بیش از سه‌دهه از پایان جنگ سرد می‌گذرد. کوچک‌ترین کسانی که با وضعیت آن روزها آشنا هستند نباید سنی بیشتر از 40 سال داشته باشند. ازسوی دیگر این جنگ در قاره اروپا و اندکی در غرب آسیا شدت داشته و بسیاری از مناطق مانند آمریکای جنوبی و حتی اقیانوسیه از تنش‌های آن برکنار بوده‌اند.

آتش جنگ سرد فروخوابیده، اما هر از چندگاهی شعله‌هایی از آن برمی‌خیزد که می‌تواند یک صحنه نمایش خوب برای افراد کمتر از 40 سالی باشد که می‌خواهند گوشه‌ای از «جنگ سرد» را ببینند. درحال حاضر تیزری از جنگ سرد روی پرده اروپای‌شرقی رفته است؛ جایی که روس‌ها و غرب از نقطه شمالی شرق اروپا تا نقاط جنوبی آن درگیر هستند.   

 خط و نشان‌های غربی

مقامات غربی در روزهای اخیر سطح تنش‌های لفظی با روسیه را به‌شدت افزایش داده‌اند. این افزایش تنش‌ها نه به‌صورت موردی بلکه به شکلی هماهنگ با موضع‌گیری‌های خصمانه آمریکا و اروپا روی داده است.

مقامات غربی روز سه‌شنبه و چهارشنبه در نشست وزرای خارجه ناتو که در شهر ریگا پایتخت لتونی برگزار شد، به‌طور عمده بر دو موضوع احتمال حمله روسیه به اوکراین و همچنین بحران پناهجویان متمرکز شدند. اوکراین می‌گوید روسیه 90 هزار نیروی نظامی خود را در نزدیکی مرزهای این کشور مستقر کرده است و قصد حمله به خاک آن را دارد؛ مقامات کی‌یف مدعی هستند مسکو به‌دنبال جداسازی منطقه «دونباس» از خاک اوکراین است، همان‌گونه که در سال 2014 شبه‌جزیره کریمه را از خاک این کشور جدا کرد. به جز بحران اوکراین موضوع دیگری نیز در دستورکار این نشست قرار دارد که به لهستان، لیتوانی و لتونی مربوط است. این سه کشور با بحران پناهجویان در بلاروس مواجه هستند که به گفته آنها پشت این اقدام نیز روسیه قرار دارد. بلاروس با تسهیل ارائه ویزای خود به ساکنان برخی کشورهای خاورمیانه به پناهجویان اجازه می‌دهد به‌راحتی از طریق مرزهای این کشور، خود را به لهستان برسانند؛ کشوری که عضوی از اتحادیه اروپا به حساب آمده و خود همسایه آلمان است. آلمان هدف و مقصد نهایی بسیاری از پناهجویان حاضر در بلاروس است. این دو موضوع باعث وحشت مقامات غرب شده است.

ینس استولتنبرگ، دبیرکل ائتلاف نظامی ناتو، پیش از آغاز نشست وزرای خارجه عضو این سازمان در دیدار با اگیلس لویتس، رئیس‌جمهور لتونی که میزبانی گردهمایی را برعهده دارد، عملا شیپور جنگ لفظی علیه روسیه را نواخت. استولتنبرگ در این دیدار با هشدار نسبت به اقدامات نظامی مسکو در شرق اروپا گفت: «هرگونه اقدام آتی روسیه علیه اوکراین هزینه‌های سنگینی در پی داشته و عواقب سیاسی و اقتصادی شدیدی را متوجه روسیه خواهد کرد.» دبیرکل ناتو تجمع اخیر نظامیان روسیه در امتداد مرز با اوکراین را دومین‌بار در سال جاری دانست و از مسکو خواست شفاف کند دلیل استقرار این حجم از نیروهای نظامی با تسلیحات سنگین، نیروهای زرهی، پهپاد و سامانه‌های جنگ الکترونیک در نزدیکی مرزهای اوکراین چیست.

استولتنبرگ پس از سخنانش در تقبیح اقدامات روسیه وارد رجزخوانی علیه مسکو شده و اعلام کرد: «در سال‌های اخیر، ما نیروهای دفاع جمعی خود را در مقیاسی که از زمان پایان جنگ سرد ‌بی‌سابقه است، تقویت کرده‌ایم؛ درحال‌حاضر ما در سه کشور حوزه بالتیک و در لهستان، چهار گروه رزمی داریم.» او تاکید کرد تعداد نیروهای واکنش سریع ناتو در منطقه به 40 هزار تن رسیده‌اند که درصورت نیاز به‌سرعت به منطقه جنگ اعزام می‌شوند.

«هایکو ماس»، وزیر خارجه آلمان دیگر مقام بلندپایه ناتو بود که مواضعی سنگین علیه روسیه اتخاذ کرد. کشور او عملا یکی از قربانیان اصلی اقدامات روسیه در اروپا به حساب می‌آید، زیرا بسیاری از پناهجویان حاضر در بلاروس خواهان حضور در آلمان هستند؛ این درحالی است که ورود موج جدیدی از پناهجویان به این کشور می‌تواند مجدد به رشد و افزایش قدرت گروه‌های «راست افراطی» و نئونازی‌ها دامن بزند. موج پیشین مهاجران که در سال 2015 اروپا را درنوردید باعث شد هزاران سوری که به‌دلیل جنگ داخلی در سوریه آواره شده بودند راهی کشورهای اروپایی شده و هراسی از تغییر فرهنگی در قاره سبز ایجاد کنند. چنین هراسی بود که فضایی مناسب برای حضور اجتماعی و سیاسی راست‌های افراطی در میدان سیاسی اروپا فراهم کرد.

این مساله اما به‌تنهایی قادر به شفاف‌سازی فشارهایی که آلمان به‌دلیل فعالیت‌های روسیه تحمل می‌کند، نیست. آلمان از سوی بسیاری از متحدانش ازجمله آمریکا، لهستان، اوکراین و کشورهای بالتیک متهم است بدون توجه به وضعیت آنها به‌دنبال تعمیق روابط اقتصادی با روسیه و تکمیل خط لوله «نورد استریم2» است. این کشورها می‌گویند تکمیل خط لوله نورداستریم2 با کاهش وابستگی مسکو به کشورهای شرق اروپا برای صادرات انرژی به غرب این قاره، این کشور را در پیگیری سیاست‌های خود علیه آنها جسورتر می‌کند.

مجموعه‌ای از این عوامل بود که باعث شد وزیر خارجه آلمان اظهارات خود را به شیوه متفاوت‌تری تنظیم کرده و بگوید: «ما امروز دوباره با دقت به وضعیت نگاه خواهیم کرد و با هم پیام روشنی را به دولت روسیه ارسال خواهیم کرد. حمایت ناتو از اوکراین بی‌‌وقفه است؛ استقلال، تمامیت ارضی و حاکمیت این کشور قابل مذاکره نیست.» نقطه اوج سخنان ماس اما جایی بود که او روسیه را به پرداخت بهایی بالا برای جنگ تهدید کرده و اعلام کرد: «روسیه باید بهای گزافی برای هر شکلی از تجاوز بپردازد.»

«لیز تراس»، وزیر خارجه انگلیس نیز در موضعی مشابه با متحدانش ضمن تاکید بر اینکه ناتو در برابر تحرکات روسیه ایستادگی خواهد کرد، هرگونه ادعا درباره تحریک مسکو توسط این سازمان را رد کرد.

با وجود تمامی این اظهارات شدید اما یکی از مواضع دبیرکل ناتو که در روزهای اخیر دست‌کم 6 موضع‌گیری علیه روسیه داشته است، می‌تواند نشانگر چیزی باشد که در آینده رخ می‌دهد. استولتنبرگ در جریان یکی از کنفرانس‌های خبری خود در حاشیه نشست وزرای خارجه این سازمان در لتونی در پاسخ به سوالی درباره واکنش نظامی ناتو به جنگ روسیه علیه اوکراین، گفت: «ما باید تفاوت میان یک متحد ناتو مثلا لتونی، لهستان و رومانی را با یک شریک نزدیک و بسیار ارزشمند مثل اوکراین که ما از آن حمایت کرده، ظرفیت آموزشی برای آن ایجاد کرده و تجهیزات در اختیارش می‌گذاریم با متحدانی که ما طبق ماده پنج برایشان به تضمین‌های امنیتی متعهد شده‌ایم، درک کنیم.» ماده پنج ناتو می‌گوید حمله به یک کشور عضو این سازمان حمله علیه تمامی کشورهای عضو به شمار آمده و همه باید در پی کمک به عضو مورد حمله قرارگرفته برآیند. استولتنبرگ با این موضع خود مشخص ساخت آنچه اوکراین به‌دنبال آن است عملا امکان اجرایی شدن از سوی ناتو را ندارد. اوکراین خواستار پیوستن به ناتو یا در حداقلی‌ترین شرایط دریافت تضمین‌های امنیتی محکم از این سازمان است. چیزی که بیشتر از حمایت‌های لفظی، هرچند سنگین، اتفاق نیفتاده است.

  پاسخ‌های روسی

روسیه معتقد است غرب قصد دارد با جذب اوکراین به سوی خود از این کشور به‌عنوان محلی برای آزار مسکو بهره ببرد. مسکو پایتخت روسیه تنها 600 کیلومتر با مرزهای اوکراین فاصله دارد و ناتو در طول چند دهه رقابت و درگیری خود با روس‌ها هیچ‌گاه به چنین فاصله نزدیکی دست نیافته است.

به گزارش ایسنا به نقل از اسپوتنیک، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه در روزهای اخیر با هشدار نسبت به عواقب ارسال و استقرار سلاح‌ها و سامانه‌های تهاجمی در اوکراین گفت: «اگر نوعی از سیستم‌های جنگی در خاک اوکراین مستقر شوند و سرعت این موشک‌ها به سمت مسکو هفت تا ۱۰ دقیقه خواهد بود، درصورتی‌که سلاح‌های مافوق صوت ما در عرض پنج دقیقه به آمران به اوکراین می‌رسند.» رئیس‌جمهور روسیه تاکید کرد: «درصورت استقرار تسلیحات تهاجمی غربی در اوکراین کشورش باید تسلیحاتی مشابه می‌ساخت که این کار را نیز انجام داده است.»

اشاره اصلی در سخنان پوتین بر اهمیت نظامی اوکراین برای مهار روسیه تمرکز دارد. نکته مهم در مساله فاصله 600 کیلومتری مرزهای اوکراین تا مسکو، به مسائل موشکی بازمی‌گردد. موشک‌های بالستیک و کروز در بردهای متفاوتی ساخته می‌شوند اما نسخه‌های کوتاه بردتر چند ویژگی و مزیت نسبت به نمونه‌های دوربرد دارند که آنها را خطرناک‌تر می‌سازد. نخست آنکه نسخه‌های کوتاه‌برد به دلیل هزینه ساخت پایین‌تر در تعداد بیشتری ساخته می‌شوند. دوم آنکه این موشک‌ها به نسبت موشک‌های دوربرد سریع‌تر به هدف می‌رسند و همین مساله کشف آنها را بسیار دشوار می‌سازد. موشک‌های دوربرد برای رسیدن به هدف زمان بیشتری لازم دارند و از سوی دیگر باید به ارتفاع بالایی در آسمان دست یابند. به‌عنوان نمونه اگر یک موشک تاکتیکی تنها 100 کیلومتر از سطح زمین فاصله می‌گیرد، این مقدار در موشک‌های قاره‌پیما چندصد کیلومتر است. همین مساله باعث می‌شود تا رهگیری موشک‌های کوتاه‌برد نسبت به موشک‌های دوربرد سخت‌تر باشد زیرا به دلیل ارتفاع پایین موشک‌های تاکتیکی شناسایی آنها سخت‌تر است و در سوی دیگر سامانه‌های پدافندی نیز فرصت کمی برای رهگیری آنها دارند.

مساله سوم در این میان به قابلیت پنهان‌سازی پایگاه‌های موشکی بازمی‌گردد. درحالی‌که موشک‌های کوتاه‌برد به دلیل بدنه کوچک قابلیت انتقال و پنهان‌سازی بالاتری دارند. موشک‌های دوربرد به دلیل ابعاد بزرگ‌شان تنها از پایگاه‌های مخصوص و ویژه‌ای قابلیت پرتاب دارند.

مساله چهارم اما به حوزه‌ای دیگر بازمی‌گردد. موشک‌های کوتاه‌برد قابلیت حمله کلاهک‌های متعارف را نیز دارند اما موشک‌های دوربرد و قاره‌پیما تنها برای حمل کلاهک‌های هسته‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند. به همین دلیل احتمال استفاده از موشک‌های قاره‌پیما در جنگ‌ها بسیار اندک است اما در مقابل موشک‌های کوتاه‌برد را در تنش‌ها نیز می‌توان استفاده کرد. به‌عنوان مثال موشک‌های ناتو درصورت استقرار در شرق اوکراین می‌توانند در صورت استقرار مراکز شبه‌نظامیان روس‌تبار در لوهانسک را هدف قرار دهند.

به این چهار دلیل است که روس‌ها هراس زیادی از استقرار سلاح‌های تهاجمی ناتو در اوکراین دارند. آمریکا در دوران جنگ سرد دست‌کم 104 موشک پرشینگ-2 با حداقل برد 1000 کیلومتر را در آلمان غربی مستقر کرده بود که تهدیدی جدی علیه شوروی و متحدانش به حساب می‌آمدند. مسکو از تکرار چنین موضوعی آن هم در فاصله‌ای نزدیک‌تر واهمه دارد زیرا می‌تواند الزامات جنگ سرد مانند افزایش جنگ تسلیحاتی را در پی داشته باشد.

در همین راستا بود که رئیس‌جمهور روسیه مواضعی سنگین درخصوص استقرار این سلاح‌ها در اوکراین اتخاذ کرد. او پیش از این نیز در هفته‌های اخیر اعلام کرده بود که کشورش درخصوص اوکراین و دریای سیاه خطوط قرمزی دارد که درصورت عبور از آنها مسکو مجبور به پاسخ دهی خواهد شد.

پوتین در اظهارنظر اخیر خود نیز مجددا به خطوط قرمز کشورش اشاره داشته و گفت: «ما به چه سمتی می‌رویم؟ چرا این کار را می‌کنیم؟‌ آنها این تهدیدات را ایجاد می‌کنند خط قرمزهایی از نظر روسیه وجود دارند؛ اما من امیدوارم به آن حد نرسد. امیدوارم غرب منطقی و مسئولانه در قبال کشورهایش و جامعه‌ جهانی عمل کند.»

به جز پوتین سرگئی لاوروف، وزیر خارجه با سابقه روسیه نیز تلاش کرده است تا در هفته‌های اخیر مواضع کشورش درخصوص تنش‌های شرق اروپا را شفاف سازد. لاوروف می‌گوید روسیه معتقد است ناتو سعی دارد تا با جذب اوکراین به خود، آن را به کشوری ضدروسیه مبدل سازد. وزیرخارجه روسیه همچنین تاکید کرد ناتو میزان قابل‌توجهی سلاح در اوکراین و در نزدیکی مرزهای روسیه مستقر کرده است که درصورت لزوم مسکو به آن پاسخ خواهد داد. روسیه مدعی است که اوکراین نیمی از ارتش خود را در نزدیکی مرزهای این کشور مستقر کرده است.

لاوروف همچنین معتقد است مانورهای نظامی اوکراین و استفاده از پهپادها توسط این کشور می‌تواند برای روس‌تباران شرق اوکراین خطرساز باشد. روس‌تباران از سال 2014 کنترل برخی از نواحی شرق اوکراین را در دست دارند و تلاش کی‌یف برای سرکوب آنها هربار با مداخلات روسیه ناکام مانده است.

وزیرخارجه روسیه می‌گوید در شرایط کنونی نیز مسکو نمی‌تواند احتمال دست زدن کی‌یف به یک ماجراجویی نظامی دیگر در شرق اوکراین را رد کند.

بازیگری بلاروس

اگر کشورهای «اسلاو» اروپا برادران ناتنی روسیه باشند بلاشک بلاروس برادر تنی این کشور به حساب می‌آید. هیچ کشوری در اروپا در سال‌های اخیر مواضعی نزدیک‌تر از مینسک به مسکو نداشته است. در درگیری‌های اخیر شرق اروپا نیز بلاروس نقطه‌ای مهم در درگیری‌هاست. در سال گذشته میلادی غرب با استفاده از فرصت انتخابات ریاست‌جمهوری این کشور که در آن مجددا «الکساندر لوکاشنکو» انتخاب شد، کوشید با راه‌اندازی انقلاب مخملی دست به براندازی در این کشور بزند. درصورت موفقیت این اقدام، بلاروس به یک اوکراین دیگر در قاره سبز تبدیل می‌شد. وقوع چنین اتفاقی باعث شد لوکاشنکو که مدتی پیش از انتخابات اظهاراتی علیه روسیه داشت، به بازیگری فعال در تنش‌ها میان مسکو و غرب تبدیل شود.

لوکاشنکو اخیرا در مصاحبه با خبرگزاری روسی «ریانووستی» از آمادگی کشورش برای استقرار موشک‌های هسته‌ای روسیه خبر داد. او این موضع را درمقابل اظهارات «ینس استولتنبرگ» دبیرکل ناتو درباره استقرار تسلیحات هسته‌ای ناتو در لهستان اتخاذ کرد. استولنبرگ می‌گوید درصورت امتناع آلمان از میزبانی تسلیحات اتمی ناتو، این سازمان آنها را در لهستان مستقر خواهد ساخت. لهستان همسایه بلاروس است.

رئیس‌جمهور بلاروس همچنین در مصاحبه با دیمیتری کیسلیوف، مجری شناخته‌شده برنامه‌های تلویزیونی در روسیه و مدیر خبرگزاری «روسیه‌سگودنیا» گفت: «با پوتین از شبه‌جزیره کریمه دیدار خواهم کرد و این به‌معنای به رسمیت شناختن کریمه به‌عنوان سرزمین روسیه است. به‌تازگی از ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه دعوتنامه‌ای برای بازدید از کریمه دریافت کرده‌ام و حق کامل این کار را دارم بدون توجه به اینکه کدام طرف بر آن حاکم است.» بلاروس که یکی از جمهوری‌های شوروی پیشین است پیش از فروپاشی آن میزبان 1000کلاهک هسته‌ای تاکتیکی بود. این تسلیحات پس از فروپاشی شوروی در توافقی به روسیه بازگردانده شدند.

با وجود صحبت لوکاشنکو از استقرار مجدد تسلیحات اتمی روسیه در این کشور، این مساله تنها تهدید او علیه اروپا در روزهای اخیر نیست. رئیس‌جمهور بلاروس روز دوشنبه نیز در جمع مقام‌های وزارت دفاع بلاروس با توجه به اعزام و استقرار یگان‌های جدیدی از کشورهای عضو ناتو در نزدیکی مرزهای کشورش گفت: «یک نیروی واکنش سریع باید ایجاد شود که درطول دو، سه‌ساعت در هر نقطه‌ای برای مقابله با دشمن وارد عمل شود.»

مقامات غربی معتقدند بلاروس یکی از عوامل راه‌اندازی جنگ ترکیبی روسیه علیه اروپاست. این اتهامی است که البته روس‌ها نیز آن را به غرب نسبت می‌دهند. بلاروس در ماه‌های اخیر با شکل دادن به بحران مهاجرت در شرق اروپا بدون دست زدن به یک اقدام نظامی، اتحادیه اروپا را با چالش مواجه کرده است.

درماندگی اوکراین

بزرگ‌ترین بازنده در رقابت بین روسیه و غرب در سال‌های اخیر اوکراین است. این کشور در سال2014 با کودتای غرب‌گرایان علیه دولت «ویکتور یانکوویچ» که به روسیه گرایش داشت به شکلی جدی وارد رقابت قدرت‌های بزرگ شد؛ مسیری دردناک که کی‌یف برای پرداخت هزینه‌های آن قدری کوچک بود.

به‌عنوان تبعات تبدیل شدن اوکراین به یک زمین جنگ برای رقابت قدرت‌های بزرگ، روسیه شبه‌جزیره راهبردی کریمه را در سال2014 از اوکراین جدا ساخته و به خاک خود ملحق کرد. با الحاق کریمه به روسیه عملا دسترسی اوکراین از سمت دریای آزوف به دریای سیاه از دست رفت. ازسوی دیگر منطقه صنعتی و عمدتا روس‌نشین دونباس در شرق این کشور نیز به محل فعالیت جدایی‌طلبان تبدیل شد. روس‌تباران در این منطقه دو جمهوری خودخوانده را در استان‌های دونتسک و لوهانسک ایجاد کرده‌اند. براساس نقشه‌های منتشرشده از دونباس این منطقه تقریبا بین طرفین درگیری به شکلی مساوی تقسیم شده است. دونباس اما به‌نظر نمی‌رسد تنها منطقه مورد منازعه بین دولت مرکزی و روس‌ها باشد زیرا روس‌تباران از شرق تا مرکز اوکراین حضور دارند و تقریبا 20درصد از جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند.

این مساله باعث شده است میزان آسیب‌پذیری اوکراین در برابر روسیه بسیار زیاد شود. در این حالت دیگر روسیه با دخالت در اوکراین، منطقه‌ا‌ی را به شکل مستقیم اشغال نمی‌کند بلکه این اقدام را از طریق افرادی با تابعیت اوکراین انجام می‌د‌هد. همچنین روی زمین نیز نیروهای ارتش اوکراین در شرق این کشور عملا نوعی اشغالگر به حساب می‌آ‌یند و مورد حملات گاه‌وبیگاه شبه‌نظامیان روس‌تبار قرار می‌گیرند؛ حضور روس‌تباران در اوکراین باعث شده روسیه ضمن انجام عملیات در این کشور اشغالگر لقب نگیرد. این موضوع باعث‌شده نظامیان روس در لباس جدایی‌طلبان وارد شرق اوکراین شده و به شبه‌نظامیان جدایی‌طلب روس‌تبار در این منطقه کمک کنند.

مقامات اوکراین دربرابر چنین وضعیت دردناکی بی‌محابا به‌دنبال کمک گرفتن از غرب هستند. آنها به همین دلیل همیشه از طرح‌های روسیه برای نابودی اوکراین صحبت می‌کنند. در هفته جاری کی‌یف، مسکو را به تدارک کودتا در این کشور متهم کرده است. دنیس شمیگال، نخست‌وزیر اوکراین در روزهای اخیر گفته است: «ما اطلاعات سری و محرمانه‌ای داریم که قصد برانگیختن یک کودتا را نشان می‌دهد.» او می‌گوید روسیه پشت این کودتا قرار دارد. پیش‌تر در روز جمعه هفته گذشته ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهوری اوکراین این ادعا را مطرح ساخته بود.

اوکراین ضمن متهم‌کردن مکرر روسیه به برنامه‌ریزی برای ایجاد آشوب در این کشور از تلاش برای تحریک مسکو نیز دست‌بردار نیست. ارتش اوکراین روز سه‌شنبه اعلام کرد قصد دارد 10رزمایش بزرگ جهانی را در داخل خاک خود برگزار کند؛ اقدامی که بدون هیچ پیچیدگی در اهداف آن مشخصا مقابله با روسیه را تداعی می‌کند. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در همان روز در واکنش به این خبر گفت: «ورود کی‌یف در رزمایش‌ها خطری بر امنیت روسیه است.»

تلاش‌های اوکراین برای مقابله با روسیه درحالی فزونی گرفته است که این کشور نسبت به حمایت ناتو از خود چندان اطمینان ندارد. مقامات اوکراین در سال‌های اخیر بارها از لزوم اتکای این کشور به توانایی‌های داخلی و مسلح‌شدن به تسلیحات اتمی سخن گفته‌اند. از نظر مسئولان اوکراین دستیابی به سلاح اتمی تنها راه بقای این کشور دربرابر تهدیدات روسیه است.

«دری ملنیک» سفیر اوکراین در آلمان سال گذشته میلادی در مصاحبه با «رادیو آلمان» گفته بود: «یا ما بخشی از یک اتحاد مانند ناتو هستیم و به تقویت اروپا کمک می‌کنیم تا اروپا اعتمادبه‌نفس بیشتری پیدا کند یا فقط یک گزینه داریم که خود را مسلح کنیم، شاید دوباره به وضعیت هسته‌ای بیندیشیم. باید دید چطور می‌توانیم امنیت خود را تضمین کنیم.»