سیدمهدی طالبی، روزنامه‌نگار: نخستین‌بار ارزهای مجازی در سال2008 پا به عرصه وجود گذاشتند اما در سالیان اخیر صحبت از آنها افزایش یافته است. ارزش این رمزارزها تا پایان سال جاری به چندین تریلیون دلار خواهد رسید و همچنان نیز به رشد خود ادامه خواهند داد. گفته می‌شود امروزه تا 10هزار ارز مجازی به وجود آمده‌اند که هرکدام به‌دنبال افزایش کاربران خود هستند تا بتوانند از این طریق ارزش خود را افزایش داده و نام خود را به‌عنوان یک ارز مطمئن تثبیت کنند.

با این حال آنچه رمزارزها را متفاوت‌تر از دیگر ارزها کرده ماهیت آنها است. این ارزها به شکلی موثر قابل رهگیری نیستند. به‌دلیل نامتمرکزبودن ارزهای مجازی دولت‌های ملی قادر به کنترل کامل آنها از طریق بانک‌های مرکزی خود نیستند؛ این مساله نشان می‌دهد اگر دولت‌ها اندکی تعلل کنند حاکمیت ملی‌شان به‌شدت تضعیف خواهد شد. موضوع اما به دولت‌های ملی محدود نمی‌شود. در جهان آمریکا با اتکا به دلار می‌کوشد تحریم‌های خود را به‌صورت فراملی به اجرا درآورد. اگر رمزارزها قادر به فرسایش حاکمیت‌های ملی هستند پس در سطحی بالاتر می‌توانند تحریم‌های فراملی اعمال‌شده توسط آمریکا علیه کشورهای دیگر را نیز تضعیف کنند.

اولین معامله خرد و اولین معامله کلان بیت‌کوین

لازلو هانیچ در تاریخ 18 مه 2012 (۲۸ اردیبهشت ۱۳۸۹) در سایت انجمن بیت‌کوین درخواست کرد تا کسی در ازای دریافت 10 هزار بیت‌کوین برایش پیتزا سفارش دهد. 4 روز بعد فردی با نام کاربری  Jercos  این پیشنهاد را قبول کرد. قیمت بیت‌کوین در مه ۲۰۱۰ تنها به 0.004 دلار می‌رسید و ارزش این معادمله در آن زمان تنها 41 دلار بود. ارزش این معامله با قیمت کنونی 65 هزار دلاری بیت‌کوین به 650 میلیون دلار می‌رسد. Jercos اما در سال 2015 طی یک مصاحبه فاش کرد که مدت‌ها پیش زمانی که بیت‌کوین تنها چندصد دلار قیمت داشته، 10 هزار بیت‌کوین خود را فروخته است. خرید پیتزا با بیت‌کوین نخستین معامله در این زمینه بود، اما تجارتی کلان به‌حساب نمی‌آمد.  اولین معامله تجاری با بیت‌کوین در سال 2013 در شرق آسیا اتفاق افتاد. در این سال بین ژاپن و سنگاپور مبادله‌ای برای انتقال ابریشم انجام شد که در آن بیت‌کوین مورد استفاده قرار گرفت. این معامله اما شکلی پنهانی و بی‌قاعده نداشت و سازوکارهای ضمانتی بانکی در معاملات رایج بین‌المللی در آن رعایت شده بود. در این معامله به‌نوعی از یک رمزارز پیشرفته به‌نام smart contract بهره‌گیری شده بود که یک پله از رمزارزها نیز قوی‌تر است، زیرا می‌تواند برنامه‌نویسی ‌شده و در پارامترهایش شروطی گذاشته شود. این نوع از مبادلات نوعی از قراردادها هستند که بین دو کامپیوتر باهوش مصنوعی صورت می‌گیرند. ایده استفاده از smart contract  از این‌رو موردتوجه قرار گرفته است که می‌تواند همانند «سوئیفت» عمل کند، اما مشکلات آن را ندارد و به اندازه آن دست‌وپاگیر نیست.

چرا دولت‌ها به‌سمت رمزارزها می‌روند؟

حرکت دولت‌ها به‌سمت ایجاد رمزارزهای اختصاصی برای کشورهایشان از دو دلیل عام و خاص ناشی می‌شود؛ ازلحاظ عمومی دولت‌ها معتقدند باتوجه به محبوبیت رمزارزها و سهولت در استفاده از این نوع پول، جوامع به‌سوی آن کشیده خواهند شد، از این‌رو باتوجه به گرایش ناگزیر مردم به رمزارزها، دولت‌های ملی باید به این سمت حرکت کنند. همچنین دولت‌ها این نگرانی را دارند که درصورت عدم انتشار رمزارزهای ملی، شهروندان‌شان به‌سمت خرید ارزهای بین‌المللی حرکت کنند؛ اقدامی که تضعیف حاکمیت ملی را به‌دنبال دارد.

در حوزه دلایل خاص اما هرکشور دلایلی متفاوت با دیگران برای ایجاد رمزارزها دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم. در ایجاد رمزارزهای ملی، ونزوئلا کشوری پیشرو به‌حساب می‌آید. این کشور در سال‌های اخیر کوشش زیادی در حوزه رمزارزها انجام داده است. موفقیت‌های کاراکاس در این زمینه اما قاطع نبوده‌اند، زیرا پیشران حرکت دولت ونزوئلا به‌سمت رمزارزها، گرفتاری‌هایی بوده که دامنگیرش شده‌اند. این گرفتاری‌ها همزمان با نقش پیشران‌بودن‌شان، نقشی همانند یک مانع نیز بازی کرده‌اند تا میزان موفقیت‌ها را محدود کنند.

ونزوئلا در سال 2014 پس از روبه‌رو شدن با تحریم‌های آمریکا و همچنین روی کارآمدن راست‌گرایان در کشورهای آمریکای جنوبی شرایط سختی را سپری کرد. کاهش شدید قیمت نفت در این سال‌ها اما شاید اثراتی بدتر از تحریم‌ها روی این کشور گذاشت. مجموع این شرایط باعث وقوع یک بحران اقتصادی شدید در این کشور شد، به‌گونه‌ای‌که در سال 2018 تعداد کسانی که پس از بحران اقتصادی از این کشور مهاجرت کردند به 4 میلیون نفر رسید. خروج این افراد به‌معنای خروج ارز نیز بود.

ونزوئلا برای جلوگیری از این مساله، ارز دیجیتالی به‌نام «پترو» را ایجاد کرد؛ این ارز همان‌طور که از نامش برمی‌آید، ارتباط مستقیمی با نفت دارد. دولت این ارز را با عنوان اوراق قرضه در کشور منتشر ساخت و نفت ونزوئلا را پشتوانه آن معرفی کرد. این ارز هنگامی توسط دولت ونزوئلا انتشار یافت که دولت این کشور در آستانه ورشکستگی بود و برای حفظ ارزش پول ملی و همچنین واردات مواد غذایی به ارز نیاز داشت. خرید پترو نیز تنها با ارزهای خارجی امکان‌پذیر بود نه «بولیوار» که واحد پول ملی ونزوئلا است. این اقدام باعث شد تا کاراکاس موفق شود 2 میلیارد و 700 میلیون دلار جمع‌آوری کند.

روسیه کشور دیگری است که قصد دارد با اهداف خاصی رمزارز ملی خود را ایجاد کند. مجلس دوما در سال 2019 لایحه‌ای را تنظیم کرد که براساس آن روسیه باید رمزارزی را با پشتوانه نفت ایجاد می‌کرد. ایگور یوسفوف که در گذشته وزیر انرژی روسیه بوده، درباره این ارز معتقد است برای دور زدن تحریم‌های تجاری و مالی شکل گرفته است. یوسفوف می‌گوید دیگر صادرکنندگان نفت نیز قصد دارند درآمدهای صادرات خود را از اتکا به دلار آمریکا خارج کنند.

این سخنان نشان می‌دهد مسکو تلاش دارد با خارج کردن دلار از دور معاملات نفتی، واشنگتن را در مخمصه بیندازد. یکی از اصلی‌ترین دلایل قدرت دلار آن است که نفت به مدت چنددهه پشتوانه این ارز بوده است. اگر روسیه در سال‌های آتی صادرات نفت خود را به ارزهای مجازی گره بزند، احتمالا دیگر صادرکنندگان نفتی ناراضی از آمریکا مانند ایران و ونزوئلا نیز با سرعت بیشتری به این سمت گام برخواهند داشت.

در حوزه دلایل خاص اگر ونزوئلا به‌دنبال جلوگیری از خروج ارز بود و روسیه نیز می‌کوشید با رمزارزها دلار را به زمین بزند، در سومین مورد چین تلاش دارد با تولید رمزارزهای ملی تنها شفافیت نظام بانکی‌اش را حفظ کند. حزب کمونیست چین همانند دیگر همتایان خود کنترل شدید جامعه را هدفی بزرگ می‌داند که نباید از آن عقب بنشیند. باوجود اجرای سیاست درهای باز در اقتصاد چین اما این مساله هیچ‌گاه به‌معنای خارج شدن کنترل از دست دولت نبوده است. پکن باوجود تحمل چندین‌ساله معاملات رمزارزها اما در سپتامبر سال‌جاری در واکنشی شدید نسبت‌به آنها معامله تمامی رمزارزها را متوقف کرد، زیرا این ارزها می‌توانستند به عاملی خارج از کنترل دولت تبدیل شوند.

چهارمین مورد در حوزه دلایل خاص دولت‌ها در حرکت به‌سمت ایجاد رمزارزهای ملی، سوئد است که برای سهولت در اقتصاد داخلی‌اش و حذف پول نقدی دست به ایجاد رمزارز زده است. دولت سوئد در فوریه سال 2020، انتشار آزمایش کرون الکترونیکی یا ای-کرون را آغاز کرد. در پنجمین مورد نیز تعدادی از کشورهای اروپایی قصد دارند با استفاده از ارزهای مجازی وابستگی خود را به «سوئیفت» که کارمزدهای بالایی را می‌طلبد، کاهش دهند.

ایران به‌عنوان ششمین مورد دلایل زیادی برای ایجاد رمزارز دارد که در حوزه دلایل خاص می‌توان به دور زدن تحریم‌ها و همچنین امکان ایجاد ارتباط با فضای بین‌المللی اشاره کرد. تهران به‌دلیل تحریم‌های شدید آمریکا نیازمند استفاده از ارزهای مجازی است تا بتواند آنها را دور بزند. همچنین اقدامات آمریکا باعث انزوای ایران در حوزه تبادلات بانکی شده است، به همین دلیل شهروندان ایرانی نمی‌توانند به‌راحتی کالاهای موردنیاز خود را از بازارهای جهانی تهیه کنند. قدرت‌گیری ارزهای مجازی در ایران می‌تواند این امکان را دراختیار شهروندان ایرانی قرار دهد تا با استفاده از آنها به خدمات موردنیازشان در فضای مجازی مانند خرید نرم‌افزارها دسترسی داشته باشند.

دلایل مخالفان استفاده از رمزارزها برای دور زدن تحریم

در میانه خوش‌بینی‌ها درباره عملکرد قابل‌قبول رمزارزها اما تعداد زیادی از کارشناسان با دلایلی معقول اما نه قاطع معتقدند این‌گونه ارزها قابلیت چندانی برای دور زدن تحریم‌ها ندارند.

این افراد امکان دور زدن تحریم‌ها را با استفاده از رمزارزها به‌طور کامل رد نمی‌کنند اما حجم خریدهای ممکن در این شیوه را چندان بزرگ نمی‌دانند. کارشناسان حوزه رمزارزها در این حوزه چند دلیل را برمی‌شمارند.
1. آنها معتقدند در چرخه مبادلات مالی نهایتا رمزارزها باید به ارزهای ملی تبدیل شود که در این نقطه قابل شناسایی خواهند بود. در کشوری مانند آمریکا کسانی که بیت‌کوین دراختیار دارند باید در خوداظهاری‌شان این ارز را نیز درکنار دیگر اموال‌شان اعلام کنند در غیر این صورت هر زمان که بخواهند بیت‌کوین‌هایشان را به دلار تبدیل کنند دولت آمریکا از این مساله باخبر خواهد شد.

2. هرگونه مبادله اقتصادی نیازمند تایید بانک‌های مرکزی در کشورهای مبدا و مقصد است. کشورهایی که تحت تحریم قرار دارند به‌راحتی نمی‌توانند طرف معامله چنین مبادلاتی باشند زیرا درصورت برقراری ارتباط با بانک کشورهای غیرتحریمی، می‌توانند زمینه‌ساز جریمه این بانک‌ها ازسوی آمریکا شوند. بانک‌ها برای تایید مبادلات خود باید مستندات مربوط به منشأ ارز را به‌دست بیاورند و اگر این منشأ به کشورهای تحریمی منتهی شود ریسک مبادله برای این بانک بالا خواهد رفت.

3. درکنار امکان شناسایی منشأ رمزارزها ازسوی بانک‌ها باید در نظر داشت که کماکان بسیاری از بانک‌ها ارزهای دیجیتال را به رسمیت نمی‌شناسد و به همین دلیل نمی‌توان برای تجارت‌های بین‌المللی به رمزارزها اتکا کرد.

4. رمزارزها هنوز برای انجام مبادلات کلان دارای تضمین کافی نیستند. از این نوع ارزها برای ضمانتنامه بانکی مثل ال‌سی نمی‌توان استفاده کرد. رمزارزی‌ها دارای سازوکارهای اطمینان‌بخش نیستند و به‌طور مستقل قابل اعتماد نیستند. سازوکارهایی مانند سوئیفت برای ایجاد اطمینان میان بانک‌ها به‌کار می‌روند ولی در رمزارزها چنین سازوکار قدرتمندی به وجود نیامده است؛ اما باید در نظر داشت که چنین امکاناتی درحال شکل‌گیری هستند گرچه به حد مناسبی نرسیده‌اند.

5. رمزارزها شاید بیشتر از آنکه در دستان دولت‌ها باشند در دستان مردم قرار دارند. حجم کلی این ارزها نیز گرچه به بیش از 2تریلیون دلار رسیده اما هنوز وارد مبادلات کلان نشده است. از این‌رو با ارزهای مجازی تنها می‌تواند خریدهای جزئی انجام داد نه آنکه بتوان با آنها دست به واردات مواد اولیه صنعتی یا بار بزرگی از دارو زد.

آیا رمزارزها تحریم‌ها را فرومی‌ریزند؟

امروز برای صحبت از فروریختن دیوار تحریم‌ها با استفاده از رمزارزها کمی زود است. ابعاد و امکانات فعلی این ارزها چنین امکانی را درحال حاضر ندارند، اما برای آینده این بدبینی وجود ندارد. رمزارزها قطعا جهان را دگرگون خواهند کرد و در فردایی که استفاده از آنها فراگیر شود، تحت‌کنترل درآوردن‌شان بسیار سخت است. بالطبع این عدم کنترل ارزهای مجازی راهی برای گریز از تحریم دولت‌هایی مانند آمریکا خواهند بود. صحبت کارشناسان درباره فروریختن ساختمان تحریم‌ها توسط رمزارزها هیچ‌گاه ناظر به وضعیت فعلی نبوده است، بلکه چنین اظهاراتی تنها آینده را هدف گرفته‌اند. آنچه مدافعان «قدرت رمزارزها در تضعیف تحریم‌ها» می‌خواهند اثبات کنند، قدرت ارزهای مجازی برای انجام چنین کاری است و نه اثبات از بین رفتن تحریم‌ها در وضعیت کنونی.

یکی از قوی‌ترین دلایل در این زمینه می‌تواند به خود دلار مربوط باشد. هنگامی که از قدرت رمزارزها علیه تحریم صحبت می‌کنیم، باید دانست امروز حتی از دلار نیز علیه تحریم‌ها استفاده می‌شود. کشورهای تحت تحریم مانند ایران، ونزوئلا و روسیه باوجود تحریم‌های سنگین آمریکا که با استفاده از قدرت دلار ایجاد شده است، کماکان درحال بهره‌گیری از شبکه دلاری به دور از چشم واشنگتن هستند. ازسوی دیگر این کشورها برای کنار گذاشتن دلار به «پیمان‌های مالی دوجانبه» نیز روی آورده‌اند تا با استفاده از ارزهای ملی خود تجارت کنند. تهاتر میان دو کشور به‌دلیل عدم استفاده از دلار نه‌تنها قدرت اثرگذاری آمریکا را خنثی می‌کند، بلکه جزئیات مبادلات تجاری را نیز دراختیار واشنگتن قرار نمی‌دهد.

این روش‌ها نشان می‌دهد کشورهای تحریمی درحال حاضر نیز ابزارهای کارآیی برای کنار گذاشتن آمریکا از مبادلات تجاری‌شان یافته‌اند و نیازی فوری به ارزهای مجازی ندارند، با این‌حال این ارزها می‌توانند به بستری برای روش‌های تجاری آتی تبدیل شوند. به‌عنوان مثال کشورهای تحریمی می‌توانند در پیمان‌های دوجانبه خود از رمزارزهایی مشترک بهره بگیرند. باید توجه داشت اهمیت رمزارزها در دور زدن تحریم‌ها در زمان کنونی شاید کم باشد، اما در آینده‌ای نزدیک به‌وضوح رژیم‌های تحریمی واشنگتن را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد.

بر همین اساس بود که در گزارش «بررسی تحریم‌های ۲۰۲۱ وزارت خزانه‌داری» رمزارزها به‌عنوان یکی از عوامل تضعیف  اثربخشی تحریم‌های آمریکا عنوان شد. این گزارش که در روز دوشنبه 19 اکتبر سال‌جاری (27 مهر) منتشر شد، نشان می‌داد وزارت خزانه‌داری آمریکا در بررسی‌هایش برای بازبینی تحریم‌ها در دولت بایدن به‌دنبال شناسایی آسیب‌هایی رفته است که این تحریم‌ها می‌توانند دامنگیر اقتصاد آمریکا کنند. این گزارش بیانگر آن است که شیوه اعمال تحریم‌ها باعث بی‌اعتباری دلار می‌شود و به همین دلیل واشنگتن باید به‌جای اعمال تحریم‌های یکجانبه به‌سمت همکاری با متحدانش گام بردارد تا با کمک آنها تحریم‌هایی هماهنگ را اعمال کند. این گزارش به‌نوعی تاکید دارد که اعمال یکجانبه تحریم‌ها و بی‌اعتباری دلار خود می‌تواند به یکی از پیشران‌های افزایش استفاده از رمزارزها تبدیل شود، همان‌گونه که درحال حاضر نیز این کشورها بیش از دیگران مصمم به توسعه ارزهای مجازی هستند. از این‌رو واشنگتن باید به‌دنبال راه‌هایی برای نظارت بر بازار ارزهای مجازی باشد تا بتواند از مسیرهای موجود، مبادلاتی که براساس تحریم‌ها ممنوع شده‌اند را رهگیری کند.

در همین راستا بود که وزارت خزانه‌داری آمریکا در روز 15 اکتبر (23 مهر) از صرافی‌های فعال در زمینه رمزارزها و شرکت‌های ارائه‌دهنده کیف‌های دیجیتالی خواست تا با بهره‌گیری از ابزار و فناوری موقعیت‌یابی جغرافیایی، با تعیین محل زندگی مشتریان‌شان دسترسی کسانی که در کشورهای تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارند را مسدود کنند.

ایران چه بهره‌ای از رمزارزها می‌برد؟

12 میلیون ایرانی در بازار رمزارزها حضور دارند و گفته می‌شود ارزش مبادلات روزانه شهروندان ایرانی به 3 تا 5هزار میلیارد دلار در روز می‌رسد. بازار رمزارزها در ایران به جایگزینی برای بازار طلا یا بورس تبدیل شده و مردم با حضور در حوزه ارزهای مجازی به‌دنبال حفظ ارزش دارایی‌هایشان و همچنین کسب سود هستند. در این میان برخی دیگر از شهروندان ایرانی نیز با استفاده از رمزارزها برخی از خریدهای جزئی را انجام می‌دهند زیرا عدم اتصال شبکه بانکی کشور به شبکه بانکی بین‌المللی باعث عدم دسترسی آنها به برخی از امور خدماتی مانند خرید وی‌پی‌ان، نرم‌افزارها یا برخی از کتاب‌ها شده است.

با این حال آنچه در این میان مهم‌تر از استفاده شهروندان ایرانی از رمزارزها است، قابلیت استفاده از رمزارزها برای دور زدن تحریم‌ها توسط ایران است.

خبرگزاری انگلیسی رویترز در ماه می سال جاری در گزارشی مدعی شد حدود 4.5درصد از استخراج بیت‌کوین در ایران انجام می‌شود. رویترز معتقد بود استخراج بیت‌کوین به دولت ایران اجازه می‌دهد رمزارزهایی به ارزش صدها میلیون دلار به‌دست آورده و از آنها برای واردات و کاهش اثرگذاری تحریم‌ها استفاده می‌کند. برمبنای گزارش‌های شرکت تحلیلی بلاکچین Elliptic، تولید سالانه بیت‌کوین در ایران ارزشی معادل یک‌میلیارد دلار دارد. رسانه‌های غربی می‌گویند ایران به‌دلیل دشواری‌های صادرات نفت و گاز قادر به کسب درآمد دلاری از آنها نیست و به همین دلیل با آنها برق تولید کرده و دست به استخراج بیت‌کوین می‌زند. این روش به‌نوعی بازیابی درآمدهای نفتی و گازی ایران به حساب می‌آید. گفته می‌شود ماینرها در سال2020 میلادی انرژی‌ای معادل 10میلیون بشکه نفت مصرف کردند که برابر با 4درصد از کل صادرات نفت ایران در این سال است.