در تاریخ آیین مذهبی خنثی نداشته‌ایم

میلاد جلیل‌زاده، خبرنگار گروه فرهنگ: مراسم عزاداری و شادی برای اهل‌بیت، یک آیین اجتماعی در ایران است که پس از گذشت قرن‌ها با فرهنگ هر گوشه‌ای از این کشور پیوندی ساختاری و عمیق پیدا کرده است. هر منطقه از ایران رسوم خاصی برای شادی و عزای اهل‌بیت دارد که بخشی از هویت منطقه‌ای آن بخش است و در بعضی از این ویژگی‌ها و سبک‌های آیینی با سایر مناطق مشترک است که همین‌ها پیوندهای هویتی‌اش با جامعه در مقیاس کلی‌تر آن محسوب می‌شوند. یکی از وجوه تمدن‌ساز ایران، مراسم شادی و عزای اهل‌بیت، به‌خصوص آیین‌های محرم و صفر است. در بسیاری از نقاط جهان سبک‌های عزاداری ازجمله تعزیه، روضه و سینه‌زنی را از ایران گرفته‌اند و گاهی با تصرفات و تغییراتی کوچک به شکل منطقه خودشان درآورده‌اند. هیات‌های عزاداری اهل‌بیت جنبه‌های دیگری به لحاظ ایجاد پیوندهای اجتماعی هم دارد. در میان جامعه‌شناسان اسلامی ابن‌خلدون که برخی او را پدر جامعه‌شناسی می‌دانند، به نقش آیین‌ها و آداب دینی توجهی خاص داشت. در اعتقاد ابن‌خلدون، آیین دینی، هم‌چشمی و حسد به دیگران را که درمیان خداوندان «عصبیت» یافت می‌شود، زائل می‌کند و وجهه را تنها به سوی حق و راستی متوجه می‌سازد. عصبیت یکی از اصطلاحات کلیدی ابن‌خلدون در مکتوبات اوست که برای معادل‌سازی‌اش تعابیر مختلفی را ساخته‌اند. مثلا (جنبندگی دولت)، (قوه حیاتی یک قوم) و… اما عده‌ای آن را معادل اصطلاح «انسجام اجتماعی» که دورکیم هم در دوران معاصر استفاده می‌کرد، می‌گیرند. او دین را عامل همدلی و یک‌شکلی افراد جامعه می‌داند و آیین را باعث رفع هم‌چشمی‌ها قلمداد می‌کند. به‌عبارتی ابن‌خلدون برای دین فواید و کارکردهایی زمینی و مادی هم در نظر گرفته و اگرچه این نوع نگاه از نظر عده‌ای تقلیل کارکردهای مناسک عاشوراست اما به هر روی از موارد نادری است که توسط جامعه‌شناسان اسلامی به آن پرداخته شده است.

جنبه دیگری که در مراسم آیینی اهل‌بیت و به‌خصوص سالار شهیدان وجود دارد و شاخص‌ترین چهره در شناخت و بهره‌برداری از آن امام‌خمینی است، جنبه سیاسی قیام عاشوراست. امام‌خمینی(ره) در این مورد می‌فرماید: «اگر قیام حضرت سیدالشهدا(ع) نبود، امروز هم ما نمی‌توانستیم پیروز شویم، تمام این وحدت‌کلمه‌ای که مبدأ پیروزی ما شد، به‌خاطر این مجالس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج اسلام شد...، این محرم را زنده نگه دارید. ما هرچه داریم از این محرم است و از این مجالس... اگر این مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمی‌شد.» وقتی این خصوصیات با هم ترکیب شوند، هیات می‌تواند تبدیل به معجون عجیبی شود که مرکز حرکت‌های اساسی و جریان‌ساز اجتماعی باشد و بسیاری از مناسبات غلط را که به قدرت و ثروت پشت‌گرم هستند، در لحظه جوشش حق‌خواهی و اعتراض از جا بکند.

این قبیل رسوم و آیین‌ها جنبه هویتی دارند؛ هم هویت منطقه‌ای که اصالت اجتماعات کوچک را قوام می‌بخشد و هم هویت یکسان‌تر در مقیاس اجتماعی بزرگ‌تر که کل کشور یا حتی کل منطقه را شامل می‌شود. در چنین مقیاسی، همدلی و انسجام اجتماعی یا همان جنبندگی و قوه حیاتی یک قوم را قرار دهید و رنگ و بوی سیاسی به آن ببخشید. ببینید چه نیروی بزرگی تجمیع یافته تا در لحظه مقتضی فوران کند. پیام رهایی‌بخش سالار شهیدان، عنصری نیروبخش در حرکت جوامع است که گاه توانسته حتی برای غیرمسلمانان هم الهام‌بخش باشد. مقاطع مختلف و متعددی را می‌توانیم در تاریخ خودمان به یاد بیاوریم که متاثر از قیام عاشورا و پیام رهایی‌بخش امام‌حسین(ع)، در آنها حرکت‌های اجتماعی عظیمی صورت گرفت و نقش هیات‌های مذهبی به‌عنوان خاستگاه عینی و انسجام‌بخش این حرکات، همواره قابل‌توجه بوده است. بارها دیده‌ایم که وقتی راجع‌به مواجهه ایران با نظام سلطه سخن به میان می‌آید، از عدم توازن در قدرت رسانه‌ای میان دوطرف هم حرف زده می‌شود.

آنها سابقه‌ای طولانی و پربسامد در فعالیت‌های رسانه‌ای و بمباران افکار عمومی دارند و این سابقه طولانی و قدرت فنی بالا و فعالیت چشمگیر، باعث یأس و ناامیدی میان خیلی از نیروهای خودی شده است.

 اما باید توجه کنیم ما هم در عوض چیزی داریم که نه‌تنها قوی‌تر است بلکه انحصار در استفاده از آن به گفتمان خودمان، یعنی گفتمان سلطه‌ستیزی تعلق دارد و آن هم ابزار هیات است. رهبر انقلاب در دیدار اخیرشان با جمعی از مداحان کشور، به جنبه‌های اجتماعی هیات تاکید مجددی کردند و بر جنبه‌ای از فعالیت هیات‌هایی که به تعیین و ترویج سبک زندگی مربوط می‌شود، اشاره کردند.

 حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این بخش از سخنان‌شان گفتند: «محور شکل‌گیری هیات‌ها به‌عنوان یک واحد اجتماعی، مودت اهل‌بیت و زنده نگه‌داشتن راه و مکتب ائمه بوده که از زمان خود آن بزرگواران شکل گرفته است.» ایشان، نقش و کارایی هیات‌ها را در مقاطع مختلف به‌ویژه دوران انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، بزرگ و بسیار تاثیرگذار خواندند و افزودند: «براساس فرمایشات ائمه‌اطهار، هیات کانون جهاد عظیمِ تبیین و روشنگری است.» رهبر انقلاب، ساختار هیات را مرکب از «مغز و معنا» و «تحرک و پویایی» دانستند و گفتند: «مغز و معنای هیات همان تبیین مکتب است و هیات، مرکز مهم تبیین مفاهیم و معارف اسلامی و پاسخ به سوال‌های گوناگون جوانان درباره مسائل اصولی و سبک زندگی است. پویایی و تحرک هیات نیز به‌معنی فرصت مواجهه مستقیم با مخاطب و انتقال احساسات است.» ایشان قوام و اساس هیات را مقوله جهاد خواندند و افزودند: «هر تلاش خوب و بجایی، جهاد نیست. جهاد یعنی تلاش برای هدف‌گیری دشمن و در هر زمان باید عرصه جهاد را به درستی تشخیص داد.» البته چنان‌که در توضیحات مقام معظم رهبری مشخص شد، منظور از جهاد صرفا فعالیت‌های نظامی نیست: به‌عنوان نمونه خدمت اجتماعی به مردم در شرایطی که دشمن با ایجاد فشار اقتصادی سعی در قرار دادن آنها در مقابل نظام اسلامی دارد، جهادی ارزشمند است. ایشان با اشاره به تحرک وسیع دشمنان ملت ایران برای وارونه‌سازی افکار و تخریب ایمان و باورهای مردم به‌وسیله انبوه رسانه‌ها و با استفاده از هزاران متخصص هنر و رسانه و پشتیبانی‌های هنگفت مالی و امنیتی، مهم‌ترین عرصه جهاد را عرصه «تبیین و روشنگری» دانستند و تاکید کردند: «در مقابل این حرکت شیطانی، هیات‌ها باید از خود سوال کنند که در جنگ بی‌امان جبهه حق و باطل و تقابل روایت دروغ و حقیقت در کجا قرار دارند و چگونه آرمان‌ها و مبانی اصلی انقلاب را گسترش می‌دهند.» رهبر انقلاب، «واعظ» و «مداح» را دو ستون مهم و پایدار هیات برشمردند و با تاکید بر منحصر به‌فرد بودن هنر مداحی، گفتند: «مداحی با جلا دادن دل مخاطب و بردن او به عمق تاریخ، به او معرفت دینی، اخلاقی و سیاسی می‌بخشد.» این سخنان بخش‌های دیگری هم داشت که مثلا به تمایز میان موسیقی پاپ و مداحی اهل‌بیت و مسائل دیگری در این خصوص مرتبط بود اما بخشی از آن که هیات‌ها را به‌مثابه سدی در برابر هجوم رسانه‌ای دشمنان می‌دید، در شرایط سیاسی اجتماعی امروز، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کنند. ایجاد انسجام‌ اجتماعی و هویت‌بخشی و تحرک امیدوارانه در جامعه، چنان‌که در مسیر پیام رهایی‌بخش امام‌حسین(ع) باشد، از کارکردهایی است که در این بخش از سخنان رهبر انقلاب مورد توجه قرار گرفتند.