مریم رحمانی، خبرنگار: در این روزهای کرونایی بعد از تحمل شلوغی و هوای سنگین مترو، آن هم با ماسک‌های تکی یا دوتایی برای رعایت پروتکل‌های بهداشتی، که در زمان صبح و غروب یعنی وقتی که کارمندان درحال رفت‌وآمد هستند هم به اوج خودش می‌رسد، تنفس در هوای آلوده تهران مصیبت بزرگ‌تری است. آن وقتی که ماسکت را برمی‌داری تا به خیال خودت کمی نفس بکشی تازه می‌فهمی چه چیزی را باید به ریه‌هایت بسپاری. انگار روی زمین و بدون‌ماسک هم هوایی برای نفس‌کشیدن نداری و اگر آنجا از نرسیدن هوای لازم به سردرد افتاده‌ای، اینجا هم در مواجهه با هوای آلوده به همان حالت می‌افتی. انگار آسمان هر کجا، چه زیر زمین و چه روی زمین یک‌رنگ است. کوچک‌تر که بودیم آسمان، برایمان تداعی‌کننده رنگ آبی روشنی بود با تکه‌ابرهای سفید، چیزی شبیه به پنبه‌های این طرف و آن طرف افتاده روی ساتن فیروزه‌ای‌رنگ. از همان آسمان‌هایی که همه‌مان در نقاشی‌هایمان می‌کشیدیم و البته که دیدنش آن زمان‌ها دور از ذهن نبود اما حالا سال‌هاست کلیدواژه آسمان برایمان تبدیل شده به یادآوری یک رشته کلمات تلخ مثل تیرگی، دود، سرب و... و البته سلسله اقدامات تقریبا بی‌تاثیری که اگر هم تاثیر داشته باشند حکم مُسکن دارند و در این میان از دستور یا بهتر است بگوییم توصیه مسئولان به دعا هم به‌عنوان یکی از طرح‌های پیشنهادی نباید غافل شد. سفارش به دعا که البته تاثیرش در بهبود شرایط برکسی پوشیده نیست اما در شرایطی که خودمان سنگی را در چاه می‌اندازیم و با وضع قوانین نادرست در شهرسازی و زدن تیشه به ریشه‌ هربنایی برای بلندترکردن آن و عریض‌ترکردن خیابان‌ها و بزرگراه‌ها قدم برمی‌داریم چه منطقی دارد؟ آیا در چنین شرایطی طرح‌های موقت بدون نگاه به آینده و صرفا توصیه به دعا برای وزش باد و آمدن باران می‌تواند تاثیرگذار باشد؟

حال تهران چطور است؟

هرساله‌ حدود هفت‌میلیون مرگ زودرس ناشی از بیماری‌هایی مانند سکته‌مغزی، بیماری قلبی و سرطان ریه ایجاد می‌شود که می‌تواند به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم از تاثیر آلاینده‌ها بر سلامتی باشد. در چنین شرایطی و در تازه‌ترین گزارش پایگاه بین‌المللی سنجش و رتبه‌بندی کیفیت شهرها (IQAIR) امروز(24 Jan 2022) تهران با شاخص کیفیت هوای 315 بین شهرهای بزرگ جهان رتبه نهم را کسب کرده است. در این رده‌بندی بمبئی (هند) رتبه اول را به نام خود ثبت کرده و در همین رتبه‌بندی شهرهای پاریس، مکزیکوسیتی، سئول و نیویورک رتبه‌های بالای 30 را به نام خود ‌زده‌اند که موفقیت این شهرها در کنترل کیفیت هوا و به‌تبع استفاده از روش‌های موفق درمقابله با آلودگی هوا را نشان می‌دهد. امروزه و با توجه به افزایش جمعیت و گسترش فعالیت‌ها که موجب بالارفتن میزان حجم آلاینده‌ها می‌شود، هوای اکثر شهرهای بزرگ دنیا آلوده است و این شرایط برای کلانشهری مثل تهران هم دور از ذهن نیست، یعنی می‌توان آلوده‌بودن تهران را هم مثل سایر شهرهای بزرگ دنیا پذیرفت اما آلوده‌ماندنش را خیر؛ چراکه تجربه‌ کشورهای موفق در این زمینه نشان می‌دهد می‌توان با استفاده از برنامه‌های علمی و تحقیقاتی و اعمال سیاست‌های میان‌مدت و بلندمدت به نتایج موفق و نهایتا به بهبود وضعیت رسید. انسان شاید بتواند بدون غذا و بدون آب چند روز زندگی کند اما سپری‌کردن زندگی بدون هوا حتی برای کمتر از پنج‌دقیقه هم امکان‌پذیر نیست.

در 9 ماه نخست امسال تنها 2 روز هوای تهران پاک بود

«هوای تهران در شرایط ناسالم قرار دارد»؛ دیگر این تیتر یا جمله برایمان تکراری شده و حتی زمانی‌که تابلوی شاخص کیفیت هوا شرایط ناسالم و حتی خطرناک را هم نشان می‌دهد، تغییری در حجم رفت‌وآمدها در سطح شهر مشاهده نمی‌کنیم. در این شرایط طرح‌های تکراری مثل همیشه اعمال می‌شود؛ طرح‌هایی مثل تعطیلی مدارس یا زوج و فرد کردن خودروها از در منازل اما متاسفانه تغییر چشمگیری حاصل نمی‌شود، تنها دلیلش هم این است که اینها راه‌حل اصلی نیستند. تقریبا در 9 ماه نخست سال 1400 به گزارش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، تنها دو روز در هوای پاک نفس کشیدیم و 211 روز کیفیت هوا تنها در وضعیت قابل‌قبول بوده است و 97 روز هم وضعیت ناسالمی را در کیفیت هوا داشتیم، این درحالی است که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل تهرانی‌ها ۱۸۲ روز هوای قابل‌‌قبول، 95 روز هوای ناسالم و ۱۵ روز هوای پاک را تجربه کرده بودند. برای مقایسه بهتر و رسیدن به نتایج قابل‌استنادتر شاخص کیفیت هوای تهران را در بازه زمانی 1400 -1396 بررسی کردیم. طبق آخرین نظر دیوان محاسبات که در 29 دی‌ماه بر مبنای گزارش سازمان محیط‌زیست منتشر شده است، تعداد روزهای پاک طی سال‌های 1397 لغایت هشت‌ماهه اول 1400 در اکثر قریب به اتفاق استان‌ها کاهش یافته و درمقابل تعداد روزهای ناسالم افزایش یافته است. در چنین شرایطی میزان نرخ مرگ‌ومیر به علت آلودگی هوا رقمی بیش از ۴۰هزار نفر در کشور را نشان می‌دهد. همچنین یافته‌های حسابرسی نشان می‌دهد براساس گزارش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درخصوص کمی‌سازی اثرات بهداشتی و اقتصادی آلاینده ذرات معلق، هزینه مرتبط با مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوای ۲۵ شهر کشور در سال ۱۳۹۹ حدود 4.3 میلیارد دلار برآورد شده که حکایت از هزینه‌های بسیار بالای تحمیل‌شده بر جامعه بر اثر مواجهه با آلودگی هواست.

*اطلاعات جدول از اول فروردین هرسال تا چهارم بهمن همان سال (با توجه به تاریخی که گزارش نوشته می‌شود) درنظر گرفته شده است.

شهرهایی که توانسته‌اند هوای آلوده را جارو کنند

در سراسر جهان، بیش از 90درصد مردم در هوایی استنشاق می‌کنند که سازمان جهانی بهداشت (WHO) آن را بالقوه مضر می‌داند. منابع آلودگی هوا متفاوت است، گازهای گلخانه‌ای متصاعدشده از وسایل نقلیه، نیروگاه‌ها و سوزاندن محصولات و... همه باعث ایجاد نتیجه‌ای یکسان می‌شود و آن هم آلودگی هواست که تهدیدی جدی برای سلامت انسان‌هاست. ماریانیرا، مدیر محیط‌زیست تغییرات آب‌وهوا و سلامت سازمان جهانی بهداشت، در این زمینه گفته است: «این امر باعث شده شهرها برای بهبود کیفیت هوای خود اهمیت بیشتری قائل شوند. ما باید در نحوه مصرف منابع و نحوه ساخت شهرهایمان تجدیدنظر کنیم. این قلب توسعه و آینده جامعه ماست.»

اما در همین زمینه کلانشهرهایی هستند که در کنترل آلودگی هوای‌شان موفق بوده‌اند.

پاریس

فرانسوی‌ها در این زمینه انگار جدی‌تر هستند و در پایتخت‌شان، ورود وسایل نقلیه آلاینده را ممنوع کرده‌اند. همچنین خودروها را از حاشیه رودخانه سِن بیرون کرده و فضای جاده‌ای را برای درختان و عابران پیاده بازسازی کرده و شبکه مسیرهای دوچرخه‌سواری خود را گسترش داده‌اند. اکنون، شهردار پاریس قصد دارد این شهر را به مکانی قابل پیاده‌روی تبدیل کند؛ جایی که نیازهای ساکنان را می‌توان با 15دقیقه پیاده‌روی برآورده کرد. در همین زمینه کارین لگر، مدیرکل Airparif (سازمانی که کیفیت هوا را نظارت می‌کند)، گفت: «آلودگی هوا در پاریس بسیار بهبود یافته است.»

سئول

کره برای مبارزه با آلودگی هوا به تیتر اخبار تبدیل شده است. ربات‌های مستقل مجهز به 5G مجتمع‌های صنعتی را برای نظارت بر کیفیت هوا اسکن می‌کنند، درحالی که یک سیستم نظارت ماهواره‌ای داده‌های کیفیت هوا را در زمان واقعی به عموم ارائه می‌دهد. رهبران شهر همچنین اعلام کرده‌اند که قصد دارند اولین جنگل مسیرباد را در سئول ایجاد کنند و درختانی را در کنار هم در کنار رودخانه‌ها و جاده‌ها بکارند تا هوا را به مرکز شهر هدایت کنند. انتظار می‌رود این جنگل ذرات معلق را جذب کند و مرکز شهر سئول را در نسیم خنک غرق کند. این شهر قبلا یک راهروی مترو در بالای ایستگاه اصلی راه‌آهن سئول را به یک فضای درختکاری شده مرتفع تبدیل کرده است. همچنین مسئولان شهری امیدوارند تا سال 2030 فضای سبز را 30درصد افزایش دهند و 80درصد از سفرها را به شیوه‌های حمل‌ونقل پایدار مانند پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و حمل‌ونقل عمومی اختصاص دهند.

نیویورک

فرماندار نیویورک، اندروکومو، 1.4 میلیارد دلار بودجه برای پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر، ازجمله نیروگاه‌های خورشیدی و مزارع بادی، که انرژی 430هزار خانه را تامین می‌کند، اختصاص داد. این بزرگ‌ترین تعهد یک ایالت به انرژی‌های تجدیدپذیر در تاریخ آمریکاست. این پروژه‌ها که انتظار می‌رود تا سال 2022 مورداستفاده قرار گیرند، انتشار کربن را تا 1.6میلیون تن کاهش می‌دهند که معادل خروج 340هزار خودرو از جاده‌هاست.

لندن

لندن به‌عنوان مبدا انقلاب صنعتی طبیعتا با معضل آلودگی هوا مواجه بود اما مقامات این شهر با تصویب قانون هوای پاک به کنترل شرایط پرداختند. برای مثال انتقال کارخانه‌ها به خارج از محدوده شهر، تدوین قوانین سختگیرانه برای سقف تولید آلایندگی در انواع خودرو‌ها، تعویض و نوسازی سیستم حمل‌ونقل عمومی، افزایش استاندارد سوخت به یورو6 و... آلودگی را در این شهر، نه‌تنها کنترل کرد که کاهش هم داد.

مکزیکوسیتی

سال 1999 اوضاع آلودگی در این شهر به‌حدی بود که پرنده‌های درحال پرواز برفراز این شهر از تنفس در آن هوا می‌مردند و شهر به صحنه وحشتناکی تبدیل شده بود. در اولین اقدام مسئولان این شهر به سرمایه‌گذاری در بخش تولید سوخت سالم فکر کردند و بعد به بازسازی سیستم حمل‌ونقل عمومی پرداختند و در اقدامی دیگر به جابه‌جایی صنایع آلوده‌کننده هوا به خارج از حوزه شهر پرداختند.

پکن

پکن اما در اقدام نوآورانه برای کنترل آلودگی هوای خود از طرح‌های علمی استفاده کرده است، به این ترتیب که با پرتاب یون‌های نقره‌ای به ابرها برای تولید کریستال یخ و ایجاد بارندگی به بارش باران و باریدن برف کمک کرده است. همچنین استفاده از راه‌حل‌های نوآورانه هم کمک زیادی به بهبود شرایط کرده است. به‌ این ترتیب که با طراحی یک جاروبرقی مکنده با ‌استفاده از نیروی الکتروستاتیک ذرات گرد‌وغبار در هوا را می‌بلعد. مسئولان پکن اما از اعمال روش‌هایی مثل افزایش استاندارد سوخت و انتقال صنایع آلاینده به خارج از محدوده شهر و... غافل نشدند و امروزه با توجه به صنعت پیشرفته چین اما آلودگی در این شهر کنترل شده است. در این بین شهرهایی مثل دهلی، لاهور، کلکته و بمبئی اما مثل تهران در کنترل آلودگی هوای‌شان ناموفق بوده‌اند و اغلب نام‌شان در صدر جدول رده‌بندی شهرهای آلوده دنیاست.

با سیاست‌های متناقض نمی‌توان انتظار شهر بدون آلودگی داشت

امیر خراسانی، جامعه‌شناس شهری، در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درخصوص چرایی عدم‌موفقیت در کنترل آلودگی هوای شهر تهران برخلاف کلانشهرهایی که در این زمینه موفق بوده‌اند، گفت: «اینکه ما نمی‌توانیم آلودگی هوا را کنترل کنیم و تقریبا هر روز به‌جای بهبود شرایط به سمت بدتر‌شدن می‌رویم به‌خاطر خودرو است، درواقع شهرهای ما بی‌نهایت خودرومحور است. علی‌رغم موقعیت‌های جغرافیایی و استفاده از خودروهای فسیلی در نیروگاه‌ها ولی اساس شهرسازی ما مبتنی‌بر گسترش استفاده از خودرو است.» وی همچنین درباره وضعیت تهران در سال‌های اخیر اضافه کرد: «در سال‌های اخیر ما شاهدیم که چقدر اتوبان به تهران اضافه شده و چقدر تعداد خودروها در تهران افزایش پیدا کرده است و درنتیجه شهر هر روز بیشتر به سمت خودرودوستی می‌رود، این درحالی است که خودروهایی که عموما کیفیت استاندارد محیط‌زیستی لازم را ندارند منجر به بروز این شرایط می‌شوند، درنتیجه نمی‌توان سیاست‌های متناقض را پیش بگیرید و انتظار بهبود شرایط را داشته باشید.»

خراسانی درمورد راه‌‌های برون‌رفت از این شرایط هم گفت: «برای بهبود شرایط شهر باید به سمت حمل‌ونقل ارزان‌قیمت، گسترده و مویرگی و همگانی رفت و استفاده از خودرو باید به یک امر غیرمعمول تبدیل شود و از آن تنها برای سفر یا موارد اورژانسی بهره بگیریم و به سمت سیاست گران‌شدن استفاده از خودرو برویم. همچنین طراحی شهری باید به سمتی برود که برای استفاده از دوچرخه مناسب‌سازی شود و به‌جای پرداخت یارانه به خودرو آن را به وسایل نقلیه عمومی اختصاص بدهیم.»

به‌طورکلی و در دسته‌بندی منابع موثر در آلوده کردن هوای تهران می‌توان به دو دسته آلاینده اشاره کرد؛ منابع متحرک مثل انواع وسایل نقلیه و... منابع ثابت مثل صنایع و نیروگاه‌ها و... که این بخش‌ها طبق آخرین آمار ثبت‌شده در آمارنامه شهر تهران مربوط به سال 99 بیشترین سهم را در آلوده‌کردن هوای تهران در پاییز و زمستان به خود اختصاص می‌دهند و این درحالی است که با سرد شدن هوا هرسال شاهد پدیده وارونگی هوا هم هستیم.

انجام هرگونه اقدام تشدیدکننده آلودگی هوا ممنوع

باد غالب در تهران از سوی غرب و جنوب‌غرب می‌وزد اما با یک دور چرخیدن ساده در مناطق غربی شهر هر روز شاهد بیشتر شدن انواع مال‌ها و مراکز خرید و ساختمان‌های بلندی هستیم که درواقع با قدعلم کردن در مقابل باد راه تنفس شهر را می‌بندند. در چنین شرایطی به وضوح می‌توان تاثیر وضع قوانین موثر و کارآمد که قابل دور‌زدن با انواع بندها و تبصره‌ها نباشد را دید، همچنین الزام به هرچه بهتر اجراشدن قانون هوای پاک که در سال 1396 به تصویب مجلس رسید شاید بتواند مرهمی بر زخم هوای تهران باشد. اما اینکه چقدر این قانون اجرا می‌شود و چه نهادی پیگیر اجرای آن است را از رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس جویا شدیم. سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی، درخصوص میزان اجرای قانون هوای پاک در تهران به «فرهیختگان» گفت: «قانون هوای پاک کمتر از 10 درصد اجرا می‌شود و دلیل عدم‌اجرای آن نداشتن بودجه و مهم‌تر اینکه همتی برای اجرای آن وجود نداشته است. این قانون آیین‌نامه دارد و دارای ضمانت اجراست اما از آنجایی‌که اراده‌ای برای انجام آن وجود ندارد، اجرا نمی‌شود. در این میان سازمان محیط‌زیست نقش هماهنگ‌کنندگی این قانون را داشته که بیشترین تکالیف هم به عهده این سازمان است ولی متاسفانه این سازمان نتوانسته درست به وظایفش عمل کند. با توجه به اتفاقی که امسال در لایحه دولت افتاده و اینکه دولت برای این موضوع بودجه اختصاص داده‌ است جای امیدواری دارد این قانون اجرا ‌شود.»

اجرای قانون هوای پاک عملا غیرممکن است

با وجود صحبت‌های رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس، عیسی کلانتری رئیس سابق سازمان محیط‌زیست در گفت‌وگویی که اخیرا با «فرهیختگان» داشت، گفته بود: «اگر بخواهیم قانون هوای پاک را انجام دهیم باید بیش از 70 درصد صنایع را تعطیل کنیم که این تعطیلی زنجیره‌وار به خیلی مسائل مرتبط است، مثل بیکاری در بخش معدن، برق و... که چنین اجازه‌ای هم البته به سازمان محیط‌زیست داده‌ نمی‌شود. در بحث کامیون‌های فرسوده، اتوبوس‌های مستهلک و موتورها‌ی کاربراتوری باید توجه کنیم که اینها وسایل تامین معاش افراد هستند. ما درحال حاضر و در شرایط تحریم‌های تکنولوژی و نفتی قدرت نوسازی صنعت حمل‌و‌نقل‌مان را نداریم. این یک معادله ساده‌ است. وقتی منبع تامین معاش عده زیادی را بگیریم یک بلوای سیاسی به راه می‌افتد و به این ترتیب شما با جمعیت میلیونی افراد بیکار مواجه می‌شوید و اگر هم بخواهیم سیستم را مجبور به بازسازی با تولیدات داخلی کنیم باید این موضوع را درنظر بگیریم که توان تولید داخلی ما سالانه 50هزار موتور انژکتوری است و اگر با این توان بخواهیم یک‌میلیون موتور را نوسازی کنیم 20 سال طول می‌کشد و برای واردات هر دستگاه موتور هم نزدیک به دوهزار دلار نیاز است که پولش را نداریم.» همچنین در گزارش منتشرشده از دیوان محاسبات در بررسی میزان اجرای قانون هوای پاک این‌طور آمده که با وجود تردد آمار چشمگیری از موتورسیکلت‌های فرسوده در سطح کشور، تاکنون هیچ‌گونه دستورالعمل و شیوه‌نامه‌ای درخصوص نحوه اجرای آزمون‌های معاینه فنی موتورسیکلت به مراکز معاینه فنی ابلاغ نشده و امکان ثبت نتایج معاینه فنی موتورسیکلت‌ها به‌صورت برخط و سیستماتیک در سامانه مربوطه مقدور نیست. در بخش دیگر این گزارش اشاره به ۳۰ مورد ارائه مجوزهای مربوط به پیش‌فروش خودروها شده که وضعیت اخذ تاییدیه استاندارد آلایندگی و اعتبار آن در موعد تحویل از وزارت صنعت، معدن و تجارت استعلام نشده است.

اجرای طرح‌های موقت، استخوان لای زخم آلودگی تهران

بررسی طرح‌های موفق در شهرهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد طرح‌های موقت تنها برای چند روز می‌توانند حال‌وهوای تهران را خوب کنند. آنچه باید مورد توجه قرار بگیرد لزوم استفاده از طرح‌های میان‌مدت مثل توجه به سامانه حمل‌ونقل عمومی مترو، اتوبوس‌های برقی و دوچرخه و... است. برای استفاده از دوچرخه خلأهای بسیاری در معماری تهران وجود دارد که هنوز استفاده از این ظرفیت را که در بسیاری از شهرهای دنیا به‌عنوان یک وسیله نقلیه رسمی مورد استفاده قرار می‌گیرد، تحت‌الشعاع قرار می‌دهد؛ همچنین طرح‌های بلندمدت مثل تغییر مکان کارخانه‌ها، گاراژهای ماشین‌های سنگین به خارج از شهر و... باتوجه به گستردگی دامنه شهر هم از اهمیت زیادی برخوردار است.  صبح امروز (4 بهمن 1400) که دوباره و چندباره نفس‌های تهران به شماره افتاد کمیته اضطرار آلودگی هوا تشکیل جلسه داد. ازجمله مصوبات قابل‌تامل این جلسه به گفته عابد ملکی، معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری تهران استقرار پایگاه‌های سیار فوریت‌های پزشکی اعم از اورژانس و هلال‌احمر در مناطق پرتردد شهر تهران، جلوگیری از تردد تمام موتورسیکلت‌ها، خودروهای دودزا و فاقد معاینه فنی و وسایل نقلیه دودزای دارای معاینه فنی و تعطیلی چند روزه واحدهای تولیدی بتن و... بود که باز نشان از پاک‌کردن صورت‌مساله با استفاده از مسکن‌های موقت است. امروز در شرایطی هستیم که هوای تهران هر روز تیره‌تر می‌شود و مسئولان گویا بدون توجه به شرایط تنها به وضع قوانینی می‌پردازند که البته با توجه به عدم‌وجود بستر‌های مناسب این قوانین هم نهایتا اعمال ‌نمی‌شوند و تنها محلی برای کشمکش بین دو سازمان یا نهاد می‌شود و دود این شرایط تنها به چشم شهروندانی می‌رود که تنفس در هوای پاک جزء حقوق اولیه آنهاست.