صحبت از مهاجرت اگرچه یکی از سوژه‌های معمولا جذاب رسانه‌ای است، اما به‌واسطه دیدار هفته گذشته رهبرمعظم‌انقلاب اسلامی با نخبگان در طول هفته گذشته کمی بیشتر موردتوجه قرار گرفت. موضوعی که فارغ از هیاهو‌های مختلف نیازمند نگاهی منطقی و جامع به همه ابعاد پدیده است. مهاجرت آن هم با انگیزه تحصیل در دانشگاه‌های معتبر جهان یک پدیده منفی نیست. درواقع در کنار همه پیامدها و ارزیابی‌ها از مهاجرت‌های تحصیلی  –که بخشی از آن را در ادامه می‌خوانید– نباید جنبه‌های مثبت آن را نادیده انگاشت.

 اوضاع مهاجرت دانشجویان ایرانی تغییری داشته است؟

آنگونه که سالنامه رصدخانه مهاجرت ایران گزارش داده وضعیت رتبه کشور در میان کشورهای دانشجوفرست نزولی بوده و هم‌اکنون در دنیا به 19 رسیده است. هرچند به‌واسطه مسائل مختلف تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در سال‌های اخیر نزدیک به 50 هزار نفر بوده است. روندی حدفاصل سال‌های  2000 تا 2018 میلادی اوج گرفته و جمعیت دانشجویان ایرانی را افزایشی معادل 2.3 برابر تجربه کرده است و تعداد آنها را از 17 هـزار و 477 نفـر در سـال  2000 بـه  56 هـزار و  376 نفـر در سـال  2018 رسانده است. قسـمت عمـده ایـن افزایـش و جهـش آن مربـوط بـه بـازه سـال‌هـای 2004  تـا  2011 میـلادی (سـال‌های 1383 تـا 1391) اسـت که جمعیت دانشـجویان ایرانـی مشـغول بـه تحصیـل در خـارج از تراز 20  هـزار وارد تـراز  50 هزار شـده اسـت و لذا در طول ایـن دوره 8سـاله تقریبا  2.5 برابر شـده اسـت. رتبه دانشجوفرسـتی ایران  در ایـن مـدت از رتبـه  28ام در جهـان بـه رتبـه  12ام افزایـش یافتـه کـه بالاترین جهـش رتبـه دانشجوفرسـتی ایران در طـول دو دهـه گذشـته بـوده اسـت. نکته حائـز توجه این اسـت کـه در بـازه زمانـی 2011 تـا 2018 جمعیت دانشـجویان  ایرانـی خـارج از کشـور در تـراز  50 هزار دانشـجو ثابـت‌مانده  و رتبـه دانشجوفرسـتی ایـران از رتبـه 12 بـه رتبـه  19ام تنـزل یافتـه اسـت.

وضعیت خروج نخبگان چگونه است؟

آمار مورد اشاره تاکنون مربوط به خروج همه دانشجویان از کشور بود. اما اینکه چه تعداد از نخبگان کشور یعنی رتبه‌های یک تا سه‌رقمی کنکور سراسری، برترین‌های المپیادها و اعضای بنیاد ملی نخبگان به چه صورت است، به شکل دقیقی مشخص نیست. رصدخانه مهاجرتی ایران در پژوهشی تلاش کرده تا آمار دقیق‌تری از خروج نخبگان به‌دست آورد. این رصدخانه گزارش داده با تجمیع کلیه دارندگان رتبه‌های یک تا  1000 کنکور سراسری در کلیه گروه رشته‌ها در بازه زمانی  1380 تا 139۴ در یک جامعه آماری تجمیعی مشاهده می‌شود که 78 درصد از افراد این جامعه آماری مقیم داخل هستند و 22 درصد ساکن خارج هستند که در این میان سهم گروه تحصیلی «علوم ریاضی و فنی» از سایر گروه‌ها بیشتر و در حدود  12 درصد است. همچنین با تجمیع اطلاعات کلیه برگزیدگان المپیادهای دانش‌آموزی در کلیه گروه‌ها در بازه زمانی 1380 تا  1391 در یک جامعه آماری تجمیعی می‌توان دریافت که 57 درصد از افراد متعلق به این جامعه آماری مقیم داخل کشور هستند و ۴3 درصد ساکن خارج هستند که در این میان سهم «برگزیدگان المپیاد ریاضی» با 9 درصد از سایر گروه‌ها بیشتر است.

چرا می‌روند؟

علاقه به تحصیل در دانشگاه‌های برتر جهان برای بسیاری از نخبگان انگیزه مهمی برای به جان خریدن رنج سفر و آغاز مهاجرت است. اما ساده‌انگارنه است که همه ماجرا را صرفا در همین شور و اشتیاق خلاصه کنیم. بخشی از انگیزه سفر از دل مواجهه‌های مختلف نخبگان در خارج و داخل دانشگاه به‌وجود می‌آید.  پیمایش سنجش میل و تصمیم به مهاجرت در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلانی که پس از سال  1392 از کشور خارج شدند، نشان می‌دهد عامل اقتصادی مهم‌ترین انگیزه و دلیل دانشجویان و فارغ‌التحصیلان برای مهاجرت از کشور است. عدم‌وجود فرصت‌های ایفای نقش و احساس غیرمفیدبودن در کشور، ضمن تقویت انگیزه‌های مهاجرت باعث می‌شود که بسیاری از دانشجویان در حین و بعد از فارغ‌التحصیلی برای مهاجرت اقدام کنند. این پیمایش اسفندماه 99 از بین 2 هزار نفر صورت گرفته است.

 بازگشت بیش  2 هزار نفر از نخبگان در سال‌های اخیر

در کنار ارائه آمار مهاجرت دانشجویان و نخبگان ایران نباید نسبت به بازگشت آنها بی‌تفاوت بود. بخشی از این افراد در سال‌های گذشته به‌واسطه برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته به کشور بازگشتند و درحال حاضر مشغول به فعالیت‌های علمی و دانش‌بنیان در مراکز مختلف هستند. رئیـس وقت مرکـز جـذب هیات‌علمـی وزارت علـوم چندی پیش گفته که از اردیبهشـت سـال 1383 تا پایان اردیبهشـت سـال 1400 درمجمـوع دو هـزار و  214 دانش‌آموختـه خارج از کشـور، جذب هیات‌علمـی دانشـگاه‌های داخلـی شـده‌اند.

معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نیز برنامه‌ریزی ویژه‌ای برای تسهیل روند بازگشت نخبگان داشته و تلاش کرده ارتباط نخبگان ایرانی خارج از کشور با مراکز آموزشی عالی داخلی تقویت شود. براساس گزارش این معاونت از جملـه مهم‌تریـن دسـتاوردهای ایـن طـرح می‌تـوان بـه بازگشـت هـزار و  989 نفـر از فارغ‌التحصیـلان ایرانـی و حفـظ ارتبـاط بـا  864 نفـر از متخصصـان ایرانـی خـارج از کشـور از طریـق برگـزاری سـخنرانی و کارگاه‌هـای تخصصـی اشـاره کرد.

فرصت تاریخی برای تقویت علمی کشور

ماجرای مهاجرت تحصیلی دانشجویان را نه می‌توان و نه باید ساده انگاشت. فضا باید برای فعالیت‌های علمی دانشجویان و نخبگان کشور مساعدتر شود. اما این همه ماجرای مهاجرت نیست. اصلا نباید مهاجرت تحصیلی را صرفا با عینک منفی نظاره کرد. تحصیل علم در دانشگاه‌های برتر دنیا و کسب مهارت‌های علمی اتفاق مهمی است و می‌توان در پیشرفت علمی ایران هم نقش موثری داشته باشد. قریب به اتفاق ایرانیان حاضر در مراکز علمی مهم دنیا نسبت به آینده کشور دغدغه‌مند هستند و امیدوارند بتوانند روزی آموخته‌های خود را برای رشد بیشتر کشورشان استفاده کنند. با این نگاه ما با سفیران علمی طرف هستیم که می‌توانند روشن‌کننده هرچه بیشتر فردای ایران باشند. اگر تردید دارید، پرونده امروز «فرهیختگان» را بخوانید و از زبان خودشان بشنوید.

در همین رابطه مطالب زیر را بخوانید: