سیدمهدی موسوی‌تبار، روزنامه‌نگار: قرار است قسمت آخر فصل اول «جوکر» امشب پخش شود. طبق آماری که پلتفرم سازنده و پخش‌کننده‌اش یعنی «فیلیمو» منتشر کرده، قسمت دوم «جوکر» در روز اول با بیش از ۱۸ میلیون دقیقه تماشا رکورد بیشترین تماشاگر تولیدات پلتفرم‌ها را زد و واکنش‌های اطرافیان در فضای واقعی و فضای مجازی هم نشان می‌دهد که این به تعبیر سایت فیلیمو، «سریال» و به تعبیر منتشرشده در رسانه‌ها، «رئالیتی‌شو» موردتوجه و استقبال جدی مخاطبان قرار گرفته است. جوکر پس از چند سریال ناموفق مانند «میدان سرخ» و «جزیره» آمد تا اعتبار ازدست‌رفته «فیلیمو» را بازگرداند و تا اینجای کار موفقیت چشمگیری هم داشته است. نکته جالب درباره جوکر این بود که از همان قسمت اول، به‌صراحت گفته شد که این برنامه کپی از یک بازی معروف ژاپنی است و توضیحات ابتدای هر قسمت می‌گوید که اولین‌بار یکی از چهره‌های کمدی مطرح‌ ژاپن این بازی را ابداع کرد و با نامDocumental آن را ساخته است. از این برنامه استقبال شد و شرکتی با عنوان «آمازون پرایم‌ویدئو» امتیاز آن را خرید و با نام LOL اقدام به ساختن نسخه‌های اختصاصی آن در کشورهای مختلف کرد.

گفته می‌شود تاکنون علاوه‌بر ژاپن که طی ۵ سال ۹ فصل از این برنامه را پخش کرده، کشورهای استرالیا، آلمان، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، هند و مکزیک نیز دست به تولید آن زده‌‌اند. حالا و در این شرایط، ایران هم به فهرست سازنده‌های جوکر اضافه شد و استقبال‌ها نشان می‌دهد که جای خالی‌اش بدجوری حس می‌شده است.  جوکر در استودیوی «قرن جدید» ساخته شده و آنهایی که حواس‌شان به تیتراژهاست، می‌دانند که این اسم یعنی پای احسان علیخانی هم درمیان است. پایی که ابتدا و در قسمت اول انگشتانش معلوم بود و پس از اشتیاق فوق‌العاده مخاطبان، از تمامی پا رونمایی شد. نام احسان علیخانی در قسمت اول با عنوان «مدیر هنری و مدیر پروژه» و در قسمت دوم با عنوان «کارگردانی مشترک» و حتی «جوکر علیخانی» منتشر شد.

احتمالا این مسابقه یا رئالیتی‌شو را دیده‌اید اما برای آنها که ندیده‌اند، لازم است بگوییم جوکر یک مسابقه کمدی اسـت کـه در آن ۸ شرکت‌کننده برای مدت مشخصی در یک اتاق بزرگ محبوس می‌شوند. هرکس باید در طول مسابقه دیگران را بخنداند و درعین‌حال خودش نخندد. هر شرکت‌کننده‌ای کـه بخندد، بار اول کارت زرد می‌گیرد و بار دوم با کارت قرمز جریمه و از اتاق اخراج می‌شود. در قسمت اول هم بازیگران طنز مشهوری چون امین حیایی، سام درخشانی، هومن حاجی‌عبداللهی، بیژن بنفشه‌خواه و رضا نیکخواه حضور دارند و در هر فصل این هشت نفر تغییر می‌کنند. مجری این برنامه سیامک انصاری است که پس از شکست در عرصه تبلیغات، انگار نیاز به یک بهانه برای احیا بود و تا این قسمت، هدفش محقق شده است.

فرمول ساده یا پیچیدگی فرمی؟

شاید آنها که سه قسمت جوکر را دیده‌اند در نگاه اول از خود سوال کنند که این برنامه چه ویژگی خاصی دارد که مخاطب را جذب می‌کند و مگر چیزی فراتر از همان بازی «اگه میتونی نخند» دوره کودکی‌مان است؟ شاید در ابتدا جواب سوال یک بله محکم باشد. اما اگر دقیق نگاه کنیم ممکن است به پاسخ‌های دیگر و حتی درنهایت به نتایج دیگری برسیم. حضور هشت شرکت‌کننده، یک اتاق برای مجری، یک فضا که سعی شده شبیه خانه باشد و آشپزخانه هم دارد و یک اتاق که لوازم گریم و لباس برای نقش‌های مختلف در آنجا تعبیه شده، ابزار سخت‌افزاری این سریال یا مسابقه است. درظاهر با یک فرم پیچیده روبه‌رو نیستیم و دکور عجیب و غریبی هم نمی‌بینیم. بخش‌های مسابقه هم که تشکیل شده از «اجرای نمایش کمدی»، «کاراکترسازی و تیپ‌سازی»، «شوخی‌های کلامی»، «اجرای موسیقی کمیک»، «اجرای استندآپ کمدی»، «استفاده از آکسسوار و ابزار مختلف مثل عروسک و لباس‌های بامزه»، «پارودی‌سازی آثار مشهور»، «کمدی فیزیکی» و... .  شاید هنوز هم به سبک پیچیده‌ای از برنامه‌سازی برنخورده باشیم. همین‌جا کمی مکث کنیم. شاید همین پیچیده نبودن، یکی از دلایل اصلی دیده شدن و توفیق جوکر باشد. جوکر روایت انسان است در موقعیت‌هایی که ممکن است در زندگی عادی هر فردی رخ دهد. موقعیت‌هایی که احتمالا برای ما و شما هم پیش آمده و در آینده هم گریزی از آنها نیست. حالا این انسان در مواجهه با این موقعیت‌ها باید چه کند؟ همین روایت ساده که شد خط روایی اصلی جوکر و نخندیدن اینجا فضیلت است برای شرکت‌کنندگان.  تا اینجا مشخص شد که فرم و محتوا پیچیدگی خاصی ندارند و جوکر برای مخاطبانش چیزی شبیه راحت‌الحلقوم است. در جوکر خبری از پیچیدگی‌های فرمی بعضی برنامه‌های تلویزیونی نیست و باید رد پایش را در حضور احسان علیخانی دید که در سابقه‌اش «ماه عسل» و «عصر جدید» دیده می‌شود که سادگی یکی از ویژگی‌های اصلی‌شان بود.

با چه زبانی بگویند سرگرمی می‌خواهند

فارغ از گروه خاص و اندکی که هنوز هم اعتقاد دارند سرمایه‌گذاری برای تامین سرگرمی مردم، هم هزینه است و هم اسراف، اما اکثر افراد رسانه‌ای و اهالی فرهنگ و هنر به اهمیت و نقش سرگرمی پی برده‌اند. مخاطبان تلویزیون، سینما و شبکه نمایش خانگی هم در سال‌های اخیر و به بهانه‌های مختلف، نیاز و روی خوش‌شان به این موضوع را فریاد زده‌اند و آمارهای گاه‌به‌گاه رسانه‌های ذکرشده، موید این نکته است. اگر «خندوانه» در شبکه نسیم دیده شد، به‌دلیل نیاز بینندگان به وجه سرگرمی بود؛ اصلا همین تاسیس شبکه نسیم یعنی پرکردن دیرهنگام خلأ یک شبکه تلویزیونی برای خدمت کردن در جبهه سرگرمی.

کافی است به برنامه‌های محبوب ساخته‌شده در دهه اخیر و در همه رسانه‌ها دقت بیشتری کنیم. آنهایی که وجه سرگرمی در دل‌شان بیشتر بود، بیشتر دیده شدند و این قانون نانوشته حالا در پلتفرم‌ها هم صدق می‌کند. اینکه مردم سرگرمی می‌خواهند بدیهی‌تر از آن چیزی است که مدیری بخواهد آن را نادیده بگیرد یا انکار کند.

جوکر با تکیه بر همین وجه مهم است که توانسته دیده شود و جای خود را تنها با سه قسمت بین مردم باز کند. برنامه‌ای که سوال مهمی را در ذهن ایجاد می‌کند و آن هم دلیل ساخته نشدن چنین برنامه‌ای در قاب تلویزیون است. ایده برنامه، که طبق گفته سازندگانش کپی بوده و کمی ایرانیزه شده است. مشکل ظاهری چندانی هم که ندارد و خبری از بدحجابی در آن نیست. شوخی‌های نامتعارف در سریال‌های تلویزیونی هم کم ندیدیم در این سال‌ها. از نظر مالی هم که احتمالا هزینه جوکر از بعضی سریال‌های ساخته‌شده در سال گذشته توسط چهره‌های مشهور بیشتر نیست یا در همان حد است. پس مشکل از کجا بوده که چنین ایده ای جایی در تلویزیون نداشته است.

یک خنده مساوی با یک کارت زرد

در حالت عادی کنترل خنده در مدت زمان طولانی کار سختی است. حالا تصور کنید چند بازیگر کمدی در یک محیط بسته در مدتی طولانی روبه‌روی هم قرار بگیرند و علاوه‌بر اینکه حرکات طنز انجام می‌دهند باید جلوی خنده‌ خودشان را هم بگیرند و در آن واحد جدی هم باشند. این یک تضاد جالبی برای مخاطب ایجاد می‌کند که کاراکترهای سریال هم جدی هستند هم همزمان کاری می‌کنند تا برنامه شکل کمدی به خود بگیرد. اتفاقاتی که در «جوکر» می‌افتد از قبل برنامه‌ریزی شده است اما بازیگران از آن خبر ندارند و درلحظه به آنها اطلاع داده می‌شود که باید چه کاری انجام دهند. برای مثال فال‌بینی به سبک رضا نیکخواه برای سهیل مستجابیان. این کار در قسمت سوم سریال انجام شد و همه بازیگران به‌سختی جلوی خنده خود را گرفته بودند و چون این اتفاقات پیش‌بینی نشده بود سختی کار را برای آنها بیشتر می‌کرد. این همان موقعیتی است که به‌واسطه جریمه درنظر گرفته‌شده، نتیجه جذاب و بامزه‌ای دارد که تعدد آن یک قسمت را پر از لحظه‌های دیدنی و شنیدنی می‌کند.  توجه به دیدن و شنیدن یکی از جلوه‌های مهم هر اثری است و در جوکر هم این اختلاف‌نظر وجود دارد که بار سنگین‌تر روی دوش چشم‌هاست یا گوش‌ها. اینکه آیا جوکر بدون صدا باز هم جذاب است یا شنیدن صدای آن هم برای لذت بردن کفایت می‌کند.

جوکر برای همه

سال‌هاست که عده‌ای برای موجه ساختن ساخته‌هایشان می‌گویند برای خنداندن مردم حتما باید شوخی‌های کلامی و تصویری غلیظ جنسی وجود داشته باشد و حواس‌شان هم به این نیست که یک فیلم یا سریال را باید با همه اعضای خانواده دید. یکی از ویژگی‌های جوکر این است که همه رده‌های سنی می‌توانند آن را ببینند و البته این به معنی آن نیست که شوخی‌های نامتعارف ندارد اما سعی شده اندازه‌اش حفظ شود که ای کاش همین هم نبود،البته بدیهی است که در این حفظ اندازه، نقش ساترا انکارناپذیر است!

ساختن یک برنامه جذاب برای همه گروه‌ها و رده‌های سنی در سال‌های اخیر و با توجه به ظهور و بروز انواع امکانات تماشای فیلم و سریال و تولید بازی‌های مختلف و سرگرمی‌های متعدد یکی از معیارهای موفقیت است. خاصه اینکه هر برنامه‌ای با هدف جذب مخاطب خاصی تولید می‌شود. حالا و در این شرایط جوکر توانسته مخاطبان با سلیقه‌های مختلف را پای قسمت‌هایش بنشاند و این یک ویژگی مهم و خاص است.

جوکر نمونه خیر مطلق از یک اثر ساخته‌شده برای عموم نیست اما به همان گروه اندک که در ابتدای این بخش به آن اشاره شد، یادآوری می‌کند که قرار نیست برای خنداندن و راضی نگه‌داشتن همه اعضای یک خانواده یا همه جامعه، ناچار به استفاده از شلوارک و شوخی‌های سخیف و جنسی شد.

چهره‌های آشنا، بدون سلبریتی‌بازی

معمولا مخاطب در هر برنامه‌ای دنبال چهره‌ای آشنا می‌گردد تا بتواند با آن ارتباط برقرار کند. به‌واسطه همین موضوع کارگردانان سعی می‌کنند در فیلم و سریالی که قرار است تولید کنند از چهره‌های مشهور و دیده‌شده استفاده کنند. گاهی اوقات تصور می‌کنند این امر سبب می‌شود تا فیلم و سریال چه باکیفیت و چه کم‌کیفیت دیده شود اما این نسخه اصلی و همه‌گیر نیست. اما اینجا مخاطبان با تعداد نسبتا زیادی(هشت نفر) چهره معروف و محبوب مواجه هستند که پیش از این در آثار جدی و طنز مختلفی حضور داشته‌اند و اینجا درظاهر «خود» واقعی‌شان بیشتر درمعرض دید قرار گرفته است. استفاده درست از چهره‌های آشنا یا مشهور در این سریال نقطه قوتی است که بار جالب‌توجهی از دیده شدن را به دوش می‌کشد. یکی از خواص حضور چهره‌های آشنا این است که مخاطب نیاز ندارد با دیدن قسمت‌های مختلف، تازه با بازیگران ارتباط بگیرد و آشنا شود بلکه یک تصویری از همه آنها در ذهنش دارد که جوکر آن را نزدیک‌تر یا شفاف‌تر می‌کند.

این چهره‌های آشنا صرفا سلبریتی به معنای منفی این روزها نیستند و گاهی بازیگرانی هستند که یا مانند رضا نیکخواه بیش از دو دهه است کار می‌کنند یا شبیه سهیل مستجابیان به‌واسطه فضای مجازی و دابسمش مشهور شده‌اند. ترکیبی که شاید در نگاه اول چندان همگون نباشد اما خروجی آن درنهایت برای تماشاگر باورپذیر است و این همان خواسته برنامه‌ساز و شرکت‌کنندگان است.

استفاده از بازیگران در جای درست

یکی از کارهای مهم که کارگردان وظیفه دارد آن را انجام دهد، قرار دادن هر بازیگر در جای درست است. این موضوع هم ساختار هم کیفیت کار را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. اتفاقی که در سریال جوکر افتاده این است که هر بازیگر در جایی که باید قرار گرفته و این موضوع سبب جذابیت این برنامه شده است. برای مثال کار اجرا در جوکر به‌عهده سیامک انصاری است. این بازیگر اجرا و چهره‌ جدی دارد و برای کاراکتری که قرار است در صحنه جدی باشد، مناسب است. یعنی کارگردان از این بازیگر در جای درستی استفاده کرده که کاملا مشهود است یا در بخش‌های مختلف کارهایی که برای هر کاراکتر درنظر گرفته شده، متناسب با شخصیت آنهاست و این موضوع یکی از نقاط‌قوت جوکر محسوب می‌شود. تمجیداتی که از این برنامه شده، بیانگر روند درستی است که کارگردان جوکر درپیش گرفته است. فارغ از اینکه جوکر را یک اثر متوسط یا باکیفیت بالا بدانیم، مساله اصلی‌تر این است که مخاطب امروز تشنه چنین برنامه‌هایی است و با نقایص و ایراداتش هم کنار می‌آید و اصلا اصرار دارد که بنشیند پای همین برنامه‌ها. اینکه خوراکی برایش در این سفره درنظر گرفته نشده، عجیب است و دردناک. جوکر با وجود ضعف‌هایش اما در شرایط کنونی یکی از برنامه‌های محبوب است. ممکن است سال‌ها بعد تماشای این برنامه به اندازه امروز، خنده روی لب‌مان نیاورد مانند برنامه‌های دهه 60 و 70 که حال امروزمان را به اندازه زمان خودش خوب نمی‌کند. این یک مساله فرعی است. توجه به نیازهای زمان و رفع آنها از مسئولیت‌های بدیهی دستگاه‌های فرهنگی و رسانه‌ای کشور است و دیگر حتی تکرار اینکه اگر ما نسازیم سراغ سریال‌های مخرب بیرونی می‌روند هم خسته‌مان کرده است.  جوکر با تکیه بر تناسب بین فرم و محتوا و همچنین توجه جدی به امر سرگرمی و نیز استفاده درست و بجا از چهره‌های آشنا توانسته به موفقیتی دست پیدا کند که پیش از این نظیرش در شبکه نمایش خانگی نبوده است. جوکر سرگرم کردن مردم به زبان ساده را به همگان آموزش می‌دهد.

در همین رابطه مطالب زیر را بخوانید: