اتحاد استراتژیک غول‌های انرژی جهان

محمود زارعی، پژوهشگر اقتصادی: سفر رئیس‌جمهور اسلامی ایران به روسیه را می‌توان بسیار حائز اهمیت دانست، بسیاری از کارشناسان معتقدند این سفر در ابعاد مختلف سیاسی، نظامی، امنیتی، اقتصادی و انرژی می‌تواند دستاوردهای مهم و ویژه‌ای برای هر دو طرف به‌دنبال داشته باشد. گسترش مبادلات اقتصادی، توافقنامه‌های نظامی و امنیتی و... بخشی از دستاوردهای این سفر خواهد بود. یکی از زمینه‌های همکاری فی‌مابین دو کشور حوزه انرژی است. توافق و همکاری ایران و روسیه به‌عنوان دو قدرت بزرگ انرژی می‌تواند بازارهای فعلی و آینده انرژی جهان را متحول کند. اگرچه در حوزه صادرات انرژی، ایران و روسیه رقیب هم محسوب می‌شوند اما عطش بازارهای جهانی برای انرژی به‌ویژه با کاهش همه‌گیری کرونا و تحریم‌های یک‌جانبه غرب علیه هر دو کشور می‌تواند این رقابت سنتی را به یک همکاری استراتژیک تبدیل کند.

از نگاه کمی و آمار، همسایه شمالی ایران، روسیه با بیش از 80میلیارد بشکه ذخایر نفتی هشتمین کشور نفتی جهان محسوب می‌شود. این کشور با بیش از 48هزار میلیارد مترمعکب گاز طبیعی بزرگ‌ترین کشور گازی جهان است که درصد زیادی از ذخایر گازی جهان را در خود جای داده و به‌نوعی بزرگ‌ترین صادرکننده گاز طبیعی جهان نیز محسوب می‌شود. اقتصاد روسیه انرژی‌محور بوده و توانسته با توسعه زیرساخت و ارتقای تکنولوژی صنعت نفت‌وگاز، ارزش افزوده به‌سزایی از این طریق تامین کند. ازسوی دیگر، وابستگی اتحادیه اروپا به گاز روسیه، توانسته قدرت چانه‌زنی بالایی در مناسبات جهانی به این کشور اعطا کند. براساس برخی برآوردها، درآمد روسیه از محل انرژی هیدروکربنی یعنی فروش نفت‌وگاز در سال2021 بیش از 125میلیارد دلار بوده است.

 ازسوی دیگر، ایران درمجموع بیشترین ذخایر هیدروکربنی دنیا را داراست. ایران با بیش از 184میلیارد بشکه نفت‌خام، چهارمین کشور نفتی جهان محسوب می‌شود و با بیش از 38تریلیون مترمعکب ذخایر گازی طبیعی، بعد از روسیه دومین قدرت گازی جهان است.

 درمجموع 46درصد گاز طبیعی جهان و 18.5درصد نفت جهان در دو کشور ایران و روسیه قرار دارد، همین موضوع می‌تواند بیان‌کننده اهمیت و جایگاه همکاری استراتژیک دو کشور در حوزه انرژی باشد. همکاری دو غول بزرگ انرژی جهان از چند منظر می‌تواند حائز اهمیت باشد؛ نخست آنکه هر دو کشور با سیاست مستقل از غرب می‌توانند به‌عنوان تامین‌کننده پایدار انرژی برای کشورهای مختلف به‌ویژه کشورهای شرق آسیا که تا چندسال آینده به قطب اصلی اقتصاد جهان تبدیل می‌شوند، باشند. ازسوی دیگر، همکاری دوجانبه ایران و روسیه در زمینه انرژی موجب کاهش اثرات تحریم انرژی ایران شده و زمینه‌ساز تاثیرناپذیری کشور را فراهم می‌سازد. نکته سوم آنکه حراست از ذخایر نفت‌وگاز کشور نیازمند سرمایه‌گذاری انبوه و انتقال دانش فنی روز دنیاست که بخشی از آن می‌تواند از طریق روسیه تامین شود.

همکاری استراتژیک ایران و روسیه در حوزه انرژی می‌تواند یک توافق برد-برد برای هر دو کشور باشد. ایران و روسیه در حوزه انرژی به یکدیگر نیاز دارند تا با تعریف خود به‌عنوان شریک راهبردی از تاثیرگذاری بیشتری بر بازارهای جهانی برخوردار شوند. آنچه این ضرورت را ایجاب می‌کند تهدید منافع هر دو کشور از نوسانات قیمت انرژی است. درواقع تاثیرگذاری بر بازارهای بین‌المللی جهت افزایش قیمت نفت‌وگاز می‌تواند زمینه مناسبی برای همکاری راهبردی بین مسکو و تهران باشد که تاسیس اوپک گازی را می‌توان نمونه ‌عالی آن دانست.

براساس نیاز صنعت نفت‌وگاز کشور، انتقال تکنولوژی افزایش ضریب برداشت از میادین نفتی و تجهیزات مقابله با افت فشار در میادین گازی باید در اولویت همکاری با روسیه قرار گیرد. روسیه برای بهبود تولید نفت خود در بسیاری از میادین نفتی‌اش که نیمه ‌عمر خود را سپری کرده‌اند از روش‌ها و تکنیک‌های مختلفی استفاده می‌کند؛ انتقال این دانش فنی، افزایش ضریب بازیافت میادین نفتی به ایران می‌تواند علاوه‌بر افزایش تولید نفت کشور، عمر مفید مخازن نفتی را نیز افزایش دهد. ازسوی دیگر، مقابله با افت فشار در پارس‌جنوبی به‌علت بی‌توجهی هشت‌سال و انتقال اطلاعات میدان به طرف قطری از سمت توتال، یک اقدام فوری و استراتژیک برای کشور محسوب می‌شود که می‌توان با همکاری توأمان چین و روسیه با آن مقابله کرد.

 مشارکت در جمع‌آوری گازهای فلر را می‌توان یکی دیگر از زمینه‌های همکاری دو کشور در حوزه انرژی دانست. براساس گزارش تفریغ بودجه سال1399دیوان محاسبات کشور، روزانه 61میلیون مترمکعب گاز همراه در فلرهای تاسیسات نفتی می‌سوزد. با احتساب قیمت صادرات فعلی گاز یعنی 23سنت سالانه حدود 5میلیارد دلار گاز کشور دود می‌شود که معادل درصد درآمد نفتی و گازی کشور در سال99 است. همکاری و انتقال دانش فنی درخصوص جمع‌آوری گازهای فلر می‌تواند علاوه‌بر کاهش آثار زیست‌محیطی، ارزش افزوده بخش انرژی کشور را بهبود دهد.

 همگرایی در تعیین قیمت جهانی انرژی براساس منافع ملی دو طرف، مشارکت در اکتشاف میادین نفت‌وگاز، انتقال دانش فنی در حوزه طراحی تجهیزات صنایع نفت‌وگاز، توسعه همکاری در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه پتروشیمی‌ها و پتروپالایشگاه‌ها، انتقال دانش فنی و همکاری در حفاری‌های دریایی، ترانزیت انرژی، همکاری در میادین انرژی خزر و... را می‌تواند ازجمله محورهای همکاری راهبردی ایران و روسیه در حوزه انرژی باشد.

همکاری استراتژیک سه کشور ایران، روسیه (به‌عنوان بزرگ‌ترین دارندگان انرژی جهان) و چین (به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی جهان) می‌تواند آینده انرژی را به‌صورت عام و قدرت اقتصادی غرب را به‌صورت خاص دستخوش تغییر و تحول اساسی کند.