مراحل تولید مستندهای آرشیوی

مهدی مویدی، تهیه‌کننده: آرشیو ستون‌فقرات مستند است و وقتی نباشد باید مستند بازسازی شود. ما در کشور چند مرکز داریم که محل نگهداری اسنادی هستند که به درد مستندسازان می‌خورند. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مرکز اسناد کتابخانه ملی و سازمان صداوسیما که بزرگ‌ترین آرشیوها را دارند. از عکس و فیلم گرفته تا صدا در آرشیوشان وجود دارد. اما دلیل اینکه چرا به‌راحتی در اختیار مستندسازان قرار نمی‌گیرد این است که مدیریت داخلی آرشیوها به‌شدت بحرانی است و دسته‌بندی و طبقه‌بندی موضوعی ندارد و خود آرشیودارها هم نمی‌دانند چه اسنادی دارند. به همین دلیل وقتی یک مستندساز به آنها مراجعه می‌کند با یک به هم‌ریختگی خاصی مواجه می‌شود و ممکن است سند مدنظر را پیدا نکند. معمولا بحران مدیریت و نبود وحدت رویه آسیب‌رسان است. البته علاوه‌بر مشکل آرشیو، یکی از بزرگ‌ترین مساله مستندسازان این است که تحقیق درستی ندارند و کلی حرف می‌زنند. مشکل اصلی آنها آرشیو نیست و پژوهش ناقص‌شان است. وقتی مستندساز پژوهش نمی‌کند و می‌خواهد موضوعش را از داخل آرشیوها پیدا کند، معلوم است که رفتار خوبی با او نمی‌شود. مستندسازان با نقاط تاریک زیادی سراغ آرشیو می‌روند و حتی خودشان هم نمی‌دانند چه می‌خواهند. در مستندات آرشیوی باید مطالب آماده باشد و بعد سراغ آرشیو بروی و بعد با کمک آن کمی متن را تغییر دهی. بعضی مستندسازان به‌دلیل هزینه‌های زیاد و اینکه می‌خواهند کار را زودتر تمام کنند خوب تحقیق و پژوهش نمی‌کنند. یک اثر محتوایی آرشیوی بیش از هرچیز بر یک پژوهش استوار است، خواه این اثر محتوایی، مستند توصیفی باشد که نیاز به یک پژوهش ژرف و عمیق دارد و خواه یک مستند گزارشی که به یک پژوهش سطحی و نه‌چندان عمیق. بدین معنا که بدون پژوهش نباید سراغ ساخت مستند به‌ویژه مستند آرشیوی رفت. دسترسی به آرشیو خود می‌تواند بخشی از فرآیند پژوهش برای یک مستند تلقی شود. اگر دسترسی به آرشیو در مرحله پژوهش اولیه محقق شود، می‌‌تواند بیشترین بهره‌‌وری را برای یک مستندساز داشته باشد، زیرا او می‌تواند مواد آرشیوی را پس از بازبینی اولیه و انتخاب، مورد تحلیل قرار دهد و آنچه برایش مهم‌تر است برجسته و شاخ‌وبرگ داده و پس از تطبیق با اسناد دیگر درنهایت استنتاج کند. مراحل ساخت یک مستند آرشیوی پس از پژوهش، جمع‌آوری محتوای آرشیوی منطبق با سناریو، تحلیل و نگاه مستندساز است. به جز چند سازمان رسانه‌ای در ایران، که یکی از آنها صداوسیماست، آرشیو بزرگ و گسترده‌ای وجود ندارد. سامانه‌ای به نام «میراث جام‌جم» در اداره‌کل آرشیو صداوسیما در راستای تامین مواد آرشیوی برنامه‌سازان تلویزیون به‌ویژه مستندسازان راه‌اندازی شده است تا تهیه‌کنندگان و کارگردانان با مراجعه به آن بتوانند همه محتوای موجود در آرشیو را جست‌وجو کنند. این جست‌وجو براساس پارامترهای مختلفی می‌تواند انجام شود که مهم‌ترین آن براساس تاریخ و مکان مواد آرشیوی، عنوان محتوا، شخصیت‌های حاضر در محتوا، عوامل تولید، محل ثبت محتوا، موضوع تصاویر و محتواست. محقق یا مستندساز در فیلدهای مربوط به هریک از این پارامترها مقادیر مورد تحقیق خود را وارد و نتایج جست‌وجوها را مشاهده کرده و چنانچه تصویری مطابق با موضوعش یافت، آن را در سامانه ثبت‌سفارش می‌کند و پس از ثبت‌سفارش، ابزار ذخیره داده را به آرشیو می‌رساند تا روی آن گذاشته شود. موفقیت و کسب بهترین نتایج در فرآیند جست‌وجو در بانک داده‌‌های آرشیوی مستلزم صبر و حوصله زیادی است و هرگز نباید با یکی دوبار جست‌وجو و همچنین جست‌وجو با چند کلیدواژه محدود توقع آن را داشت تا نتایج مطلوب حاصل شود بلکه باید هر کلیدواژه‌ای را که به موضوع مورد مطالعه مستندساز مربوط می‌شود در آن دنبال کنیم تا به نتیجه مطلوب برسیم. عمق پژوهش در مرحله پیشین، در مرحله جست‌وجو در سامانه نیز می‌تواند ناجی مستندساز باشد؛ چراکه محقق در پژوهش‌های عمیق به کلیدواژه‌های بیشتری دسترسی خواهد داشت و این شانس مستندساز را در یافتن مواد آرشیوی موجود در سامانه بالا خواهد برد. پس از جمع‌آوری مواد آرشیوی موردنیاز، لازم است براساس آنچه یافت شده است یک سناریو مبتنی‌بر مواد آرشیوی که با خلاقیت و هنر کارگردان اثر پرورش یابد و با استفاده از تکنیک‌های سینمایی و دراماتیک یک اثر جذاب آرشیوی شکل بگیرد. مستند‌های آرشیوی از آنجا که از اسناد مختلف و گوناگون شکل می‌‌یابند نیاز به روایتی دارند که این اسناد را به هم بدوزد و یک اثر یکپارچه ایجاد کند که در بیشتر این‌گونه مستندها نریشن یا روایتِ گوینده، که همان دانای کل است، این نقش را ایفا می‌کند. البته در برخی از این جنس مستندها روایت یا ایجاد پیوستگی را یک یا چند مصاحبه از خبرگان و مطلعان آن موضوع ایجاد می‌کنند و درنهایت با یکی از حالات یا هر دوی آنها یک مستند آرشیوی خلق می‌شود.