مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد: فرش دستباف از صنایعی به‌شمار می‌رود که نقشی اساسی در اشتغالزایی و تامین نیاز اقتصادی خانواده‌ها و در عین حال، رشد اقتصادی کشور دارد. با وجود اینکه قوانین و مقررات متعددی به‌خصوص پس از انقلاب اسلامی به‌منظور توسعه فرش دستباف به تصویب رسیده است؛ ولی این صنعت رونق سابق خود را به‌خصوص در نواحی عشایری و روستایی ندارد. این صنعت با توجه به نیاز نسبی اندک به سرمایه و امکانات، از صنایعی به‌شمار می‌رود که نقشی اساسی در اشتغالزایی و تامین نیاز اقتصادی خانواده‌ها دارد و می‌تواند به‌عنوان یکی از راهبردهای اشتغالزایی، خروج از فقر و توسعه روستایی مدنظر قرار گیرد. فرش دستباف از دیرباز نقش مهمی در ایجاد درآمد مکمل برای روستانشینان و عشایر به‌ویژه در ایام بیکاری فصلی داشته است. افراد فراوانی در مراحل مختلف تولید فرش در بخش‌های مرتبط مانند پرورش گوسفند، شست‌وشوی پشم، ریسندگی، رنگرزی، تولید دار قالی و سایر ابزارهای مورد نیاز، بافت فرش و نهایتا فروش آن در بازارهای داخلی و خارجی فعال هستند. درنتیجه، این صنعت تقاضای مهمی برای سایر رشته فعالیت‌های روستایی از قبیل پرورش کرم ابریشم، تولید پشم و کرک، گردشگری روستایی و غیره می‌تواند ایجاد کند. تعداد مشاغلی که در هنر صنعت فرش وجود دارد به بیش از ۷۰شغل می‌رسد. آمارها حاکی از آن است که ایران در سال2000، حدود 32درصد از فروش و عرضه فرش دستباف در بازارهای جهانی را به خود اختصاص داده بود. با وجود این، سهم کشورمان از صادرات فرش دستباف در سال2019 که جدیدترین آمار مستند هم است به کمتر از 9درصد رسیده. برعکس ایران، هند که رقیب جدی ایران در فرش دستباف است، سهمش از 14درصد در سال2000 حالا به بیش از 35درصد در سال‌های اخیر رسیده است. همچنین رقم صادرات فرش دستباف کشورمان از 690میلیون دلار و 26هزار تن به ترتیب به 72میلیون دلار و 4هزار تن تقلیل یافته است. اما روزگاری سهم فرش دستباف کشورمان از کل صادرات غیرنفتی 17.5درصد بوده که حالا به نیم‌درصد هم نمی‌رسد. مجموع این شرایط می‌تواند زنگ خطری برای صنعت فرش دستباف ایران باشد. اما دود این سقوط آزاد فرش به چشم ما ایرانی‌ها خواهد رفت؛ اول اینکه هرچه از سهم اقلامی همچون فرش در سبد صادرات کاسته می‌شود، به‌معنی کاهش تنوع سبد صادراتی و ثانیا فرورفتن افراد بیشتری در فقر است که معاش خود را از این صنعت تامین می‌کردند.

سقوط 90 درصدی صادرات یک صنعت قدیمی

براساس آمارهای گمرک ایران، رقم صادرات فرش دستباف ایران در سال1378 حدود 690میلیون دلار بوده است. نکته جالب‌توجه اینکه در همان سال کل صادرات غیرنفتی ایران که 3میلیارد و 941بوده است. این به این معنی است که در سال1378 معادل 17.5درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران را صادرات فرش دستباف به خود اختصاص داده بوده است. اما حالا در چند سال اخیر رقم صادرات فرش دستباف ایران به‌طور عجیبی رو به افول رفته و از 690میلیون دلار سال1378 به 69میلیون دلار در سال1398، به 72میلیون دلار در سال1399 و 30میلیون دلار در 7ماهه نخست سال جاری رسیده است. همچنین در همین مدت زمان ارزش وزنی صادرات فرش دستباف نیز از 26هزار و 300تن در سال1378 به 3هزار تن در سال1398، 3.9هزار تن در سال1399 و 1/2هزار تن در 7ماهه نخست امسال رسیده است. همچنین حالا سهم فرش ایران از کل صادرات غیرنفتی حتی به نیم‌درصد هم نمی‌رسد.

 همه اینها به این معنی است که صادرات فرش دستباف ایران طی سال‌های 1378 تا 1399 به‌لحاظ وزنی سقوط 85درصدی و به‌لحاظ ارزش دلاری نیز سقوط نزدیک به 90درصدی را تجربه کرده است.  

این آمارها حاکی از نابسامانی و تضعیف فرش دستباف حتی در دوره‌هایی است که مشکل تحریم جدی هم وجود نداشته است. بنابر اظهار مسئولان و مشاهدات میدانی، شاغلان و میزان تولیدات این صنعت در نواحی روستایی و عشایری نیز نسبت به گذشته کاهش بسیار شدیدی را تجربه کرده است. این درحالی است که روزگاری نواحی روستایی و عشایری کانون اصلی تولید فرش‌های اصیل و صادراتی ایرانی بودند.

هند جایگزین ایران در بازار جهانی

براساس آمارهای وب‌سایت oec.world در سال2000 کل صادرات جهانی فرش دستباف حدود 1.8میلیارد دلار بوده است که 32درصد آن دراختیار ایران؛ 14.7درصد دراختیار هندی‌ها، 12.8درصد دراختیار چینی‌ها، 12درصد دراختیار پاکستانی‌ها، 8درصد دراختیار نپالی‌ها، 4/4درصد دراختیار ترک‌ها و مابقی دراختیار سایر کشورها بوده است. اما حالا همه‌چیز برعکس شده است، به‌طوری که در سال2019، از 909میلیون دلار صادرات فرش در جهان؛ هند با 320میلیون دلار و سهم 35.4درصدی در رتبه اول، ایران با 78.5میلیون دلار و سهم 8.6درصدی در رتبه دوم، پاکستان با 76.5میلیون دلار و سهم 8.4درصدی در رتبه سوم، نپال با 69.7میلیون دلار و سهم 7/7درصدی در رتبه چهارم و ترکیه با 57.9میلیون دلار و سهم 6.4درصدی پنج صادرکننده بزرگ فرش دستباف بودند. در این رتبه چین نیز با 5.3درصد ششم بوده است.

در همین رابطه مطالب زیر را بخوانید: