توحید ورستان، دانشجوی دکتری اقتصاد نفت:ITI  پروژه بزرگی است که توسط سازمان همکاری اقتصادی (ECO) برنامه‌ریزی شده است. این سازمان منطقه‌ای توسط ترکیه، ایران و پاکستان در سال 1985 برای افزایش تجارت و یکپارچگی منطقه‌ای تاسیس شد. در سال 1992 افغانستان، آذربایجان، قزاقستان، جمهوری‌قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان به سه کشور پیوستند. علی‌رغم اهداف بلندپروازانه، ECO با چالش‌های زیادی روبه‌رو بوده که سازمان را از دستیابی به اهداف اصلی خود باز داشته است. جنگ و بی‌ثباتی در افغانستان از دیرباز مانع بزرگی بر سر راه شکوفایی منطقه بوده است. همچنین تحریم‌ها علیه ایران برخی شرکت‌ها و دولت‌ها را از توسعه ابتکارات منطقه‌ای منصرف کرده است. قطار اسلام‌آباد - تهران - استانبول (ITI) سرانجام سه‌شنبه 21 آذرماه درجهت غرب حرکت کرد. پس از تلاش‌های ناموفق بسیاری برای ازسرگیری این سرویس حمل‌ونقل ریلی که پاکستان، ایران و ترکیه را به یکدیگر متصل می‌کند، اکنون به نظر می‌رسد این قطار در مسیر خود قرار دارد. البته پیش‌تر باور اخبار مبنی‌بر راه‌اندازی این قطار دشوار بود، چون بارها این موضوع با وجود رسانه‌ای شدن به تعویق افتاده بود. به‌طوری‌که آخرین‌بار قرار بود در چهارم مارس این قطار روی ریل باشد، اما باز هم به تعویق افتاد. حتی رئیس‌جمهور ترکیه در اوایل ماه مارس اطمینان داد قطار راه‌اندازی خواهد شد. هرچند تمام تمهیدات اداری، عملیاتی و امنیتی برای سفر قطار ITI اندیشیده شده بود، در جلسه‌ای بین مقامات سه کشور در دوم مارس، شرکت حمل‌ونقل ریلی پاکستان به دلیل نگرانی‌های ایمنی، این موضوع را لغو کرد.

به باور بسیاری از کارشناسان، دو مانع اصلی برای راه‌اندازی این قطار وجود داشت؛ نخست، تحریم‌های آمریکا علیه ایران است که با توجه به عبور قطار از خاک ایران، این امر با موانع اداری همراه می‌شد. چالش دوم مربوط به کمبود تقاضا بود. به‌گفته عاصم صدیقی، رئیس انجمن حمل‌ونقل پاکستان، حجم بار بین ترکیه و پاکستان برای یک تداوم سرویس منظم قطار کافی نیست. با این حال، به نظر می‌رسد همه طرف‌ها به‌دنبال سوارشدن بر این قطار هستند، زیرا قطار این بار به حرکت درآمده و حتی تحریم‌های آمریکا علیه ایران نیز نمی‌تواند آن را متوقف کند. این خط راه‌آهن پتانسیل بالایی دارد. در ابتدا، 15روز طول کشید تا یک قطار6500 کیلومتر را طی کند و درنهایت این مدت به 11.5 روز کاهش یافت. این قطار می‌تواند واگن‌های ریلی 20 و 40 فوتی را حمل کند. همچنین این مسیر توسط سازمان ملل متحد به‌عنوان یک کریدور بین‌المللی شناخته شده است.

حلقه‌ اتصال اروپا و آسیا

پیش‌بینی می‌شود راه‌آهن نه‌تنها این سه کشور را به هم متصل کند، بلکه حلقه‌ای بین اروپا و آسیا باشد. از استانبول، اتصالات خوبی به اروپا وجود دارد و با استفاده از تونل راه‌آهن زیردریایی مرمره، تحویل می‌تواند حتی سریع‌تر شود. تونل راه‌آهن مرمره اخیرا برای حمل‌ونقل ریلی باز شده است و امکان اتصال سریع‌تر بین بخش اروپایی و آسیایی شهر ترکیه را فراهم می‌کند. از سوی دیگر، هند و بنگلادش علاقه خود را برای اتصال به این خط ابراز کرده‌اند تا ارتباط حمل‌ونقل سریع‌تر به خاورمیانه و اروپا را تحقق بخشند. قطار ITI را قطار کانتینری اکو نیز می‌نامند. درواقع با این خط ریلی جدید؛ ترکیه، ایران و پاکستان خود را به‌عنوان قطب اصلی بین اروپا و آسیا قرار می‌دهند. این خط حمل‌ونقل جدید همچنین باعث افزایش ارتباطات و تجارت بین سه کشور نیز خواهد شد. باید توجه داشت تجارت منطقه‌ای محدود است، به‌عنوان مثال، تنها 1.26 درصد صادرات پاکستان به ترکیه و کمتر از 0.1 درصد به ایران می‌رود. این خط همچنین در مناطق و شهرهای جدیدی در ترکیه، ایران و پاکستان را به روی شرکت‌های خارجی باز خواهد کرد. بنابراین ‌برای سودآوری این پروژه پاکستان، ایران و ترکیه باید سیاست‌های اقتصادی خود را بهتر هماهنگ کنند تا مشاغل محلی از این خط جدید بهره کامل را ببرند.

بهانه‌های پاکستان از وزن بار تا خرابی ریل

به نظر می‌رسد دلیل اصلی لغو راه‌اندازی قطار ITI در گذشته نگرانی مقامات پاکستانی درمورد وزن بار و نوع واگن‌های مورد‌استفاده باشد. مقامات ترکیه ترتیبی دادند که قطار روی واگن‌های هشت‌چرخ حرکت کند که هرکدام کانتینرهایی به وزن 40تن را حمل می‌کردند. پاکستان با این رویکرد مخالف بود و بر استفاده از واگن‌های چهارچرخ و کانتینرهای 20‌تنی اصرار داشت.

به نظر می‌رسد مقامات پاکستانی این تصمیم را براساس خرابی قطعات خط راه‌آهن در مسیر بخش پاکستان توجیه می‌کنند. بنابراین خطوط راه‌آهن در پاکستان مهم‌ترین مانع برای بازگشایی ITI بود که اسباب نارضایتی ترکیه و ایران را فراهم کرد. قابل درک است که ترکیه و ایران به‌دنبال توضیح منطقی بودند، چون دو کشور مجبور به لغو محموله‌‌های خود به مقصد پاکستان شدند.

به‌گفته منابع راه‌آهن ترکیه، این پروژه عمدتا به دلیل نگرش مقامات پاکستانی و عدم‌شفافیت در فرآیندهای سازمانی غیرقابل اجرا به نظر می‌رسید. علاوه‌بر این، پاکستان تنها دو روز قبل از راه‌اندازی مجدد این مسیر، همتایان خود را از مشکلات جاری آن آگاه کرد، این یکی‌دیگر از دلایل نگرانی بزرگ درمورد آینده پروژه بود. البته مقامات پاکستانی در تلاش برای کاهش تنش و آرام کردن اوضاع، تصمیم گرفتند مسئولیت ناکارآمدی و سوءرفتار را به عاملان داخلی محول کنند، درنتیجه برخی مقامات از سمت خود برکنار شدند. علاوه‌بر این، پاکستان به ترکیه و ایران اطمینان داد حرکت قطار به‌زودی راه‌اندازی شود. باید توجه داشت چنین ابتکارات و پروژه‌هایی به جای وعده‌ها و چشم‌اندازهای مبهم نیاز به برنامه‌ریزی ملموس دارد تا به واقعیت تبدیل شود. البته با ITI، ایران جایگاه پررنگ منطقه‌ای پیدا می‌کند و می‌تواند بار دیگر به هاب بین اروپا، خاورمیانه، آسیای مرکزی و آسیای جنوبی تبدیل شود.

رویکرد چین به راه‌آهن ITI

راه‌آهن استانبول-تهران-اسلام‌آباد (ITI) برای اولین‌بار در سال 2009 به صورت آزمایشی راه‌اندازی شد. با این حال، تحریم‌ها علیه ایران و همچنین عدم‌سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و تجارت ناکافی ادامه این پروژه را دشوار کرده بود. به باور بسیاری از تحلیلگران تولد دوباره این راه‌آهن نتیجه توسعه طرح «کمربند و جاده» توسط چین است، چون این پروژه موجب اتصال شرق مدیترانه به جنوب آسیا می‌شود. این مسیر به طول 6500 کیلومتر یکی از طولانی‌ترین خطوط منطقه خواهد بود و زمان سفر از غرب ترکیه به مرکز پاکستان تنها 11 روز طول می‌کشد و آن را به یک جایگزین مطمئن و سریع برای حمل‌ونقل دریایی تبدیل می‌کند که موردتاکید پکن است. چین و پاکستان متعهد به توسعه روابط خود و ایجاد مشترک کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CEPC) هستند. یکی از عناصر این کریدور به نوسازی زیرساخت‌های حمل‌ونقل در پاکستان مربوط می‌شود. در دسامبر 2020، اسلام‌آباد و پکن همچنان درحال مذاکره بر سر پروژه نوسازی خط ML-1 بین کراچی و پیشاور بودند. بسیاری از خطوط ریلی در پاکستان تقریبا یک قرن است که بازسازی نشده‌اند و باید به‌طور جدی ارتقا داده شوند تا حمل‌ونقل ریلی سریع‌تر و قابل اطمینان‌تر شود. به‌ویژه خط راه‌آهن کویته در بلوچستان پاکستان تا میرجاوه در ایران (ML-4) آسیب‌پذیر بوده و برای نوسازی آن برنامه‌ریزی شده است. بنابراین این خط جدید تنها زمانی معنای کامل خود را می‌گیرد که به خاک چین متصل شود و تجارت ترکیه در استان سین‌کیانگ را افزایش دهد. چین امروزه یکی از شرکای اصلی تجاری ترکیه، ایران و پاکستان است. بنابراین این خط جدید می‌تواند افزایش بیشتر این مبادلات را ممکن کند. این خط همچنین مناطق و شهرهای جدیدی در ترکیه، ایران و پاکستان را به شرکت‌های خارجی معرفی خواهد کرد و این شرکت‌ها می‌توانند بازارهای جدیدی را در این سه کشور برای توسعه پیوندهای جدید بیابند.