زهرا طیبی، خبرنگار: محمدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران روز گذشته وارد روسیه شد. هیات عالیرتبه ایران که شامل حسین امیرعبداللهیان وزیر امور‌خارجه، جواد اوجی وزیر نفت و احسان خاندوزی وزیر امور دارایی و  اقتصادی می‌شد در بدو ورود به مسکو مورد استقبال «نیکولای شولگینوف»، وزیر انرژی روسیه و رئیس روسی کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و روسیه و معاون وزیر‌خارجه این کشور قرار گرفت. عصر روز چهارشنبه نیز رئیسی و ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه با یکدیگر در کاخ کرملین دیدار کردند تا دیداری که بسیاری به آن چشم دوخته بودند بالاخره انجام شده و روابط ایران-روسیه وارد فاز جدیدی از همکاری‌های راهبردی شود.  با توجه به ابعاد این سفر، پیش از انجام آن تحلیل‌های گسترده‌ای پیرامون آن صورت گرفت؛ تحلیل‌هایی که ضمن شفاف ساختن زوایای روابط تهران-مسکو و جزئیات قابل ارتقای آن خود دلیلی بر خاص بودن سفر رئیس‌جمهور به روسیه نیز به شمار می‌رفتند. یکی از نشست‌های برجسته برگزارشده برای بررسی روابط ایران و روسیه دوشنبه هفته گذشته توسط موسسه مطالعات‌ ایران‌ و‌ اوراسیا (IRAS) برگزار شد که در آن پنج تن از کارشناسان مسائل بین‌الملل به بیان نظرات خود پرداختند. در ادامه گزیده‌ای از سخنان کارشناسان حاضر در این نشست مجازی آمده است.

  مهدی سنایی

مهدی سنایی در حوزه روسیه دارای سوابق زیادی است به‌گونه‌ای که وی از سال 1378 تا 1382 رایزن فرهنگی ایران در روسیه بوده و پس از بازگشت از مسکو در سال 1383 تنها مرکز مطالعات غیردولتی ایران در حوزه اوراسیا را با عنوان «ایران» تاسیس کرد. وی سپس در سال 1386 نیز دوره مطالعات روسیه در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران را پایه‌گذاری کرده بود. سنایی از سال 1392 تا 1398 نیز به‌عنوان سفیر ایران در مسکو درحال خدمت بود.  سنایی در این نشست در تحلیل جایگاه روابط ایران و روسیه در افکار عمومی گفت این روابط در سال‌های اخیر به موضوع عمده رسانه‌ها و افکار عمومی تبدیل شده است. سفیر سابق ایران در روسیه معتقد است یکی از مشکلات موجود در روابط تهران با مسکو به دوقطبی‌سازی در سیاست‌خارجی ایران مربوط است، زیرا در جامعه ایران نسبت به سیاست‌خارجی دو نگاه «ستیزش» یا «پرستش» وجود دارد، به‌گونه‌ای که یا به‌صورت مداوم از قابل اتکا بودن به یک کشور صحبت می‌شود یا با کشور دیگری ستیز کامل وجود دارد.  این استاد دانشگاه تهران می‌گوید چنین دوقطبی‌هایی مربوط به قرن نوزدهم و دیگر تصور اینکه یک بخش از دنیا منبع خیر و بخش دیگری منبع شر است، امکان‌پذیر نیست.  سنایی در بخش مهمی از سخنان خود به تبیین و تعریف ماهیت روابط ایران و روسیه پرداخت؛ موضوعی که به‌نظر می‌رسد صحبت از آن در سال‌های اخیر دستمایه اشتباهات زیادی بوده است. به تعریف او روابط دو کشور بدون آنکه «اتحاد راهبردی» نام بگیرد باید در «شراکت» منحصر شود، زیرا «اتحاد» نه‌تنها در جهان فعلی چندان امکان انجام ندارد، بلکه کاربرد آن و انتشارش در رسانه‌ها تنها می‌تواند انتظارات میان افکار عمومی ایران و روسیه را افزایش دهد.  سفیر سابق ایران در روسیه می‌گوید طی سال‌های 1392 تا 1397 اسناد متعدد و مهمی میان دو کشور امضا شده که تسهیل‌کننده نقش دو کشور بوده‌اند که یکی از آنها امضای موافقتنامه موقت تجارت ترجیحی با اتحادیه اقتصادی اوراسیا است.  این کارشناس مسائل روسیه در بخش دیگری از سخنان خود به مساله‌ای اشاره داشت که در دهه‌های اخیر بخش بزرگی از بدبینی افکار عمومی ایران به روسیه در آن ریشه دارد. این موضوع به همراهی روسیه با غرب در تصویب قطعنامه‌های شورای امنیت علیه تهران مربوط است که در برهه‌ای دشواری زیادی را برای ایران در حوزه بین‌المللی ایجاد کرد. به گفته استاد دانشگاه تهران تا پیش از سال 2013 روسیه در تصویب 6 قطعنامه علیه ایران در شورای امنیت حضور داشته است، اما مسکو همزمان تلاش کرده از همراهی خود با کشورهای طراح قطعنامه‌ها برای تعدیل آنها استفاده کند. به گفته سنایی در پایان سال 1396 روابط میان دو کشور به سطحی رسید که روسیه برای اولین‌بار یک قطعنامه را به نفع ایران در شورای امنیت وتو کرد.

  نیکلای کوژانف

یکی دیگر از میهمانان نشست مجازی موسسه ایراس نیکلای کوژانف بود؛ فردی که دارای سوابق و مطالعات گسترده‌ای در حوزه روابط ایران و روسیه است. او که هم‌اکنون دانشیار پژوهشی در مرکز مطالعات خلیج‌فارس دانشگاه قطر است؛ پیش‌تر طی سال‌های 2006 تا 2009 وابسته سیاسی سفارت روسیه در ایران بوده است. کوژانف همچنین دارای مدرک دکتری اقتصاد است و سابقه کار در دفتر اندیشکده کارنگی در مسکو را نیز دارد.  کوژانف می‌گوید شرایط کنونی دارای فرصت‌های بسیاری برای بهسازی و افزایش روابط تهران-مسکو است، زیرا در‌حال‌حاضر رقابت روسیه -آمریکا و تنش چین-آمریکا به مرحله جدیدی رسیده، به‌گونه‌ای که دولت مسکو امیدی به بهبود این وضعیت در آینده نزدیک ندارد و به همین دلیل تصمیم گرفته بر روابط خود با کشورهای آسیایی تمرکز کند.  این پژوهشگر عوامل دیگری که می‌توانند در ارتقای روابط طرفین نقش داشته باشند را عواملی مانند «خروج آمریکا از منطقه»، «رویکرد جدید دولت رئیسی»، «حمایت سیاسی روسیه از ایران در مذاکرات برجام»، «تمایل مسکو به توسعه روابط اقتصادی با تهران» و همچنین «نقش پیدا کردن چین در روابط میان روسیه و ایران» می‌داند.  کوژانف تاثیر این ارتقای روابط را در موضوعی مانند پیوستن ایران به سازمان همکاری‌های شانگهای می‌داند؛ سازمانی که تهران بیش از دو دهه خواهان پیوستن به آن بود.  با وجود ابراز خوشبینی این کارشناس روس درباره روابط میان ایران و روسیه اما وی معتقد است ارتقای این روابط در حوزه اقتصادی با چالش‌های فراوانی روبه‌رو است، زیرا دو کشور هیچ کدام از فناوری و سرمایه لازم برای گسترش روابط اقتصادی دوجانبه برخوردار نیستند.

پژوهشگر مرکز مطالعات خلیج‌فارس دانشگاه قطر اقتصاد و تجارت روسیه را بسیار متاثر از روسیه توصیف کرده و گفت تجار و شرکت‌های روسیه نگرانی زیادی از تحریم‌های آمریکا دارند و به همین دلیل به‌سختی راضی به تجارت با ایران می‌شوند.

  محمود شوری

محمود شوری، معاون موسسه مطالعات اوراسیا در این نشست روابط ایران و روسیه را یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات در یک دهه اخیر خواند و دلیل آن را نیز مشخص نبودن تکلیف افکار عمومی ایران با روسیه دانست. شوری معتقد است درحالی‌که جامعه ایران درباره غرب از سطحی آگاهی برخوردار است، اما درباره نوع رابطه با روسیه با تردید و ابهام درگیر است.  این کارشناس مسائل روسیه بر این نظر است که بخشی از تردید و اختلاف‌نظرها پیرامون روابط دو‌طرف به فضاسازی‌های رسانه‌ای باز‌می‌گردد که باعث شده تا روابط تهران با مسکو به شکل منصفانه‌ای مورد بررسی قرار نگیرد. با این حال معاون موسسه مطالعات اوراسیا می‌گوید بخشی از مشکلات روابط دو کشور در روسیه نهفته است، زیرا در برخی مواقع مسکو دست به اقداماتی می‌زند که طرف ایرانی انتظار آن را ندارد و این اقدام برای تحلیلگر ایرانی نیز قابل هضم نیست.

  عبدالرسول دیوسالار

عبدالرسول دیوسالار که هم‌اکنون مدیر طرح امنیت منطقه‌ای در برنامه خاورمیانه دانشگاه اتحادیه اروپا (EUI) است و همزمان استاد میهمان در مدرسه عالی اقتصاد و سیاست میلان نیز به شمار می‌رود، دیگر سخنران نشست بود. او که دانش آموخته دکتری علوم سیاسی از دانشگاه تهران است، طی سال‌های 1394 تا 1397 پژوهشگر ارشد پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه بوده و تحقیقاتش با بررسی سیاست قدرت‌های بزرگ در خاورمیانه تمرکز داشته است.

دیوانسالار در سخنان خود با تاکید بر آنکه منطق و تحلیل‌های استراژیک درباره روابط ایران-روسیه را باید در دیدگاه‌های موجود در مسکو و تهران دید؛ از محدود شدن این نگاه به بحث میان اصولگرایان و اصلاح‌طلبان انتقاد کرد.

این کارشناس می‌گوید در سند اخیر امنیت ملی روسیه، ساخت نظم غیرآمریکایی و تاکید بر چندجانبه‌گرایی مورد تاکید قرار گرفته است و مسکو، خاورمیانه را منطقه‌ای می‌بیند که می‌توان در آن نظم غیرآمریکایی را محقق ساخت.

پژوهشگر دانشگاه اتحادیه اروپا معتقد است از نگاه روسیه بازیگر مطلوبی در خلیج فارس وجود ندارد، بلکه مسکو به‌دنبال موازنه میان قدرت‌های موجود در منطقه است. دیوسالار بر وجود یک اشتراک نظر میان تهران و مسکو در حوزه خاورمیانه و خلیج‌فارس تاکید دارد و مخالفت دو کشور با تغییر نظم و موازنه قوا را یکی از دلایل آن می‌داند. او می‌گوید روس‌ها نسبت به فعالیت ایران در حوزه سیاست موشکی و دفاعی نگرانی ندارند و دیپلماسی دفاعی بین ایران و روسیه فعال است.

دیوسالار در بخشی از سخنان خود گریزی نیز به نقش محدودیت‌های اجتماعی در کاهش سرعت ارتقای روابط ایران و روسیه داشت. وی «دوقطبی سازی» روابط دو کشور در ایران و همچنین عدم‌آشنایی مردم روسیه از ایران را جزء عوامل محدود‌کننده اجتماعی در این موضوع می‌داند.

حمیدرضا عزیزی

حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر همکار در موسسه امور امنیتی و بین‌المللی آلمان و کارشناس مسائل بین‌المللی است که در نشست بررسی روابط ایران و روسیه سعی کرد ضمن بررسی برخی شاخص‌های اجتماعی موجود در این رابطه به توصیف برداشت روسیه از خود به‌عنوان یک قدرت جهانی پرداخت.  به گفته عزیزی در روسیه این نگاه پررنگ است که جامعه ایران غرب‌گرا است، به همین دلیل باید در روابط با این کشور احتیاط کرد، اما با روی کار آمدن دولت جدید در تهران تردیدهای مسکو بابت زیان رسیدن به منافعش برطرف شد و این موضوع در عضویت ایران در سازمان شانگهای و انعقاد قرارداد بیست‌ساله نمود یافته است.  این پژوهشگر روابط بین‌الملل می‌گوید روسیه در بحث حقوق بین‌الملل تا اندازه‌ای مانند ایران یک دولت تجدید‌نظر‌طلب به‌حساب می‌آید با این حال میان دو‌طرف در این مساله تفاوت‌های بزرگی وجود دارد.

به گفته عزیزی تجدید‌نظر‌طلبی روسیه معطوف به رویه‌های موجود در نظام بین‌الملل است بدون آنکه شامل کلیت نظام بین‌الملل شود زیرا روسیه خود را عضو موثر در نظام جهانی می‌داند و بر حفظ و استمرارش تاکید دارد. او در بخش دیگری از سخنان خود هدف از احیای برجام را تصویرسازی از خود به‌عنوان یک بازیگر موثر دانست و گفت مسکو به‌دنبال احیای برجام است و آن را به‌عنوان یک سکوی پرش می‌بیند تا نقش خود را به‌وسیله آن در منطقه افزایش دهد.