همه آمده بودند. آن دختر بدحجاب حاج‌قاسم هم آمده بود و شاید بلندتر از بقه هم گریه می‌کرد. کسی چه می‌داند و اصلا چه اهمیتی دارد که بداند آن دختر بعدا باحجاب شد یا نشد. مهم یک چیز بود. پیکر ژنرال نابغه روی دستان جمعیتی با ظواهر و سلایق مختلف حرکت می‌کرد و می‌رفت تا عظمت وحدت ملی و دینی را بار دیگر آن‌گونه به تصویر بکشد که 3 دهه پیش در بدرقه روح خدا تجلی یافته بود. حاج‌قاسم آخرین نابغه‌ای نبود که در دی‌ماه 98 پرواز کرد. اصلا دی آمده بود تا نابغه‌ها را با هم ببرد. 18دی‌ماه هواپیمای 737 پرید به مقصد اوکراین اما به جای کی‌یف در شاهدشهر تهران به زمین نشست و چه نشستنی! اصلا مگر اشکی در چشم‌ها مانده بود که برای پروازی دگر تاب تحمل به شاهدان بدهد. هرچه بود، آن تلخی شیرین به یک تلخی تلخ رسید و 752 پروازی شد به مقصد ابدیت. وقایع دی‌ماه 98 هیچ‌گاه از ذهن ملت ایران پاک نمی‌شود، تمامی جان‌باختگان پرواز  جزء عزیزان مردم ایران هستند، جان‌باختگانی که پرونده‌ شهادت‌شان هنوز باز است و باید به نتیجه‌ عادلانه برسد. در شماره‌ امروز «فرهیختگان» ضمن پاسداشت یاد شهدای پرواز PS752به مناسبت دومین سالگرد این واقعه تلخ به بررسی متن و فرامتن پرونده‌ سقوط هواپیمای اوکراینی خواهیم پرداخت.

۱- اسفندماه سال گذشته سازمان هواپیمایی کشوری بعد از بررسی‌های صورت‌گرفته براساس اطلاعات جمع‌آوری‌شده در ایران و سایر کشورهای درگیر با سقوط هواپیمای اوکراینی، گزارش نهایی بررسی سانحهPS752 را منتشر کرد. براساس گزارش، با توجه به شرایط فوق‌العاده ایران و احتمال حمله‌ موشکی و نظامی به کشورمان در روز هجدهم دی‌ماه سیستم پدافندی کشور در حالت آماده‌باش کامل قرار داشته است، یکی از این سیستم‌های پدافندی نیز مربوط می‌شود به سامانه‌ پدافند هوایی تور در اطراف فرودگاه امام‌خمینی(ره). این سامانه به‌گونه‌ای تنظیم شده است که در آن باید پس از هر بار حرکت سمت سامانه نیز توسط کاربر تنظیم شود، در ساعت 14:54روز هجدهم دی‌ماه سامانه تور مستقر در اطراف فرودگاه امام(ره) از مکان خود حدود 100 متر جابه‌جا می‌شود، اما بعد از این جابه‌جایی سمت شمال به‌درستی توسط کاربر تنظیم نمی‌شود و به همین دلیل سامانه‌ پدافندی تور دچار خطای سمت برابر 105 درجه می‌شود. به بیان ساده‌تر این خطا در سمت‌یابی باعث می‌شود جای جنوب‌غرب با جنوب‌شرق در تنظیمات سامانه تغییر کند. بر این مبنا هواپیمای اوکراینی هنگام پرواز در صفحه رادار به‌عنوان جسمی متحرک در جهت جنوب‌غربی کشورمان یعنی جهت مرز عراق فرض شد. این تغییر جهت وقتی مهم می‌شود که حوادث قبلی شب هجدهم دی‌ماه را نیز بدانیم، در این شب به‌دلیل حمله‌ ایران به پایگاه عین‌الاسد عراق بعد از هماهنگی کامل با این کشور تمامی پروازهای ورودی از عراق به ایران لغو شده بودند، بنابراین با چنین پیش‌فرضی، ثبت اطلاعات یک شیء متحرک در سمت جنوب‌غربی (جهت مرز عراق) صفحه رادار امری کاملا غیرطبیعی بود، همین موضوع عامل اولیه بروز خطای انسانی در فاجعه سقوط هواپیمای اوکراینی بوده، اما عامل مهم‌تر در بروز این فاجعه، اقدام سرخود افسر نظامی اپراتور پدافند تور بوده است. مطابق گزارش نهایی بررسی سانحهPS752 هواپیما درحال طی کردن مسیر ۳۰۹ درجه بود، کاربر سامانه دفاع هوایی مشخصات هدف شناسایی‌شده را در ساعت 6:14:19 روی بستر ارتباط با مرکز هماهنگی مربوطه اعلام کرد. مبادله این پیام با مرکز موفقیت‌آمیز نبود و در پیام‌های ضبط‌شده با مرکز هماهنگی ثبت نشده است. کاربر سامانه بدون انتظار برای دریافت دستور از مرکز به این نتیجه می‌رسد که هدف مشاهده‌شده متخاصم است و در ساعت 6:14:39 یک فروند موشک به سمت آن شلیک می‌کند. پس از فعال شدن فیوز رادیویی موشک اول، همچنان قفل راداری سامانه پدافندی روی هدف باقی مانده و سامانه همچنان هدف را شناسایی و مسیر حرکت آن را ردیابی می‌کند.  با توجه به تداوم مسیر حرکتی هدف کشف‌شده، موشک دومی در زمان 6:15:09 توسط کاربر سامانه دفاعی به‌سمت هواپیما شلیک می‌شود.

۲- ضعف در مدیریت بحران و افکار عمومی توسط دولت و بخش‌هایی از حاکمیت یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی بود که در ماجرای دلخراش سقوط هواپیمای اوکراینی با آن روبه‌رو شدیم. در فضای رسانه‌ای از همان ساعات ابتدایی بروز این رخداد در سایه‌ سکوت بی‌منطق و بی‌وقت تعدادی از مسئولان خط خبری‌ای از سوی برخی رسانه‌های دولتی و بعد از آن سایر رسانه‌های داخلی مبنی‌بر کتمان تاثیر خطای انسانی در سقوط PS752 دنبال می‌شد. اما برخلاف آن چیزی که در این رسانه‌ها بازتاب داده شد، سه روز پس از حادثه‌ سقوط، ستادکل نیروهای مسلح با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد هواپیمای اوکراینی بر اثر شلیک موشک و با بروز خطای انسانی از سوی نیروهای نظامی سرنگون شده است.

در سه روز نخست بروز حادثه وجود تناقض در میان سخنان مسئولان، تضاد میان خط خبری برخی رسانه‌های داخلی و واقعیت ماجرا باعث شد از همان ابتدا اعتماد عمومی نسبت به روایت‌های دولتی و رسمی از سقوط هواپیمای اوکراینی خدشه‌دار شود. بعد از این اتفاق نیز با وجود خدشه‌دار شدن افکار عمومی می‌شد بحران به‌وجودآمده را دقیق‌تر و شفاف‌تر مدیریت کرد تا از این رهگذر ضمن تحقق مطالبات بحق خانواده‌های جان‌باختگان فضا برای موج‌سواری کشورهای بیگانه نیز فراهم نشود. به‌عنوان مثال سه روز پس از وقوع حادثه برای پرواز PS752 با دستور مستقیم رهبر معظم انقلاب به ستادکل نیروهای مسلح فرآیند پیگیری کوتاهی‌ها یا تقصیرهای احتمالی صورت‌گرفته در این حادثه‌ دردناک آغاز و برای تعدادی از مقصران احتمالی پرونده در قوه قضائیه باز شد. درنتیجه این فرآیند بعد از گذشت دو سال از فاجعه سقوط هواپیمای اوکراینی، رسیدگی به پرونده این واقعه در دادگاه نظامی استان تهران به ریاست قاضی مهرانفر درحال جریان است. در این دادگاه برای ده متهم نظامی از درجه‌ سروان تا سرتیپ دومی کیفرخواست صادر شده و الان نیز جلسات آن زیرنظر قاضی پرونده و 19 نفر از وکلای خانواده‌های جان‌باختگان درحال پیگیری است، باوجود این، هنوز هم در فضای افکار عمومی به‌دلیل نگاه‌های بسته و غلط برخی نهادهای مرتبط با پرونده شاهد درز اخبار قطره‌چکانی در رابطه با ابعاد این پرونده هستیم. درنتیجه‌ این اتفاق نه‌تنها ابهام مردم نسبت به حادثه‌ سقوط هواپیمای اوکراینی برطرف نمی‌شود بلکه در شرایط ضعف روایت درست، رسانه‌های معاند و بیگانه نیز از فرصت به وجود آمده نهایت استفاده را کرده و آن‌گونه که خود دوست دارند روایت سقوط PS752  را در میان افکار عمومی جامعه ایرانی گسترش می‌دهند. درحالی‌که برخلاف تصویری که اکنون از نظام در رابطه با این پرونده شکل گرفته، دادگاه رسیدگی به پرونده هواپیمای اوکراینی با حضور خانواده‌های جان‌باختگان این پرواز درحالی به مرحله‌ صدور کیفرخواست علیه متهمان نظامی خود رسیده است که بسیاری از کشورهای دیگر با تجربه مشابه ایران در سرنگونی هواپیمای مسافربری به دست نیروهای نظامی خود مانند روسیه، آمریکا و حتی اوکراین، تاکنون دادگاهی در رابطه با محکومیت نیروهای نظامی خود برگزار نکرده‌اند و حتی در مواردی به نیروهای نظامی خود مدال افتخار هم داده‌اند؛ مانند اعطای مدال افتخار توسط دولت آمریکا به ویلیام راجرز، فرمانده ناو وینسنس آمریکا که در سال 66 شمسی دستور شلیک موشک به هواپیمای ایرباس ایرانی در خلیج‌فارس را داد.

همچنین در فرامتن قضیه نپرداختن درست به موضوع سقوط پرواز PS752  در رسانه‌های داخلی باعث شده است فضا برای ایجاد دوقطبی کاذب در جامعه ایرانی میان ارزش شهدای این واقعه و شهید سلیمانی توسط معاندان فراهم شود، درحالی‌که شهدای دی‌ماه همگی برای مردم ما عزیز و قابل احترام هستند.

۳- دخالت کشورهای بیگانه و برخی چهره‌های مرتبط با سقوط هواپیمای اوکراینی در دوسال گذشته مهم‌ترین عامل سیاسی شدن این پرونده در فضای بین‌الملل بوده است. در میان دولت‌ها کشور اوکراین به‌عنوان صاحب هواپیمای پرواز و دولت کانادا بیشترین نقش منفی را در ایجاد فشار بر ایران داشته‌اند. این درحالی است که با وجود دعوت از اوکراین برای شرکت در فرآیند بررسی علل این حادثه تلخ و دریافت نظرات آنها و اعمال این نظرات در گزارش نهایی پرونده باز هم شاهد بروز رفتار سیاسی اوکراین در رابطه با پرونده پرواز PS752 هستیم. این رفتار از منظر دیگری قابل تحلیل است، اوکراین به لحاظ سیاسی و اقتصادی نیازمند کمک‌های کاناداست، همین نیازمندی باعث شده در برهه‌های مختلف دولت اوکراین از ترس از دست ندادن حمایت کانادا با مواضع ضدایرانی این دولت پیرامون سقوط پرواز PS752  همراهی کند.   به جز دولت‌ها برخی چهره‌های مرتبط با حادثه نیز سعی در سوءاستفاده از این واقعه و سیاسی کردن پرونده‌ پرواز PS752 دارند. شاخص‌ترین این افراد حامد اسماعیلیون، دندانپزشک ساکن کاناداست که همسر و دختر خود را در این واقعه دلخراش از دست داده است. در هفته‌های ابتدایی بعد از دی‌ماه 98 مواضع رادیکال اسماعیلیون علیه جمهوری اسلامی ایران، به‌دلیل داغ از دست دادن همسر و فرزندش با همراهی و همدلی از سوی برخی در داخل کشور همراه می‌شد. اما پس از مدتی این مواضع رادیکال رنگ و بویی دیگر به خود گرفت، درست در زمانی که مقدمات دادگاه بررسی پرونده پرواز PS752  در ایران درحال شکل‌گیری بود، حامد اسماعیلیون با سوءاستفاده از احساس عمومی کمپینی تحت‌عنوان «آسمان ایران امن نیست» با پشتیبانی دولت کانادا و رسانه‌های بین‌المللی راه انداخت که در آن از نهادهای بین‌المللی درخواست می‌شود عبور هواپیما در آسمان ایران را تحریم کنند. کمپین راه‌افتاده توسط اسماعیلیون بیش از آنکه علیه جمهوری اسلامی باشد علیه مردم است، زیرا تحریم آسمان ایران باعث قطع ورود زنجیره دارو و مواد اولیه صنعتی به کشور و بروز تاثیر منفی بر سلامت و معیشت مردم خواهد شد.