حسن بهشتی‌پور، کارشناس مسائل بینالملل در گفت‌وگو با «فرهیختگان»:
دولت سیزدهم از ابتدای شروع‌به‌کار خود، سعی کرده با رویکرد شرق‌گرایانه همه تخم‌مرغ‌هایش را در سبد مذاکره با غرب نگذارد. اما آنچه موردتوجه قرار می‌گیرد این است که باید بین نگاه به شرق و غرب همزمان تعادلی وجود داشته باشد و دولت سیزدهم علاوه‌بر گسترش روابط با همسایگان شرق خود، همه تمرکزش را روی شرق نیز نگذارد. در همین راستا با حسن بهشتی‌پور، کارشناس مسائل بینالملل به گفت‌وگو پرداختیم.
امروز رئیس‌جمهور به روسیه سفر می‌کند. طبق اعلام قبلی هم یکی از مهم‌ترین بخش‌های این سفر مربوط می‌شود به بعد اقتصادی. در همین راستا اسپوتنیک هم یک خبری را منتشر کرد مبنی‌بر اینکه قرار است ایران، روسیه و چین به‌زودی رزمایش مشترک برگزار کنند. فکر می‌کنید این رویکرد شرق‌گرایانه الان در سیاست خارجه ما و در فضای اقتصادی و سیاسی ما چه تاثیراتی می‌تواند داشته باشد؟
اولا درمورد آن رزمایش بگویم که این نخستین‌بار نیست و قبلا هم ایران و روسیه و چین، دو بار رزمایش مشترک برگزار کردند. راجع به مسائل اقتصادی واقعیتش این است که این سفر در عالی‌ترین سطح بین روسای‌جمهوری دو کشور می‌تواند مشکلات موجود بر سر مبادلات اقتصادی را برطرف کند. چون الان مساله این است باوجود اینکه روسیه حداقل 130 میلیون جمعیت و ایران بیش از 80 میلیون جمعیت دارد، ولی حجم روابط دو کشور حداکثر دو میلیارد دلار در سال است. یعنی کل صادرات و واردات دو کشور جمعا دو میلیارد است و این عدد اصلا قابل‌قبول نیست. دلیلش هم یکی بحث تحریم‌هاست، دوم بحث اینکه بانک‌های روسیه باید آن درگاه لازم را برای تجار ایرانی باز کنند که بتوانند تجارت را انجام بدهند، اما خیلی کم در این زمینه فعال هستند. سفر آقای رئیسی شاید بتواند گشایشی در این مساله ایجاد کند. درمورد بیمه کالاهای صادراتی و وارداتی به روسیه نیز ما دچار چالش هستیم که امیدوارم در این سفر حل شود. به غیر از این موارد هم، مساله مهم این است که استانداردهایی بین ایران و اتحادیه اوراسیا -که روسیه هم جزء کشورهای اصلی این اتحادیه است- تعریف شده است. سال 1398 بین ایران و اتحادیه اوراسیا قراردادی امضا شد که این قرارداد به این صورت بود که تعرفه‌های گمرکی را تخفیف بدهند. اگر سفر آقای رئیسی بتواند معافیت تعرفه‌های گمرکی ایران را هم مهیا کند، به گسترش روابط تجاری ایران کمک خوبی خواهد شد. ولی به هرحال هنوز برای این مواردی که گفتم موانعی وجود دارد و امیدواریم با سفر آقای رئیسی به روسیه، این موانع برطرف شود.
به موانع اشاره کردید. یکی از پیش‌بینی‌هایی که از سفر پیش‌روی رئیسی می‌شود، بستن پیمان دوجانبه پولی و بانکی بین دو کشور است. چون به هرحال ما هر تبادلاتی که بخواهیم با روسیه یا حتی سایر کشورها انجام دهیم، به‌دلیل تحریم‌هایی که وجود دارد عملا خیلی سخت می‌توانیم پول را جابه‌جا کنیم. حتی بعضی‌ها این گزاره را مطرح می‌کردند که روسیه به‌دلیل اینکه اطمینانی به نحوه دریافت پول‌های ادوات نظامی از ایران ندارد، تمایلی به فروختن سلاح و جنگنده به ایران را هم ندارد. این پیمان تا چه میزان می‌تواند موثر باشد و آن بعد تحریمی کار را که طی این سال‌ها چالش ایجاد کرده برطرف کند؟
تا آنجاکه من درجریان هستم، در این سفر قرار نیست هیچ پیمانی امضا شود، ولی آن‌چیزی که شما اشاره می‌کنید، یک توافق 10ساله است که بین ایران و روسیه در اسفند 1379 انجام شد. بعد دو کشور در بندی از این توافق 10ساله توافق کردند که اگر هیچ‌کدام از طرفین مخالفتی نداشته باشند، هر پنج‌سال این توافق تمدید شود. در فروردین سال 80 این توافقنامه در مجلس شورای اسلامی تصویب شد. یعنی از سال 1380 تا 1390، بازه 10ساله این توافق تمام شد. بعد تا سال 1395 تمدید و از 1395 تا 1400 دوباره تمدید شد. درحال حاضر چون نه طرف ایرانی نه طرف روسی هیچ‌کدام اعلام نکرده‌اند که از این توافق خارج می‌شوند، بنابراین به‌طور خودکار تا سال 1405 هم تمدید خواهد شد و این ربطی به امضای پیمان جدید ندارد.
اما درباره پیمان جدید، ایران یک پیش‌نویس جدیدی را به طرف روسی داده و گفته که ما بیاییم یک پیمان جدیدی را باتوجه به تحولات منطقه و شرایط تحریمی امضا کنیم، که طرف روسی گفته ما هنوز داریم بررسی می‌کنیم. یعنی در این سفر پیمان جدیدی انجام نخواهد شد. شاید بعدا انجام شود. اما این را هم خدمت شما بگویم اینکه مبادله بین ایران و روسیه به‌صورت ریال و روبل محاسبه بشود را بانک‌های روسی زیر بار آن نرفتند و متاسفانه یک واقعیتی است که بانک‌های روسی از ترس تحریم‌های آمریکا عملا وارد مبادلات بانکی با ایران نمی‌شوند. شما ببینید اردیبهشت 97 که آمریکا از برجام خارج شد، شرکت گازپروم و نفت‌سوز بلافاصله از ایران خارج شدند یعنی پروژه‌هایشان را رها کردند و رفتند. برای اینکه مشمول تحریم‌های بزرگی شدند و درصورت ادامه تعاملات جریمه‌های بزرگی شامل آنها می‌شد. قبلا هم راجع‌به بانک توافق کرده بودند، ولی اجرا نشد، چون آنها حاضر نشدند با روبل و ریال معامله کنند. بعید می‌دانم در سفر فعلی هم این موارد درست شود. درحال حاضر روی مبادلات پایاپای یا تهاتر بحث هست، یعنی اینکه طرف ایرانی نفت به آنها بفروشد و به جایش روس‌ها نیاز دفاعی ما را تامین کنند. این طرحی است که نمی‌دانم نهایی شده است یا خیر.
این تهاتری که می‌گویید صرفا در بعد نظامی است یا موارد دیگری را هم شامل می‌شود؟
خیر، روسیه کشوری است که در درجه اول صادرکننده نفت و گاز و در درجه دوم صادرکننده اسلحه است. یعنی مهم‌ترین صادرات روسیه در دنیا نفت و گاز است و بعدش اسلحه. بحث هسته‌ای روسیه هم یکی از موضوعات مهمی است که با ما دارد کار می‌کند. الان فاز 2 و 3 بوشهر قراردادش امضا شده و معطل پول‌هایی مانده که ایران باید به روسیه بدهد، اما به‌خاطر تحریم نمی‌تواند این پول‌ها را واریز کند. البته روس‌ها می‌گویند ما بخشی از آن را اجرا کردیم، اما به هرحال برای ادامه‌اش باید هزینه‌اش را بپردازید. در هرصورت این واقعیت تلخی است که تا زمانی که تحریم‌ها هست، همچنان روی روابط ایران و روسیه سایه انداخته است. اما یکی از راه‌های قطعی رفع این مشکل این است که روابط ایران و روسیه پایاپای باشد، اما متاسفانه برخلاف چین، روسیه خودش صادرکننده نفت و گاز است، بنابراین نیاز روسیه به نفت و گاز به میزانی نیست که بخواهد آن را از ایران تامین بکند، درحالی‌که چین نیاز دارد تا از ایران نفت و گاز تامین کند. با این‌حال طرف روسی قبول کرده که نفت را به یک نرخ پایین‌تری بگیرد و بعد در بازار به نام خودش بفروشد و پولش را با معادل آن به‌صورت کالاهای مختلف ازجمله مهم‌ترینش که همان مسائل دفاعی است برای ما تامین کند.
پس به‌طور کلی دستاورد سفر رئیسی منجربه انعقاد قرارداد نمی‌شود و بیشتر در بعد مسائل نظامی و بعضا مطالبات روسیه از ایران خلاصه می‌شود؟
بله، ممکن است یادداشت‌تفاهمی امضا کنند، اما یادداشت‌تفاهم با قرارداد خیلی تفاوت دارد. آن قراردادی که بحثش هست، به‌صورت پیمان است که هر دو مجلس، هم ایران هم روسیه تصویب کرده و می‌کنند که یک مورد رسمی است و ذیل آن قراردادهای مختلف تعریف می‌شود. یعنی یک اصول کلی را آنجا گفتند و در سایت هم گذاشتند و قابل‌دسترس همه هست. بعد در ذیل آن اصول کلی توافق‌های متعدد صورت گرفته است. مثلا ما موشک‌های TORM1 را که ضدهوایی است خریدیم، بعد S300 خریدیم. موارد مختلفی را تهیه کردیم. الان فرقی که با آن سال‌ها کرده این است که قطعنامه منع فروش سلاح به ایران هم رفع شده یعنی دوره‌اش تمام شده است. به همین جهت دست روس‌ها باز است و این بهانه را ندارند که با ایران مبادله نداشته باشند و اتفاقا مشتاق هم هستند، اما مشکل‌شان همان پول است که باید تامین شود.
نکته آخر، این پیش‌نویسی که فرمودید ایران ارائه داده و هنوز موردتایید روس‌ها قرار نگرفته، جزئیاتی از آن بیرون نیامده است؟
نخیر. چون تا موردی تصویب نشود، رسانه‌ای نمی‌کنند. هم توافق با چین هم توافق با روسیه ممکن است بخش محرمانه داشته باشد، مانند مسائل امنیتی و دفاعی ولی کلیاتش حتما منتشر می‌شود. در آن کلیات گفته می‌شود که ما راجع به این زمینه‌ها قرار است همکاری داشته باشیم، اما ذیل آن کلیات باید قرارداد امضا شود. مثلا در زمینه محیط‌زیست، حمل‌ونقل ریلی، دریایی، نیروگاه حرارتی و... ذیل هرکدام از اینها قراردادهایی باید بسته شود. بنابراین این توافق جدید اگر بنا باشد تصویب شود، کار می‌برد. حداقل یک‌سال باید مذاکرات داشته باشند. آن توافق قبلی هم همین‌گونه بود؛ از سال 78 شروع شد و تا سال 79 ادامه داشت. پس توافقات کار می‌برد. ولی همکاری بین ایران و روسیه معطل این توافقات نخواهد ماند. مثلا در زمینه مسائل صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای ما همچنان داریم همکاری می‌کنیم، درباره مسائل دفاعی هم همین‌طور.
مطالب پیشنهادی
