت بعضی شاعران از طنز فاخر و سیاست ادامه‌دار بودن جلسه این امر را ضروری نشان می‌داد که اشعار قبل از قرائت دیده شوند. این اتفاق حاصل بزرگی داشت چون در همان خواندن‌ها گفت‌وگوهای قبل از جلسه آموزش‌هایی حرفه‌ای به دوستان جوان داده شد که درطول زمان آنان را به طنزپردازانی قدرتمند تبدیل کرد. این آموزش‌ها و بحث‌ها باعث تمییزدادن فکاهه طنز و هجو شد و در دراز‌مدت مبانی طنز فاخر نوین را بنیان گذارد.

تلفیق گونه‌های مختلف شوخ‌طبعی

همان‌طور که قبلا ذکر شد جلسه در حلقه رندان باعث گردهم جمع‌شدن هنرمندان عرصه طنز از شاخه‌های مختلف شاعران، نویسندگان و بازیگران (رادیو، تلویزیون و تئاتر)، تحقیق، موسیقی و خوانندگی (لازم به ذکر است در حلقه رندان محل تولد موسیقی شوخ‌طبعانه و طنز و کمدی بعد از انقلاب بود که باید در مجالی فراخ به آن پرداخت) و... شد و همین مساله موجب تاثیرگذاری و انتقال تجربه و علم و هم‌اندیشی هنرمندان این عرصه‌ها شد که انعکاس و حاصل‌مندی آن را در برنامه‌های رادیویی (گروه گندم و سپیدار و...) طنز‌های تلویزیونی (مرد هزارچهره و برره و قندپهلو و...) تحقیق (جناب علومی، اسماعیل امینی و...) و شعر و موسیقی و بسیار دیگر می‌توان دید.

  گسترش طنز

ابوالفضل زرویی با هوش و پشتکاری که داشت برنامه‌های استانی را شکل داد و در هر استان به برگزاری شب‌شعر طنز روی آورد و این مهم باعث شد دیگر قلم‌به‌دستان و مستعدان شوخ‌طبعی وسوسه شوند که به این عرصه ورود کنند و در ضمن مسئولان و مردم دیگر شهرها را نیز با طنز مواجه کرد. موفقیت در حلقه رندان پایه دایرشدن دفاتر طنز و جلسات مختلف طنز در سراسر کشور بود. ایشان با برگزاری جشنواره‌های مختلف طنز (کشور و دانشجویی و...) باعث توجه بیشتر به این عرصه شد. در حلقه رندان باعث اقبال امروزی طنز و طنز‌پرداز در سراسر کشور است.

 ورود دیگر شاعران به عرصه طنز

در حلقه رندان باعث شد تعدادی از شاعران جدی‌سرا به طنز روی بیاورند. با برگزاری مداوم جلسه بسیاری از شاعرانی که طنز‌نویس نبودند برای دیدار و لذت از شعر طنز در جلسه حاضر می‌شدند. ایشان با تشویق و تحریک دوستان طنز‌پرداز یا خواست شخصی به نوشتن آثار طنز روی آوردند که امروزه شاهد درخشش بعضی از آنان هستیم و این همه را نیز مدیون در حلقه رندانیم. می‌توان گفت چه تعداد شاعر طنزپرداز حرفه‌ای یا اثر و کتاب قابل‌تامل طنز درحال حاضر وجود نداشت، اگر در حلقه رندان تشکیل نمی‌شد.

درنهایت محصول و تاثیرات در حلقه رندان بیش از این است و اینجانب خشنودی خود را از بازگشایی دوباره در حلقه زندان پس از دوران سخت قرنطینه اعلام می‌دارم.

امیدوارم با مدیریت صحیح و استفاده از پیشکسوتان طنز و شوخ‌طبعی راه ابوالفضل زرویی نصرآباد به درستی پی گرفته شود که اتفاقات بزرگ در جمع‌های کوچک اما فرهیخته می‌افتد.