سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: پژوهش و تحقیق سنگ‌بنای اولیه پیشرفت علمی و رسیدن به حداقل‌های توسعه‌یافتگی، است؛ به همین دلیل است که می‌توان میان کم‌وکیف عملکرد پژوهشی در هر جامعه و میزان توسعه‌یافتگی آن جامعه رابطه مستقیمی برقرار کرد. با نگاهی به وضعیت پژوهش در کشورهای توسعه‌یافته می‌توان به این نتیجه رسید که فعالیت‌های پژوهشی و دستاوردهای حاصل از آن در روند توسعه این کشورها موثر بوده و تمام جنبه‌های زندگی این کشورها را متحول کرده است. حالا امروزه پژوهش و علم و فناوری که محصول فعالیت‌های پژوهشی است به‌عنوان یکی ابزارهای دستیابی به توسعه و عبور از بحران، شناخته می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که می‌توان ادعا کرد بدون پژوهش هیچ کشوری قادر به شناسایی و حل مشکلات خود و طرح استراتژی درجهت توسعه و پیشرفت نخواهد بود. از آنجایی که پژوهش و فناوری جایگاه مهمی در توسعه جوامع دارد، در اسناد بالادستی نظام مانند سند چشم‌انداز 1404، سیاست‌های کلی علم و فناوری و همچنین بیانیه دوم گام انقلاب به آن توجه ویژه‌ای شده است. براساس سند چشم‌انداز سال 1404 ایران کشوری توسعه‌یافته است که جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری را در سطح منطقه به خود اختصاص داده است. از سوی دیگر در بیانیه دوم گام انقلاب که از سوی مقام‌معظم‌رهبری ابلاغ شده، به علم و پژوهش به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سرفصل‌ها پرداخته شده است. بنابراین از آنجایی که پژوهش از یک‌سو هم در رشد علمی و هم در رشد اقتصادی و جایگاه بین‌المللی کشور تاثیر بسزایی می‌گذارد و از سوی دیگر در اسناد بالادستی نیز مورد تاکید قرار گرفته است، باید در لوایح بودجه سالانه نیز به توسعه فعالیت‌های پژوهشی به‌عنوان یک موضوع حیاتی نگریست. روز گذشته گزارش پژوهش، فناوری و نوآوری در لایحه بودجه سال 1401 و روند شاخص‌ها توسط دبیرخانه شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری منتشر شد که در آن اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری لایحه بودجه 1401 شامل اعتبارات ردیف‌های برنامه‌‌ای، ردیف‌های متفرقه، هزینه امور پژوهشی شرکت‌های دولتی و... استخراج شده است. درنهایت مقادیر استخراج‌شده با استفاده از شاخص‌هایی مانند سهم پژوهش از GDP، سهم اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری از بودجه عمومی و... با سال‌‌های قبل مقایسه شده و در ادامه اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری دستگاه‌‌های مهم ذیربط مثل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و... مورد بررسی قرار گرفته است که در این گزارش به بررسی آن پرداختیم. البته در این گزارش رقم ارائه‌شده در گزارش میزان اعتبار صرف تحقیق و توسعه نیست، بلکه تمام اعتبارات حوزه پژوهش، فناوری و نوآوری با هم در نظر گرفته می‌‌شوند. با توجه به ماهیت پژوهشی دوره‌های آموزش دکتری تخصصی، حرفه‌ای و کارشناسی‌ارشد، 40 درصد از اعتبارات این بخش برای محاسبه رقم نهایی اعتبار حوزه پژوهش، فناوری و نوآوری کشور لحاظ می‌شود. تولید ناخالص داخلی نیز براساس قیمت جاری و گزارش مروری بر خلاصه چشم‌انداز اقتصادی ایران طی دو سال1400 و 1401 معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران در نظر گرفته شده است.

چشم‌انداز اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری چقدر است؟

اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری در اسناد بالادستی در سیاست‌های کلی علم و فناوری که در سال 93 توسط مقام‌معظم‌رهبری ابلاغ شده است چهار درصد تولید ناخالص داخلی تا پایان سال 1404 عنوان شده است. براساس نقشه جامع علمی کشور باید تا پایان سال 1404، چهار درصد تولید ناخالص داخلی را اعتبارات پژوهشی تشکیل دهد و سهم بخش خصوصی در تامین هزینه‌های تحقیقات دو درصد تولید ناخالص داخلی درنظر گرفته شده است.

توزیع اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری در لایحه بودجه چگونه است؟

در لایحه بودجه سال 1400، کل اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری مشخص شده از اعتبارات برنامه‌ای شامل وزارتخانه‌ها، دانشگاه‌ها، موسسات پژوهشی، سازمان‌های دولتی و نهادهای عمومی و غیردولتی، بودجه پژوهشی بانک‌ها و شرکت‌های دولتی، ردیف‌های متفرقه و البته سایر موارد  است. عملکرد سال 1399، مصوب 1400 و پیشنهادی لایحه 1401 در حوزه اعتبارات برنامه‌ای مورد بررسی قرار گرفته که برمبنای این گزارش در عملکرد سال 1399، 6 هزار و 510 میلیارد تومان به بخش هزینه‌ای و 423 میلیارد به تملک دارایی سرمایه‌ای اختصاص داشته است. این اعداد در بودجه مصوب 1400 به ترتیب 19هزار و 911 میلیارد و هزار و 304 میلیارد تومان افزایش یافته است. در بودجه پیشنهادی امسال دولت نیز اعتبارات هزینه‌ای با کاهش 1.93 درصدی به 16 هزار و 584 میلیارد و اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای با 55.59 درصد رشد به دوهزار و 29 میلیارد تومان رسیده است. اعتبارات برنامه‌ای پژوهشی و فناوری لایحه بودجه 1401 برابر با 18 هزار و 614 میلیارد تومان دیده شده و کل اعتبارات برنامه‌ای امور ده‌گانه مندرج در بودجه برابر 993 هزار و 237 میلیارد تومان در نظر گرفته شده است. سهم اعتبارات برنامه‌ای از امور ده‌گانه معادل 1.87 درصد است.

کل اعتبارات پژوهش در لایحه بودجه 1401 چقدر است؟

اعتبارات برنامه‌ای در نظر گرفته شده در لایحه بودجه 1401 برابر با 18هزار و 614 میلیارد تومان است. همچنین اعتبارات پژوهش و فناوری در ردیف‌های متفرقه سه‌هزار و 408 میلیارد تومان عنوان شده است. هزینه امور پژوهشی بانک‌ها، شرکت‌های دولتی و موسسات انتفاعی وابسته به دولت نیز معادل 5156 هزار میلیارد است. این عدد برای اعتبارات پژوهشی موضوع ماده 56 برابر با سه‌هزار و 375 میلیارد و در آموزش دکتری تخصصی، حرفه‌ای و کارشناسی‌ارشد سه‌هزار و 298 میلیارد در نظر گرفته شده که معادل 40 درصد اعتبارات این حوزه است. با این اوصاف با یک حساب سرانگشتی می‌توان متوجه شد جمع اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری در لایحه بودجه 1401 معادل 29 هزار و 211 میلیارد تومان درنظر گرفته شده است.

سهم اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری در بودجه شرکت‌های دولتی آب رفت!

هزینه امور پژوهشی شرکت‌های دولتی، در قانون بودجه 1400 و لایحه بودجه 1401 بدون‌تغییر و درمجموع 23صدم درصد از کل بودجه شرکت‌ها بوده است.

جمع کل اعتبارات در نظر گرفته شده برای فعالیت شرکت‌های دولتی در بودجه امسال حدود 357 میلیارد تومان بوده که این عدد در لایحه در بودجه پیشنهادی دولت برای سال آینده گرچه به حدود 516 میلیارد تومان رسیده اما درمجموع مقایسه نسبت سهم پژوهش از کل بودجه شرکت‌ها همان 23صدم درصد باقی مانده است. بیشترین میزان سهم پژوهشی نیز مربوط به شرکت‌های فعال در امور اقتصادی است که سال گذشته حدود 286میلیارد تومان بوده و امسال در لایحه به 445 میلیارد رسیده است. نگاهی به روند میزان سهم پژوهش در بودجه شرکت‌ها اما نشان از یک روند نزولی در پنج سال گذشته دارد. درصد سهم پژوهش در سال 1397 برابر با 14دهم درصد بودجه مصوب شرکت‌ها بوده که در سال 1398 به حدود 13دهم درصد رسیده است. این روند نزولی در سال 91 با شیب بیشتری ادامه یافته و به 21صدم درصد رسیده است. در بودجه امسال نیز همان‌گونه که مطرح شده با دوصدم رشد به 23صدم ارتقا یافته است. اعتبارات تحقیقاتی ردیف‌های متفرقه قانون بودجه 1400 برابر با سه‌هزار و 343 میلیارد بودجه تحقیقاتی در نظر گرفته شد که این عدد در لایحه امسال با رشدی حدود دو درصد به سه‌هزار و 408 میلیارد تومان رسیده است.

23 درصد بودجه پژوهشی کشور در اختیار وزارت علوم

جمع‌کل اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری ستاد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برابر با 3995475 میلیون ریال است که معادل 5.9 درصد از کل اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری وزارت عتف و 1.4 درصد از کل اعتبار کشور است. مجموع اعتبارات اختصاص یافته به دانشگاه‌های تحت پوشش وزارت علوم 29763396 میلیون ریال عنوان شده است که معادل 43.9 درصد از کل اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری وزارت عتف و 10.2 درصد از کل اعتبار پژوهش، فناوری و نوآوری کشور است. پارک‌های علم‌وفناوری وزارت علوم نیز 17318619 میلیون ریال اعتبار پژوهش، فناوری و نوآوری دارند که این عدد برابر با 25.5 درصد کل اعتبارات وزارت عتف و 5.9 درصد از اعتبارات کل کشور است. این عدد برای پژوهشگاه‌های زیرنظر وزارت علوم، 16738070 میلیون ریال و معادل 24.7 درصد از کل اعتبارات وزارت عتف و 5.7 درصد کل اعتبار کشور است.
جمع اعتبار ستاد وزارت علوم، دانشگاه‌ها، پارک‌های علم‌وفناوری و پژوهشگاه‌ها نیز معادل 67815560 میلیون ریال است که این عدد 23.2 درصد از اعتبار پژوهشی در کل بودجه کشور است.

  سهم 6 درصدی وزارت بهداشت در بودجه‌های پژوهشی

اعتبار پژوهشی وزارت بهداشت نیز در این گزارش به تفکیک بیان شده است. جمع اعتبار پژوهشی، فناوری و نوآوری ستاد وزارت بهداشت معادل 2539467 میلیون ریال است که برابر با 14.6 درصد از کل اعتبارات وزارت بهداشت و 0.9 درصد از اعتبارات کل کشور است.

دانشگاه‌های وزارت بهداشت، 11230621 میلیون ریال اعتبار پژوهشی، فناوری و نوآوری دارند که برابر با 64.7 درصد از کل اعتبار وزارت بهداشت و 3.8 درصد از اعتبار کل کشور است. مراکز، موسسات و سازمان‌های وزارت بهداشت نیز اعتباری معادل 3582949 میلیون ریال دارند که برابر با 6/20 درصد از کل اعتبار وزارت بهداشت و 1.2 درصد از اعتبار پژوهشی، فناوری و نوآوری کل کشور است.
جمع اعتبار وزارت بهداشت و زیرمجموعه‌هایش نیز عددی برابر با 17353037 میلیون ریال است که 5.9 درصد از اعتبار کل کشور خواهد بود.

  23 درصد بودجه پژوهش به وزارت جهاد اختصاص دارد

جمع کل اعتبار پژوهش، فناوری و نوآوری وزارت جهاد کشاورزی 1121696 میلیون ریال است که 1.7 درصد از کل اعتبارات پژوهشی وزارت جهاد و 0.4 درصد از اعتبار کل کشور است. این رقم با توجه به اختصاص 3 هزار و 420 میلیارد تومان به موسسه رازی تحت عنوان برنامه افزایش تولید فرآورده‌های بیولوژیک به 6 هزار و 533 میلیارد تومان در حوزه موسسات این وزارتخانه می‌رسد که معادل 22.4 درصد کل اعتبارات پژوهشی کشور است. سازمان تحقیقات و آموزش و ترویج کشاورزی هم سهم 0.4 درصدی در کل بودجه پژوهشی و 1.6درصدی در بودجه پژوهشی وزارت جهاد دارد. جمع اعتبارات پژوهشی، فناوری و نوآوری وزارت جهاد کشاورزی و زیرمجموعه‌هایش عددی معادل 67572363 میلیون ریال است که معادل 23.1 درصد از مجموع اعتبارات پژوهشی کشور است.

  اختصاص 11 درصد بودجه پژوهشی به معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری

 اعتبار پژوهش، فناوری و نوآوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری 36811741 میلیون ریال است که 99 درصد از اعتبار پژوهش و فناوری این معاونت است و 11.1 درصد از اعتبار کل کشور را به خود اختصاص داده است. اعتبار صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور نیز 246519 میلیون ریال است که تنها یک درصد از اعتبار این معاونت را به خود اختصاص داده و 0.1 درصد از اعتبار پژوهش کل کشور است. جمع کل اعتبارات این معاونت نیز معادل 37058260 میلیون ریال است که برابر با 11.21 درصد از اعتبار پژوهش، فناوری و نوآوری کل کشور خواهد بود.

بودجه پژوهشی 8دهم کل بودجه، کمتر از 2 درصد بودجه عمومی

بررسی‌ها نشان می‌دهد بودجه 29هزار میلیاردی پژوهش درمجموع 80 صدم درصد کل بودجه سه‌هزار و 631 هزار میلیاردی کشور را تشکیل خواهد داد. نسبت کل بودجه پژوهشی به کل بودجه عمومی دولت که رقمی برابر 1505 هزار میلیارد تومان عنوان شده کمتر از دو درصد خواهد بود. همچنین براساس برآورد 6 6149 هزار میلیاردی اتاق بازرگانی از تولید ناخالص داخلی سال 1401 سهم پژوهش، فناوری و نوآوری درمجموع 0.47 GDP خواهد شد.

شیب نزولی اعتبارات پژوهشی در بودجه عمومی کشور ادامه دارد

نسبت اعتبارات پژوهشی، فناوری و نوآوری دولتی طی 6 سال گذشته حاکی از تداوم روند نزولی آن است. این عدد در سال 1396 برابر با 2.58 درصد، در سال 1397 برابر با 2.67 درصد، در سال 1398 برابر با 2.51 درصد، در سال 1399 معادل 2.29 درصد بوده و در سال 1400 به 2.05 درصد رسیده است. کل اعتبارات پژوهشی در بودجه پیشنهادی سال 1401 برابر با 1.94 درصد بودجه عمومی است که پایین‌ترین میزان در 6 سال گذشته است. همچنین بررسی سهم پژوهش فناوری و نوآوری بخش دولتی از تولید ناخالص دولتی طی 6 سال گذشته نشان می‌دهد سهم پژوهش در سال 1396 معادل 75صدم درصد در سال 1397 برابر با 65صدم درصد، در سال 1398 برابر با 58صدم درصد، در سال 99 برابر با 43صدم درصد، در سال 1400 برابر با 59‌صدم درصد و در سال 1401 برابر با 47صدم درصد است. براساس هدف‌گذاری باید سهم بخش دولتی در اعتبارات پژوهشی به 2 درصد برسد که تا آن میزان 1.53 درصد فاصله دارد. نقطه قابل‌توجه اما افزایش این فاصله در طول سال‌های اخیر است. درحالی‌که در بودجه سال جاری این فاصله قدری کمتر شده بود اما در لایحه پیشنهادی دولت دوباره افزایش یافت.

10دستگاه اول دارای بیشترین اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری کدامند؟

10 دستگاه دارای بیشترین اعتبار پژوهش، فناوری و نوآوری هستند که در بین این 10دستگاه معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری با 36811741 میلیون ریال رتبه اول را به خود اختصاص داده است. موسسه رازی با 20273512 میلیون ریال رتبه دوم و سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با 18959304 میلیون ریال رتبه سوم را به خود اختصاص داده‌اند.
سازمان پژوهش و نوآوری دفاعی، جهاد کشاورزی ستاد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه تهران، پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی تهران و پژوهشگاه نیرو نیز به ترتیب رتبه 4 تا 10 را به خود اختصاص داده‌اند.
جمع اعتبارات این 10 دستگاه معادل 108602192 میلیون ریال است که 37.18 درصد از اعتبار کل کشور خواهد بود.