درباره کتاب «حماسه و نافرمانی»فرهیختگان: «اکنون حدود ۳۰ سال از نوشتن «حماسه و نافرمانی؛ بررسی شاهنامه فردوسی» میگذرد. مانند خیلی چیزها که بعدها نقطهعطف زندگیمان میشوند، این کتاب نیز اتفاقی خلق شد.
شاهنامه از چه سخن میگوید
سجاد صداقت
خبرنگار گروه اندیشه
من در دهه 70 میلادی در ایران انگلیسی و ادبیات انگلیسی تدریس میکردم و زمانی که میخواستم ایران را به مقصد زادگاهم انگلستان ترک کنم، جمعی از دانشجویانم سخاوتمندانه نسخه 9 جلدی «شاهنامه» چاپ مسکو را به من یادگاری دادند. من تا آن زمان تنها بخش کوچکی از کتاب را خوانده بودم و وقتی دوباره خودم را در انگلستان یافتم، به پاس قدردانی از دانشجویانی که آن همه به من لطف داشتند، خواندن نظاممند تمام کتاب را از آغاز جلد اول تا پایان جلد نهم شروع کردم. به خاطر دارم که در ابتدا پیشرفتم بسیار کند بود و جلد اول زمان زیادی از من گرفت؛ اما همچنان که پیش میرفتم و با اصطلاحات و واژههای زبان فردوسی بیشتر آشنا میشدم، سرعت خواندن بیشتر میشد؛ به طوری که خواندن همه هشت جلد باقیمانده زمانی برابر با جلد اول گرفت. فکر میکنم چون کتاب را به کندی و با تانی بسیار خواندهام قسمت بسیار مهمی از حیات ذهنیام شده است و بسیار درباره آن اندیشیدهام. زمانی که در رشته ادبیات فارسی میانه در مقطع دکتری پذیرفته شدم، تصمیم گرفتم رساله دکتریام را درباره شاهنامه بنویسم. ماحصل این رساله، که پس از آن هرازگاهی دستخوش بازنگریهای اساسی و عمیق من شده، کتابی است که اکنون در دست شماست.»
شاید این مقدمه طولانی - و البته لازم - بهترین توضیح و تشریح درباره کتابی باشد که نشر «ققنوس» به تازگی آن را روانه بازار کتاب کرده است. «حماسه و نافرمانی» کتابی به قلم دیک دیویس است که نویسنده آن 30 سال پس از نگارش کتاب و به دلیل چاپ آن به زبان فارسی، مقدمهای کوتاه برایش نوشته و در آن توضیح داده که چرا به نوشتن این اثر مبادرت کرده است. دیویس نیز مانند بسیاری دیگر از غربیهای حاضر در ایران دهه 70 میلادی، پس از خروج از کشور خاطرات نابی را با خود به یادگار میبرد. یادداشت او در آوریل 2016 درباره ترجمه فارسی «حماسه و نافرمانی» دقیقا بازگوکننده همین اتفاقات است. این کتاب با عنوان فرعی «بررسی شاهنامه فردوسی» و به وسیله سهراب طاوسی ترجمه شده است. «حماسه و نافرمانی» کتابی است در نقد متن و فرامتن شاهنامه فردوسی و پاسخی است به کسانی مانند ادوارد براون، وان گرونبام و احمد شاملو که شاهنامه را صرفا نظم میدانند. کتاب به خواننده میگوید هرجا که منابع دست فردوسی را باز گذاشتهاند میتوان نبوغ روایتسرایی و شاعرانگی وی را به حد اعجابآوری دید؛ به ویژه در قسمتهای اسطورهای مانند داستان سیاوش و اسفندیار. کتاب با زبانی ساده و صریح - که مشخصه مکتب نقدنویسی انگلیسی است- به فرم و محتوای شاهنامه نگاه کرده و عناصر زیباییشناختی هنر فردوسی را پیشروی خواننده نهاده است. البته هرجا که به گمانش رسیده عیبی دارد، آن را نیز گفته است.
دیویس معتقد است این کتاب پیش از هر چیز کوششی است برای تعدیل باوری عمومی درباره اینکه حماسه بزرگ فارسی و شاهنامه فردوسی، از چه سخن میگوید. شاید به همین دلیل باشد که نویسنده با اظهارنظر دیگری چرایی پرداختن خود را به عنوان یک «غریبه» به شاهنامه و ورود به دنیای وسیع آن توجیه میکند: «...این حقیقتی است که شاهنامه اثری فرهنگی است و از نظر وسعت تاثیر و نقش محوریای که در تاریخ فرهنگ فارسی بعد از قرن یازدهم میلادی داشته با هومر در فرهنگ یونان قابل مقایسه است. همین فراگیری و تا حدی تقدس (و برای بعضیها تقبیح آن) راه را برای اظهار نظر غریبهها باز میگذارد.»
اما یکی از مهمترین بحثهایی که دیویس درباره شاهنامه مطرح میکند، پرداختن او به عنوان شاهنامه است. نویسنده «حماسه و نافرمانی» معتقد است: «به دلیل دغدغههایی مانند عنوان کتاب (معنای تحتاللفظی عنوان آن «کتاب شاهان» است) و موقعیت سیاسی ایران در قرون بعد از پیدایش اثر و همچنین ابزار بازنویسی نسخهها در آن زمان ناگزیر به این اثر به مثابه اثری در تمجید پادشاهی نگریسته شده است. از آنجا که قسمت تاریخی شاهنامه سیاههای از پادشاهان ایرانی است و از آنجا که این کتاب در دربار و برای پادشاهان نسخهبرداری میشده است و نیز از آنجا که عنوان کتاب به صراحت مهمترین دغدغه آن را به ما میگوید، چگونه میتوان آن را چیزی غیر از کتاب شاهان تصور کرد؟»
دیک دیویس در این کتاب به خوبی توضیح میدهد برخلاف خواننده فارسیزبان که با پیشداوری سراغ این اثر میرود، غیر فارسیزبانان خارجی - که خود نیز یکی از آنها محسوب میشود – خود را دارای عدمپیشداوری میداند و معتقد است که آنان بهتر میتوانند با این کتاب روبهرو شوند. نویسنده به این نکته نیز اشاره میکند که بدونشک شاهنامه اثری است درباره سیاست و به گونهای به سیاست میپردازد که در گوش هر خواننده به ویژه خواننده فارسیزبان طنینانداز است. یکی از ویژگی های اثر دیویس این است که برخلاف شاهنامهپژوهان، که کتاب فردوسی را به سه قسمت اسطورهای، افسانهای و تاریخی تقسیم میکنند، او کتاب را به دو بخش اسطورهای- افسانهای و تاریخی تقسیم کرده و تلاش میکند به تطبیق این دو بخش بپردازد.
نویسنده بر اساس همین دیدگاه است که کتاب را در چهار فصل کلی دستهبندی کرده است. «آیا نافرمانی هست...؟»، «شاه و زیردست»، «پدر و پسر» و «در چاه افراسیاب» عناوین این چهار فصل را تشکیل میدهند که دیک در آن میکوشد مباحث مورد نظر خویش را بررسی کند. فصل اول کتاب که با عنوان «آیا نافرمانی هست...؟» آمده به بحث پیرامون نگاههای مختلف کسانی چون ادوارد براون، وان گرونبام و احمد شاملو به شاهنامه میپردازد و دیدگاههای خود را درباره آن بیان میکند. او در «شاه و زبردست» بهرام گور، مزدک و کاوه را به عنوان طرح مساله مطرح میکند، خاندان نریمان، پیران ویسه، ساسانیان، هرمز، بهرام چوبینه و گردیه را بحث و در پایان رستم و بهرام چوبینه را نتیجهگیری میکند. محبت و خشونت پدرانه مباحثی است که به عنوان طرح مساله در فصل «پدر و پسر» مطرح شده و تمام روابط اینچنین در شاهنامه مورد واکاوی دیک قرار گرفته است. فصل آخر کتاب نیز بحث درباره «چاه افراسیاب» و چرایی پرداختن فردوسی به این داستان است.
کتاب «حماسه و نافرمانی؛ بررسی شاهنامه فردوسی» در 256 صفحه و با قیمت 15هزار تومان از سوی نشر «ققنوس» منتشر شده است.
مطالب پیشنهادی
.gif?v=0)
