مریم رحمانی، روزنامه‌نگار: اواخر دسامبر 2021 دنیا در جدیدترین برخورد خود با انواع سویه‌های ویروس کرونا به نوع جدیدی به نام «اُمیکرون» رسید. نوع اُمیکرون کووید-19 براساس شواهدی مبنی‌بر اینکه دارای چندین جهش که ممکن است بر نحوه رفتار آن تاثیر بگذارد، توسط WHO «سازمان جهانی بهداشت» یک نوع نگران‌کننده نامیده شد. هنوز عدم‌قطعیت قابل‌توجهی درمورد ویروس جهش‌یافته وجود ندارد و تحقیقات زیادی برای ارزیابی قابلیت انتقال، شدت و خطر عفونت مجدد آن درحال انجام است. هنگامی که یک ویروس به‌طور گسترده در گردش است و باعث عفونت‌های متعدد می‌شود، احتمال جهش ویروس افزایش می‌یابد و از طرفی هرچه یک ویروس فرصت‌های بیشتری برای انتشار داشته باشد، زمان زیادی برای قرارگرفتن در معرض تغییرات دارد. انواع جدید مانند اُمیکرون یادآور این است که همه‌گیری «کووید-19» هنوز به پایان نرسیده. بعد از سویه جدید در این زمینه تئوری‌هایی مطرح شد، اول آنکه اُمیکرون ویروس تلفیق‌شده با کرونا و درنتیجه شدیدتر است، پس ممکن است درمقابل واکسن مقاومت پیدا کند و به این ترتیب سویه‌های بعدی احتمال دارد خطرناک‌تر باشد و میزان مرگ‌ومیر را افزایش دهد. درمقابل سازمان بهداشت جهانی در تازه‌ترین اظهارنظر خود اعلام کرده است اُمیکرون بعد از جهش‌های مختلف نوع ضعیف‌شده ویروس کروناست و درواقع با این سویه جدید ما به سمت پایان ماجرای کرونا نزدیک می‌شویم؟

در همین زمینه باید بررسی کنیم اُمیکرون که زاده دوران پساواکسن است، آیا حامل این پیغام است که واکسیناسیون دربرابر انواع جهش‌‌‌یافته کرونا مثل اُمیکرون بی‌فایده بوده و تاثیری در تغییر میزان ابتلا و مرگ‌ومیر نداشته یا بالعکس یعنی با وجود سرعت انتقال بالا و همه‌گیری بیشتر آمار ابتلا و درنهایت مرگ‌ومیر کاهش یافته است. اُمیکرون اولین‌بار در آفریقای‌جنوبی شناخته شد، یعنی منطقه‌ای که هیچ‌گونه برنامه مناسبی برای واکسیناسیون ندارد و امروز با این شرایط اُمیکرون در برخی کشورها نوع غالب کروناست. با بررسی میزان نرخ مرگ‌ومیر و میزان درصد واکسیناسیون انجام‌شده به نسبت جمعیت این کشورها می‌توان به فرضیه‌های پیش‌آمده در این زمینه پاسخ مناسب داد.

در همین زمینه ماریا ون‌کرکوف، اپیدمیولوژیست ارشد سازمان جهانی بهداشت هشدار داده است اُمیکرون آخرین سویه کرونا نیست. او می‌گوید این یک مشکل جهانی است و نیاز به راه‌حل جهانی دارد. به گفته او توسعه‌یافته‌ترین کشورهای جهان نمی‌توانند برای خلاص‌شدن از همه‌گیری ویروس کرونا تنها خود را تقویت کنند و به این ترتیب نگاه جهانی داشتن به پدیده واکسیناسیون هر روز قابل‌توجه‌تر می‌شود. تا 7 ژانویه 2022 آخرین تعداد مبتلایان 303میلیون و 867 هزار و 612 نفر اعلام شده که از این تعداد 258 میلیون و 339 هزار و 700 نفر بهبود یافته‌اند اما اینکه چه تعداد ابتلا مربوط به اُمیکرون است، طبق تحلیل اطلاعات به دست خواهد آمد.

واکسن در برابر اُمیکرون

شهر ووهان چین اولین جایی بود که کرونا در آن دیده شد. (دسامبر 2019 شهر ووهان چین) در فوریه 2020 درحالی که تقریبا دوماه از شیوع کرونا گذشته بود تعداد مرگ‌ومیر در این کشور عدد 150 نفر را نشان داد و در بالاترین نرخ مرگ‌ومیر هم عدد 1290 مورد را نشان می‌داد. محققان در چین به بررسی و مطالعه در زمینه این ویروس پرداختند و چین به‌عنوان اولین کشور در زمینه تحقیق، ساخت و تولید واکسن اقدام کرد و امروز بعد از گذشت تقریبا دوسال و انواع جهش‌های کرونا، میزان مرگ‌ومیر در این کشور صفر است و این درحالی است که یک‌میلیارد و 193 میلیون و 466 هزار نفر مجموع افرادی است که به‌طور کامل واکسینه شده‌اند و درواقع 85درصد از کل جمعیت این کشور را شامل می‌شود، درنتیجه با واکسیناسیون و اعمال دستورالعمل‌های بهداشتی در سطح کلان مثل تعطیل‌کردن مراکز تجمع و... توانسته‌اند ایمنی بالایی را در مردم ایجاد کنند تا این کشور درگیر اُمیکرون نشود.

آمریکا، برزیل و هند بیشترین نرخ مرگ‌ومیر را ثبت کرده‌اند و آمریکا، هند، برزیل، انگلیس و روسیه بیشترین میزان ابتلا را دارند. روسیه با تزریق واکسن به 67میلیون و 23 هزار و 498 نفر قریب به 45.7 درصد از جمعیت خود را واکسینه کرده‌ و 787 نفر نرخ مرگ‌ومیر در هفتم ژانویه برای این کشور ثبت شده است و این درحالی است که در 26 دسامبر یعنی 10 روز بعد از شناسایی اُمیکرون در دنیا نرخ مرگ‌ومیر در این کشور عدد 968 نفر را نشان می‌دهد.

آمریکا هم درحالی بالاترین میزان ابتلا را به نام خود ثبت کرده که قریب به 62 درصد از جمعیت خود را واکسینه کرده‌ است. همچنین در چنین وضعیتی تازه‌ترین نرخ مرگ‌ومیر در آمریکا مربوط به هفتم ژانویه است که عدد 2025 نفر را نشان می‌دهد و فرانسه با 193 نفر فوتی در همان تاریخ و با میزان واکسیناسیون 74.3 درصد نشان از تعداد مرگ‌ومیر بالا دارد اما با توجه به تحلیل تعداد فوتی در این کشورها و با توجه به ویژگی‌های سویه جدید که یکی از آنها‌ سرعت انتقال بالای آن است، در مقایسه با سویه‌های قدیمی و همچنین در نظر گرفتن عواملی چون کاهش رعایت‌ها از طرف مردم و تجمعات سال نو در کشورهای اروپایی این تعداد بالا به نظر نمی‌آید؛ چراکه در جدولی که ذیل گزارش آمده است شاهد هستیم در سویه‌های قدیمی که واکسیناسیون هم آغاز نشده بود و مردم صرفا به رعایت پروتکل‌ها می‌پرداختند، تعداد مرگ‌ومیر چقدر بوده و امروز و با تزریق واکسن چه یک دز و چه دو دز این عدد چه تغییری کرده ‌است.

نسبت میزان نرخ مرگ‌ومیر به درصد واکسیناسیون در بعضی کشورها (بعد از اُمیکرون)

میزان واکسیناسیون در میزان نرخ مرگ‌ومیر و ابتلا تاثیر مستقیم دارد

برای تحلیل بهتر اثرگذاری واکسیناسیون بر روند ابتلا و مرگ‌ومیر ناشی از کرونا، با سیدعلیرضا ناجی، رئیس مرکز ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح دانشوری و عضو کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه آن را می‌خوانیم.

اُمیکرون، زاده دوران پساواکسن است، با بررسی میزان نرخ مرگ‌ومیر در کشورها و میزان واکسیناسیون صورت‌گرفته و با توجه به نظر سازمان جهانی بهداشت مبنی‌بر اینکه سال 2022 سال پایان کروناست، آیا شما با توجه به تخصص‌تان این نظریه را تایید می‌کنید و اینکه برای تثبیت و کاهش همین میزان مرگ‌ومیر چه کارهایی باید انجام داد؟

درخصوص بیماری‌زایی اُمیکرون با توجه به چیزی که وجود دارد یعنی هم میزان بستری شدن و همین‌طور شدت بیماری، طی تحقیقات صورت‌گرفته، ثابت شده که کمتر از دلتاست و این اطلاعاتی است که فعلا ما در این زمینه داریم و میزان مرگ‌ومیر هم پایین‌تر است. واکسیناسیون در دنیا پیشرفت کرده اما توجه به کشورهایی که اصلا واکسیناسیون در آنها شروع نشده و در بعضی کشورها هم میزان واکسیناسیون پایین است؛ مثلا دو ‌نوع «واریانت‌هایی» که در آفریقای جنوبی می‌شناسیم یا حداقل برای اولین‌بار در آفریقای جنوبی شناسایی شدند، بتا و اُمیکرون است که هر دو در کشور آفریقاست که هیچ‌گونه برنامه خوبی را برای واکسیناسیون ندارد و هنوز بعد از گذشت یک‌سال و پیداشدن دو واریانت اصلی در این کشور، بیشتر از 28 درصد دو دز تزریق را انجام نداده‌اند. الان مشکل اصلی، کشورهای واکسن‌زده نیستند و ما می‌بینیم کشورهایی که واکسن زده‌اند درحال برنامه‌ریزی برای دز بوستر (دز سوم) هستند، پس آنها می‌توانند با اُمیکرون مقابله کنند، درواقع مشکل کشورهایی هستند که واکسن نزده‌اند و همچنین درکنار آن مراقبت‌های بهداشتی مناسب و اقدامات غیردرمانی مناسب هم ندارند و این مشکل اصلی ماست. من تعجب می‌کنم از گفته سازمان بهداشت جهانی که چطور این موضوع را مطرح می‌کند؛ چراکه این خطر وجود دارد در کشورهایی که این کار را انجام نداده‌اند، یعنی نه برنامه درست برای محدودسازی گردش ویروس با اقدامات غیردرمانی دارند و نه به واکسیناسیون اهمیت می‌دهند، محلی هستند که باعث پیدایش واریانت‌ها (سویه) جدید بشوند، ازجمله همین کشور آفریقای جنوبی یعنی کشورهای جنوبی آفریقا. همچنین کشورهای آمریکای جنوبی که نوع «لامبدا» در آنها به وجود آمده و خطر این موضوع است که پیدایش سویه جدید را داشته باشیم و ممکن است حتی نوع جدید سویه‌ای باشد که بسیار به واکسیناسیون هم مقاوم باشد و ما این موضوع را نمی‌دانیم پس سازمان‌های جهانی و کشورهای مختلف باید اهمیت موضوع واکسیناسیون را درک کنند و این موضوع که ارتباط بین کشورها وجود دارد اگر درک شود، درنهایت به این نتیجه می‌رسند که باید به مساله واکسیناسیون نگاه جهانی داشته باشیم و در این زمینه به همه‌ کشورها توجه کنیم. اُمیکرون علی‌رغم خفیف‌تر بودنش نسبت به دلتا به ما نشان داد می‌تواند افراد واکسن‌زده را تحت‌تاثیر قرار دهد و ممکن است بیماری شدیدتری در آنها به وجود نیاورد اما می‌تواند باعث ایجاد عفونت و درنهایت چرخش ویروس شود و این گردش می‌تواند تغییراتی در خود ویروس ایجاد کند. در هر صورت این موضوع مهم است. سازمان جهانی بهداشت قبل از پیش‌بینی اینکه سال 2022 می‌تواند سال پایان کرونا باشد، باید درنظر بگیرد که چطور می‌شود به کشورهایی که برنامه منظمی برای واکسیناسیون ندارند و هنوز سیستم گردش ویروس در آنها وجود دارد، کمک کرد. آن وقت امیدوار می‌شویم که به پایان کرونا نزدیک شده‌ایم. پس لازم است تاکید کنم میزان واکسیناسیون در میزان نرخ مرگ‌ومیر ‌و ابتلا تاثیر مستقیم دارد و هرچقدر بیماری شدت بگیرد باز میزان واکسیناسیون مولفه مهمی در ایجاد ایمنی در برابر ویروس است. درمورد اُمیکرون که یک مثال مهم است مطالعات نشان داده‌ یک دز، دو دز و درنهایت دز بوستر (سوم) به ترتیب می‌تواند محافظت خیلی بیشتری در برابر ویروس ایجاد کند، در هر صورت اینها اطلاعات علمی است ولی در این شرایط ما کشورهایی داریم که هنوز در تزریق دز اول و دوم مشکل دارند. ما باید یک برنامه‌ریزی درست برای کل جهان داشته باشیم و اگر فکر کنیم فقط خودمان هستیم، در آینده می‌تواند در همین کشورها سویه‌هایی به وجود بیاید که کل واکسن را زیرسوال ببرد و این بسیار محتمل هست و به همین دلیل حتما باید به این موضوع توجه کرد. مطالعات درمورد واکسیناسیون با دز سوم نشان داده‌ که می‌تواند موثر باشد، البته بسته به نوع واکسنی دارد که استفاده می‌کنیم و می‌تواند در برابر مرگ‌ومیر موثر باشد.

برخی مطرح کرده‌اند ویروس جدید در تلفیق با سویه‌های قبلی می‌تواند خطرناک‌تر باشد، این فرضیه را با توجه به پایین‌بودن نرخ مرگ‌ومیر در کشورهایی که سویه غالب آنها اُمیکرون است (نسبت به سویه‌های قبل) می‌توان کاملا رد کرد؟

خیر، درخصوص این تئوری که شاید اُمیکرون در تلفیق با انواع قبلی کرونا سویه شدیدتری باشد باید بگویم ویروس در گردش ممکن است دچار تغییرات شود و این تغییرات هم در کشورهایی صورت می‌گیرد که واکسیناسیون درستی ندارند و با این برخورد درواقع کشورهایی که واکسن زده‌اند را مجبور می‌کنند سراغ دز سوم بروند و این خطر هم وجود دارد که اُمیکرونی که درحال گردش است با نوع دلتا و سایر انواع ترکیب شود، شاید هم بتواند سویه‌های جدید و موارد وخیم‌تری ایجاد کند. دلتا از زمانی که در هند به وجود آمد تا الان 25 زیرشاخه داشته که یکی از آنها دلتاپلاس بود که بیشتر منتقل می‌شد و بیماری شدیدتری ایجاد می‌کرد. به‌طور کلی توجه به دو نکته مهم است؛ یکی تاثیر واکسیناسیون و اثرات آن در ایجاد ایمنی و دیگر اینکه توجه به خلأها یعنی کشورهایی که برنامه‌ای برای واکسیناسیون ندارند و سایر کشورها در کنترل درمانی و غیردرمانی به این دست کشورها هم توجه کنند.

با توجه به روند واکسیناسیون در کشور ما، روند ابتلا به اُمیکرون در چه شرایطی است و احتمال ابتلا چه میزان است؟

درخصوص برنامه‌ریزی واکسیناسیون در ایران و روند اُمیکرون در کشورمان باید بگویم در ایران واکسیناسیون سرعت بیشتری پیدا کرد. ما در برنامه‌ریزی واکسیناسیون خلأ هم داشتیم؛ یکی اینکه تاکتیک خوبی نداشتیم، یعنی واکسیناسیون را دیر شروع و صبر کردیم برای تولید داخل تا کار به مرحله بحرانی رسید و درنهایت واردات صورت گرفت، همچنین استفاده از واکسن‌هایی که اثربخشی بیشتری ایجاد می‌کند هم مهم است و این انتخاب نوع واکسن در دز سوم هم بسیار مهم است. پایش اثربخشی واکسن‌ها که چه در داخل و چه در خارج تولید می‌شود باید با توجه به جمعیت و ژنتیک مردم کشور خودمان صورت بگیرد و ما این کار را انجام ندادیم و سوالاتی ایجاد شده که اولا آیا تولیدات ما به میزان زیاد است که جوابگوی نیاز باشد، ثانیا آیا واکسن‌های داخلی سطح اثربخشی لازم در برابر سویه‌های جدید را دارد و ما این اطلاعات را داریم؟ تنها اطلاعات درمورد واکسن‌های جدید درباره واکسن پاستور است که محصول ایران و کوباست و پایش آن در زمان بروز دلتا صورت گرفته و باید اثربخشی واکسن‌ها را هم در محیط واقعی و هم آزمایشگاهی بسنجیم و ثالثا برای رفت‌وآمد مردم به خارج از ایران را هم باید در نظر بگیریم که قوانین سایر کشورها در پذیرش واکسینه‌شده‌ها با نوع خاصی از واکسن را می‌پذیرند که در این صورت ما یا باید واردات واکسن را داشته باشیم یا توان خودمان برای گرفتن تایید سازمان جهانی بهداشت را برای تولیدات داخلی خودمان بگذاریم و مشکل این گروه را حل کنیم. درحال حاضر هیچ‌کدام از واکسن‌های داخلی تایید سازمان جهانی بهداشت را ندارد و واکسن‌های وارداتی (سینوفارم و آسترازنکا) این تایید را دارند و تایید‌نشدن در سازمان‌های جهانی نتایج مربوط به پرونده فنی واکسن و تولید واکسن‌ها در خط تولید و... است که همه این شاخصه‌ها را سازمان جهانی بهداشت برای تایید یک واکسن در نظر می‌گیرد. واکسن اسپوتنیک‌ویک که یکی از موثرترین واکسن‌های دنیاست در کشورهایی که مورد استفاده قرار می‌گیرد تایید وزارت بهداشت را نگرفته و این به معنای موثر نبودن این واکسن نیست بلکه در خط تولید ایراداتی گرفته‌اند که باید برطرف شود. ما باید در ثبت واکسن‌ها جدی باشیم و مجوز‌های لازم را در این زمینه کسب کنیم تا چنانچه مردم از واکسن‌های داخلی هم استفاده می‌کنند برای رفت‌و‌آمدهای خود به سایر کشورها به مشکل برنخورند.