ندا اظهری، مترجم: روابط کشورهای اروپایی با چین از زمانی قوت گرفت که آمریکایی‌ها دانشمندان و دانشجویان چینی را متهم به سرقت علمی کردند و حتی از ورود بسیاری از آنها به این کشور ممانعت شد. این اتهام‌هایی که دولت ترامپ به چینی‌ها وارد کرد، باعث تیره و تار شدن روابط دو کشور شد. این تنش‌ها درست زمانی شکل گرفت که چین تلاش می‌کرد خود را به‌عنوان قدرت نخست دنیا در تولید علم ثابت کند و با توجه به بنیه قوی علمی که این کشور در اختیار دارد، بعد از جدایی از آمریکا توانست بعد از سال‌ها سردمداری آمریکا را از رتبه برتر تولید علم جهان پایین بکشد و در جایگاه نخست قرار گیرد. بعد از کناره‌گیری آمریکا از ادامه همکاری با چین در زمینه‌های مختلف علمی، فناوری و اقتصادی، اروپایی‌ها وارد میدان شدند تا از استعدادهای علمی چین برای پیشبرد و توسعه تحقیقاتی خود استفاده کنند. اما مدتی نگذشت که اروپایی‌ها هم همان انگ قبلی را به دانشمندان چینی وارد کردند و کار تا جایی پیش رفت که بسیاری از دانشمندان و محققان چینی را تحریم کردند و از ورود آنها به کشورهای اروپایی ممانعت شد. چینی‌ها هم در تلافی این رفتار اروپا، تحریم دانشمندان اروپایی را در دستورکار خود قرار دادند و کارشکنی‌ها شدت گرفت. اما حالا بعد از گذشت چند ماه، اروپایی‌ها دوباره دست به‌کار شده‌اند تا همکاری‌های خود را با چینی‌ها از سر بگیرند و برای اینکه دوباره داستان قبلی تکرار نشود، شرایط ویژه‌ای را برای همکاری با آنها ارائه کرده‌اند.

  گامی در مسیر همکاری

کمیسیون اروپا در بروکسل درحال‌حاضر درگیر مذاکره با چین برای تهیه نقشه راه مشترک برای همکاری‌های علمی و فناوری است اما این شرایط همکاری نسبت به گذشته سخت‌تر و محتاطانه‌تر شده است. با وجود این، مقامات اتحادیه اروپا اعلام کرده‌اند که کمیسیون اروپا مایل است درصورتی که چین با اصول خاص مطرح‌شده از سوی اتحادیه موافقت نکند، از هرگونه توافق نهایی درمورد جنبه‌های خاصی از پژوهش و نوآوری فاصله بگیرد. «اویکو براتینا»، وابسته علمی هیات اتحادیه اروپا در پکن معتقد است این اتحادیه به‌دنبال برقراری تعادل دوباره در روابط پژوهشی و تحقیقاتی بین اروپا و چین است. دنیا درحال تغییر و تحول است و به همین ترتیب، شرایط برای تحقیق و پژوهش و نوآوری نیز درحال دگرگونی است. او در کنفرانسی که چند هفته پیش در دانشگاه «اوترخت» هلند پیرامون روابط اتحادیه اروپا و چین برگزار شد، اظهار داشت که این روابط در یک نظم جهانی درحال تغییر است و در آن به افزایش رقابت ژئوپولیتیکی چین اشاره شده است. نقشه راه مشترک اتحادیه اروپا و چین که درحال‌حاضر در مرحله مذاکره با وزارت علوم‌وفناوری چین و سایر وزارتخانه‌هاست، شرایطی را برای هدایت همکاری‌های تحقیقاتی و نوآورانه در آینده و همچنین شناسایی زمینه‌های تحقیقاتی خاصی ایجاد می‌کند که اتحادیه اروپا خواهان همکاری بیشتر با چین در این زمینه‌هاست. هدف از طراحی این نقشه راه همکاری کمتر با چین نیست بلکه با هدف بیشتر شدن دامنه این همکاری‌ها طراحی شده و این همکاری با چارچوب مشخصی از شرایط توسعه خواهد یافت. آنچه اتحادیه اروپا به‌دنبال آن است، فضای کار مساوی و عمل متقابل است و این دستاوردها مشروط به توسعه همکاری با چین در آینده خواهد بود. مسیر کاملا روشن و مشخص است و تا زمانی که پاسخ روشنی از طرف مقابل درمورد چگونگی برخورد با این جنبه‌ها دریافت نکرده باشند، قرار نیست از طریق برنامه‌های حمایتی مانند طرح افق اروپا در نوآوری با همتایان چینی از شرکت‌ها، دانشگاه‌ها یا سازمان‌های پژوهشی خود حمایت کنند.

  پیشرفت در علوم پایه لازمه توسعه فناوری

این مقام‌مسئول در این کنفرانس بیان می‌کند: «به همین دلیل است که خط فعلی ما ادامه همکاری با چین در زمینه علوم پایه است اما تا زمانی که برخی موارد حل نشده‌اند، در پروژه‌هایی که سطح بالایی از فناوری تولید می‌کنند، پیشرفت نخواهیم کرد. اتحادیه اروپا درحال برقراری ارتباط با کشورهای عضو است و سعی می‌کند آنها را در بحث پیرامون نقشه راه همکاری با چین مشارکت دهد تا بتوانند همکاری‌های دوجانبه خود را براساس مجموعه‌ای از اصول مشترک برقرار کنند.«ژان اریک‌پاکت»، مدیرکل تحقیق و نوآوری اتحادیه اروپا در کنفرانسی که در ماه ژوئن در بروکسل برگزار شد به‌همراه «ماریا گابریل»، کمیسر تحقیقات اتحادیه اروپا خواستار همکاری‌های فشرده با چین شدند که توانایی علمی این کشور بیشترین جذابیت را در این میان ایفا می‌کند. اما پیش از اینکه اتحادیه اروپا آغوش خود را روی چینی‌ها باز کند، کمیسیون اروپا اقدامات چین را در زمینه مالکیت معنوی و آزادی آکادمیک و دانشگاهی مورد بررسی قرار خواهد داد.  مقامات اتحادیه اروپا متذکر شده‌اند که چین به‌طور همزمان به‌عنوان یکی از کشورهای شریک و همکار در مقابله با چالش‌های جهانی مانند تغییرات آب‌وهوایی به شمار می‌رود اما به‌عنوان یک رقیب اقتصادی در زمینه‌هایی چون فناوری‌های پیشرفته، به‌عنوان یک رقیب سیستمی هم از آن یاد می‌شود. وزرای تحقیقات اتحادیه اروپا در اکتبر 2020 موافقت کرده بودند که مقررات جدیدی را برای جلوگیری از دسترسی کشورهای غیراتحادیه اروپا مانند چین و روسیه به تحقیقات حساس اضافه کنند. درحالی‌که نام کشورهای خاصی را ذکر نمی‌کنند، می‌توانند مشارکت آنها را در تماس‌های فردی تحت‌عنوان طرح «افق اروپا» جانشین طرح «افق 2020» در سال‌های 2021 تا 2027 منتفی کنند. مشارکت کشورها در طرح «افق 2020» به نهادهایی مانند دانشگاه‌ها و سازمان‌های تحقیقاتی مستقر در کشورهای عضو اتحادیه اروپا و کشورهای مرتبط یا در کشورهای ثالث منتخب محدود می‌شود اما این امکان را نیز به اتحادیه می‌دهد تا مشارکت را به اشخاص حقوقی مستقر در کشورهای عضو و کشورهای مرتبط که به‌طور مستقیم عضو اتحادیه هستند، محدود کنند یا به‌طور مستقیم از سوی کشورهای ثالث کنترل شوند که کاملا به نفع کشورهای اروپایی تمام می‌شود. کارشناسان بر این باورند که این امر می‌تواند دسترسی به برنامه‌های تحقیقاتی اتحادیه اروپا را برای نهادهای چینی- مانند دانشگاه فودان و دانشگاه تحقیقاتی بزرگ شانگهای که درحال ایجاد یک شعبه پردیس در مجارستان است- به‌دلیل شروع فعالیت در سال 2024 محدود کند.

  گسترش طرح «افق 2020» به کشورهای غیرعضو

اتحادیه اروپا نقش کلیدی در ایجاد توازن مجدد همکاری با چین دارد و با ایجاد یکسان‌سازی، زمینه بازی و کاهش ریسک، آن را پایدارتر می‌کند. از آنجا که در برخورد با چین، حضور اتحادیه اروپا الزامی است، کشورهای عضو باید در کنار هم بایستند تا این همکاری با موفقیت و رضایت طرفین شکل گیرد. اتحادیه اروپا به کشورهای منتخب غیراتحادیه اروپا اجازه می‌دهد تا در پروژه‌های تحقیقاتی طرح «افق» شرکت کنند و محققان قادرند در شرایطی برابر با محققان اتحادیه اروپا درخواست کمک هزینه دهند. قراردادهای مرتبط با 13 کشور ازجمله سوئیس و نروژ، تحت افق 2020 منعقد شده و درصورت موافقت و تصویب پیش‌نویس پروتکل‌های توافقنامه تجارت و همکاری بین انگلیس و اتحادیه اروپا، انگلیس پس از برگزیت تحت‌تاثیر طرح افق اروپا به آنها ملحق خواهد شد. اتحادیه اروپا پیشنهادهایی را برای گسترش فهرست شرکا به کشورهایی مانند کانادا، ژاپن، کره‌جنوبی، سنگاپور، استرالیا و نیوزیلند ارائه کرده است. پیش از این، آمریکا در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ اعلام کرده بود که علاقه‌ای به مشارکت در طرح‌های اتحادیه اروپا ندارد.

  استقلال استراتژیک آزاد

به گزارشuniversityworldnews ، کمیسیون اروپا در ماه می‌ امسال عنوان کرد که قوانین خود را برای همکاری علمی بین‌المللی، براساس اصل «استقلال استراتژیک آزاد» به‌عنوان بخشی از استراتژی جدید تحقیقی و نوآوری بین‌المللی خود استوار خواهد کرد که به تغییرات بین‌المللی واکنش نشان می‌دهد. اول از همه، استراتژی جدید به‌دنبال آن است که آزاد بودن و ارزش‌هایی را در تحقیق و نوآوری مانند اخلاق، برابری جنسیتی، داده‌های باز، استانداردهای علم آزاد ترویج کند. هدف نهایی از این کار دستیابی به فضای کار برابر و متقابل است. البته این مشکل تنها بین اتحادیه اروپا و چین نیست و با کشورهای دیگر هم همین چالش وجود دارد. بنابراین، منطق پشت آن، تنظیم نقشه راه هدفمند دوجانبه با کشورهای غیراتحادیه اروپاست و چین نخستین کشوری است که برای همکاری براساس این نقشه راه انتخاب شده است. این نقشه راه مشترک بر دو رکن اصلی براساس اولویت‌های موضوعی استوار است. مهم این است که اتحادیه قرار است با چین چگونه رفتار کند و چگونه این روابط را توسعه دهد و واضح است که توسعه این روابط از اهمیت بالاتری برخوردار بوده و دشوارترین مرحله از همکاری تلقی می‌شود. درعین‌حال، مساله مهمی که در این میان وجود دارد، این است که چین یک نیروگاه علمی مهم در دنیاست، بنابراین، به‌وضوح زمینه‌های خاصی وجود دارد که می‌توان به‌طور متقابل با چینی‌ها همکاری کرد.

  شرایط پژوهش‌های برتر و پیشرفته

همان‌طور که اتحادیه اروپا بیش از یک دهه پیش از تامین مالی تحقیقات و پژوهش‌های بنیادی برای تامین مالی حوزه نوآوری فاصله گرفته‌اند و این به معنای تامین مالی بیشتر حوزه‌های تحقیقات کاربردی بود، ایجاد این تغییر در راستای پژوهش‌های نوآورانه و همه جنبه‌هایی که با آن مرتبط هستند، مانند حقوق مالکیت معنوی، استانداردسازی و امنیت، به‌وضوح در دل بحث‌هایی دیده می‌شود که اتحادیه اروپا با چین آغاز کرده است. با وجود این، هرگونه دستاوردی در این جبهه مشروط به توسعه همکاری با چین در آینده خواهد بود. مقامات کمیسیون اروپا اعلام کرده‌اند که درصورت محقق نشدن این امر، راه‌های خاصی را برای حفاظت از منافع اتحادیه اروپا درنظر گرفته‌ایم. در برنامه چارچوب افق اروپا، استفاده از یک مقاله خاص گنجانده شده که ممکن است در مواردی که پروژه‌های مرتبط با دارایی‌های استراتژیک اتحادیه اروپا انجام می‌شوند، مشارکت در پروژه‌های خاص محدود به شرکت‌کنندگان خارج از اتحادیه اروپا بشوند و این امر مشارکت شرکت‌های متعلق به این اتحادیه را که متعلق به شرکت‌های مادر هستند، محدود می‌کند. در این مسیر، چین تنها هدف اتحادیه اروپا نیست بلکه شرکت‌کنندگان دیگری چون آمریکا نیز مورد هدف قرار گرفته‌اند.  درحال‌حاضر، اتحادیه اروپا درگیر بحث‌های داخلی درمورد چگونگی ایجاد تعادل بین آزاد بودن و حاکمیت فناوری است. اختلافات تجاری و فناوری بین آمریکا و چین همکاری تحقیقاتی بین این دو کشور را مخدوش کرده و بی‌اعتمادی‌هایی به اروپا سرایت کرده که چشم‌انداز همکاری پژوهشی جهانی را تغییر داده است. این اتحادیه همچنین از فضای باز پژوهشی به سایر نقاط جهان فاصله گرفته و توجه خود را به نگرانی پیرامون رقابت جهانی معطوف کرده است و بر لزوم اتکای کمتر به فناوری‌های توسعه‌یافته خارج از اتحادیه اروپا و محافظت از پروژه‌های تحقیقاتی حساس در برابر رقبای بین‌المللی تاکید می‌کند. در این میان، به‌‌ویژه، نگرانی در میان رهبران سیاسی در اروپا بر سر سرقت مالکیت معنوی و استفاده از فناوری‌ها توسط دولت‌هایی چون چین، افزایش یافته است. کمیسیون اروپا تاکنون درمورد همکاری با شرکای همفکر صحبت می‌کند که از قوانین آن برای آزادی علمی، انتشار تحقیقات با دسترسی آزاد و به اشتراک‌گذاری عادلانه داده‌های پژوهشی پیروی می‌کند.

آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان به‌تازگی اظهار داشته که اروپا نباید از چین و تحقیقات این کشور جدا شود اما کشورهایی چون آلمان حق این را داشته‌اند که روابط اروپا و چین را مورد ارزیابی قرار دهند. شاید در ابتدا برخی همکاری‌ها بین دانشگاه‌های آلمان و چین کمی بیش از حد بی‌طرفانه بوده است اما امروز می‌توان نگاه دقیق‌تری به موضوع داشت. مرکل به اهمیت موضوع حمایت از مالکیت معنوی و حمایت از پتنت‌ها اشاره کرده و بر ادامه همکاری آلمان و اتحادیه اروپا با چین تاکید می‌کند. به عقیده او، با این همکاری‌ها می‌توان از یکدیگر یاد گرفت و جداسازی‌های صورت‌گرفته بین کشورها در زمینه‌های علمی و فناورانه کشورها را با آسیب‌های زیادی روبه‌رو خواهد کرد که به نفع هیچ‌کدام نخواهد بود.