خشم معترضان، خشونت الکاظمی

سیدمهدی طالبی، روزنامه‌نگار: اعتراضات به تقلب در انتخابات اخیر پارلمانی در عراق همچنان ادامه دارد. روز گذشته نیز معترضان برای دومین روز متوالی راهی منطقه مهم «الخضراء» در بغداد شدند. همزمان با حرکت تظاهرات‌کنندگان، نیروهای امنیتی وابسته به دولت مصطفی‌الکاظمی نیز در ورودی‌های این منطقه استقرار یافتند. شبکه العهد عراق روز شنبه با انتشار گزارشی از این تظاهرات، تصاویری از سردادن شعارهای «نعم‌نعم للحشد، کلاکلا آمریکا» (آری به حشدالشعبی نه به آمریکا) را منتشر ساخت. معترضان می‌گویند آمریکا به‌همراه متحدانش با سازماندهی تقلب در انتخابات عراق به‌دنبال انحلال حشدالشعبی است زیرا این نیرو موفق به شکست داعش و نابودکردن پروژه واشنگتن علیه کشورشان شد. نقطه مهم تظاهرات روز گذشته بغداد اما گرامیداشت یاد شهدای درگیری‌های روز جمعه بغداد بود. دو روز پیش نیروهای امنیتی عراق با دستور دولت الکاظمی با حمله به معترضان آنان را به‌شدت سرکوب کردند. این اتفاق تکان‌دهنده باعث بروز واکنش‌های متفاوتی در عراق شده است.

  روز جمعه در بغداد چه گذشت؟

روز جمعه گذشته، بغداد پایتخت عراق شاهد زدوخورد میان معترضان به تقلب در انتخابات با نیروهای امنیتی بود. اگرچه در اعتراضات هفته‌های اخیر اکثر شهرهای عراق شاهد تجمع مردم بوده‌اند، اما این‌بار نهادهای اصلی دولتی نقطه تمرکز معترضان بودند. روز جمعه شمار زیادی از معترضان با تجمع در برابر تعدادی از وزارتخانه‌ها تظاهرات را آغاز کردند و در ادامه تمامی این گروه‌ها در عصر آن روز راهی منطقه «الخضرا» شدند. تعداد زیادی از ساختمان‌های مهم سیاسی در این منطقه قرار دارند؛ ازجمله «کمیسیون انتخابات» و همچنین سفارتخانه‌های خارجی مانند سفارت آمریکا که هر دو متهم به سازماندهی تقلب در انتخابات این کشور هستند.

پیش از رسیدن معترضان به منطقه الخضرا نیروهای امنیتی تمامی ورودی‌های این منطقه را مسدود کرده بودند. به همین دلیل آنها تصمیم گرفتند با نصب چادرهایی در اطرف منطقه دست به تحصن بزنند اما حمله نیروهای امنیتی به محل تحصن مسالمت‌آمیر معترضان باعث به خاک و خون کشیدن آنها شد. این نیروها در حمله به معترضان پس از استفاده از گازهای اشک‌آور، گلوله‌های جنگی به‌سمت تظاهرات مردمی شلیک کردند. منابع معتبر شهادت یک تن را تایید کرده و برخی دیگر تعداد شهدا را دو تن اعلام کرده‌اند.

وزارت بهداشت عراق مدعی است که در این درگیری‌ها 125تن مجروح شده‌اند که 98تن از آنان نیروهای امنیتی و 27تن دیگر نیز معترض بوده‌اند. برخی از منابع دیگر تعداد مجروحان را 346نفر می‌دانند.

  معترضان چه می‌گویند؟

نتایج پنجمین انتخابات پارلمانی عراق که روز دهم اکتبر (۱۸مهرماه) برگزار شد، با شگفتی‌هایی همراه بود. یکی از این شگفتی‌ها کاهش شدید آرای گروه‌های مقاومت عراق بود به‌گونه‌ای که تعداد کرسی‌های ائتلاف الفتح که به‌نوعی شاخه سیاسی حشدالشعبی به‌شمار می‌رود از 48کرسی در انتخابات دوره قبل به 15کرسی کاهش یافت. اما در عین حال آرای جریان صدر از 54کرسی گذشته به 73کرسی افزایش یافت. جریان‌های مقاومت اما تنها گروه‌هایی نبودند که با این پدیده روبه‌رو شدند بلکه ائتلاف النصر به رهبری حیدر العبادی نخست‌وزیر اسبق که در دور گذشته 42کرسی داشت با سقوطی شدید تنها موفق به کسب 2کرسی شد. الحکمه به رهبری عمار حکیم نیز تعداد کرسی‌هایش از 19 به 2 رسید.

معترضان به نتایج انتخابات می‌گویند شیوه برگزاری انتخابات زمینه را برای تقلب احزاب فاسد فراهم آورده است. در این انتخابات آرا به دو صورت دستی و الکترونیکی از رای‌دهندگان اخذ شده اما نتایج انتخابات بدون شمارش آرای دستی و تنها با محاسبه آرای الکترونیکی به دست آمده است. برخی می‌گویند سرورهای اماراتی این انتخابات به‌همراه شرکت‌های موثر در فرآیند اخذ آرای الکترونیکی در تقلب نقش بزرگی داشته‌اند.

تقلب رخ‌داده در انتخابات عراق اگرچه باعث کاهش آرای بسیاری از جریانات شده است اما کاهش کرسی‌های هیچ گروهی همانند گروه‌های مقاومت به چشم نیامد و ازسوی دیگر هیچ گروهی نیز مانند گروه‌های مقاومت دارای توانایی پیگیری حق و حقوق خود نیست. از این‌رو پس از اعلام نتایج غیرمنتظره انتخابات این گروه‌ها به رهبری «هادی‌العامری» رئیس سازمان بدر که رهبری ائتلاف الفتح را نیز برعهده دارد و همچنین «قیس خزعلی» رهبر جنبش عصائب اهل حق عراق ضمن مطرح‌کردن تقلب در انتخابات بر پیگیری حقوق رای‌دهندگان تاکید کردند. فراکسیون صادقون که شاخه سیاسی عصائب اهل حق به‌شمار می‌رود یکی از اعضای ائتلاف الفتح است. قیس الخزعلی به‌تازگی اعلام کرده ائتلاف الفتح 48کرسی را به‌علت تقلب از دست داده است و نتایج انتخابات اخیر نیز توسط بخش بزرگی از نیروهای سیاسی مردود به حساب می‌آید.

سیاستمداران عراقی می‌گویند امارات، انگلیس و آمریکا از اصلی‌ترین طرف‌های خارجی پشتیبانی‌کننده از متقلبان بوده‌اند. مصطفی‌الکاظمی و تیمش به‌همراه جریان صدر متهم به شکل دادن تقلب اخیر در انتخابات عراق هستند.

متهمان حادثه روز جمعه چه کسانی هستند؟

حمله با گلوله‌های جنگی به معترضان در بغداد سه متهم اصلی دارد؛ نخستین فرد مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر این کشور است که پیش‌تر با هدایت و فشار آمریکایی‌ها در سال 2014 به ریاست سازمان اطلاعات عراق رسید و مدتی پس از شهادت سردار سلیمانی و ابومهدی المهندس نیز با حمایت‌های واشنگتن به ریاست دولت دست یافت. الکاظمی زمانی به کاخ نخست‌وزیری رفت که اکثریت پارلمان نظر دیگری داشتند، اما بحرانی ساختن اوضاع عراق توسط آمریکا باعث شد در سایه این فشارها وی برخلاف آرای ریخته‌شده به صندوق‌ها به راس قدرت راه یابد. نخست‌وزیر عراق در برگزاری انتخابات 2021 عراق نیز نخست متهم بود که به‌دنبال کارشکنی در برگزاری انتخابات است تا بتواند دوره نخست‌وزیری خود را اندکی بیشتر ادامه دهد. او پس از فشارها مجبور شد به برگزاری انتخابات تن دهد، اما وی به‌همراه تیمش با پشتیبانی داخلی و خارجی دست به تقلب در انتخابات زد.

معترضان عراقی الکاظمی را اصلی‌ترین عنصر در کشتار معترضان به انتخابات اکتبر می‌دانند. «ابو آلاء الولائی»، دبیرکل گردان‌های سیدالشهدای عراق پس از کشتار مردم در ورودی‌های منطقه الخضرا در توئیتی خطاب به الکاظمی نوشت: «به تعداد گلوله‌های پلیدی که دستور دادی تا به پیکر شهروندان شلیک شود و به حجم آه خانواده‌های شهدا که در نزدیکی دروازه‌های منطقه الخضراء به زمین افتادند و به تعداد اخلاق نیکویی که مجاهدان غیور مزین به آن هستند به تو می‌گویم: باید دو موضوع را فراموش کنی؛ نخست اینکه کمدی نخست‌وزیری دوباره تو تکرار نخواهد شد و دوم اینکه حتی به منصب پیشین خود بازنخواهی گشت.»

دومین متهم واقعه روز جمعه بغداد «عبدالوهاب الساعدی» نظامی معزول عراقی است که پس از به نخست‌وزیری رسیدن الکاظمی توسط وی به منصب رئیس سازمان مبارزه با تروریسم این کشور گماشته شد.

الساعدی اواسط سال 2019 و در دوره نخست‌وزیری عادل عبدالمهدی براساس اطلاعات دقیق به‌دست‌آمده در تدارک انجام کودتا با برنامه‌ریزی سفارت آمریکا در بغداد بود که با برملا شدن آن با حکم ریاست دولت از سمت خود عزل شد. الساعدی در آن زمان معاون عملیاتی سازمان مبارزه با تروریسم بود. در آن برهه به‌دلیل آغاز اعتراضات عراق از ماه اکتبر 2019 و کشته شدن تعداد زیادی از معترضان و نیروهای امنیتی در درگیری‌ها که اغلب توسط نیروهای ثالث رخ داد، فضای این کشور ملتهب شده و شرایط آماده یک کودتا بود. انداختن مسئولیت کشته شدن اعتراضات بر گردن عبدالمهدی نیز زمینه‌ای بی‌نظیر برای مشروعیت داخلی و بین‌المللی کودتا فراهم آورده بود. نفر سوم حاضر در کشتار معترضان سرلشگر «حامد الزهیری» است. او از نظامیان رژیم بعث عراق است که در نظام جدید نیز به‌ مراتب بالایی رسیده است. او سابقه تحصیل امور نظامی در انگلیس، آمریکا و اردن را دارد.

  نقشه صدر چیست؟

با بی‌نتیجه ماندن رایزنی‌های حسن العذاری، رئیس هیات مذاکراتی جریان صدر با دیگر جریانات، مقتدی صدر خود شخصا وارد این گفت‌وگو‌ها شده است. صدر روز جمعه همزمان با کشتار معترضان در بغداد، با «محمد الحلبوسی» رئیس ائتلاف التقدم که با 37 کرسی در انتخابات دوم شده است و همچنین عمار حکیم دیدار کرد. «عصام حسین»، یکی از اعضای جریان صدر، روز گذشته در مصاحبه با پایگاه «الحره» درباره دیدارهای روز جمعه «مقتدی صدر» با برخی سران نیروهای سیاسی عراق در بغداد مدعی شد که صدر به دنبال پروژه تشکیل دولت اکثریت ملی است. عصام حسین در این مصاحبه تاکید کرده است که در توافق آتی نوری المالکی و قیس الخزعلی، دو تن از برجسته‌ترین رهبران جناح شیعه، حاضر نخواهند بود. این عضو جریان صدر می‌گوید ائتلاف آتی متشکل از جریان صدر و حزب دموکرات(بارزانی) و ائتلاف تقدم(الحلبوسی) است که برخی از گروه‌های دیگر را نیز شامل می‌شود. عصام حسین می‌گوید از نظر جریان صدر در کشور باید دو ستون شامل «نیروی تشکیل‌دهنده دولت» و «اپوزیسیون» شکل بگیرد تا فرآیند سیاسی کشور بهبود یابد. این ایده نشان می‌دهد که صدر قصد دارد به زعم خود با دادن لقب اپوزیسیون به جبهه مخالف خود و رنگ و لعاب دادن ظاهری به آن، مخالفانش را فریب داده و خود قدرت را به تنهایی در بغداد با کمتر از یک‌چهارم کرسی‌های پارلمان، قبضه کند.

  گروه‌های مقاومت چه می‌گویند؟

درحالی‌که جریان صدر مدعی است که در دولت آینده صدر در ائتلاف با احزاب برجسته کردی و سنی دست به تشکیل دولت خواهد زد، منابع نزدیک به مقاومت می‌گویند کردها و اهل سنت به صراحت مشخص کرده‌اند که تنها آماده همکاری با موضع متحد شیعیان هستند. باید درنظر داشت این موضع کردها و اهل سنت تنها به دوره کنونی مرتبط نیست و از دوره‌های انتخاباتی پیشین جریان داشته است.

در میان شیعیان دو جریان عمده وجود دارد. جبهه نخست جریان صدر است که 73 کرسی به دست آورده و جریان دوم نیز «چارچوب هماهنگی بیت شیعی» است که اعضای آن عمدتا در تقابل با صدر قرار دارند. این جناح دارای 93 کرسی پارلمانی است.

«علی الفتلاوی»، عضو ائتلاف فتح معتقد است نزدیک شدن بیت شیعی و ائتلاف صدر امری ناگزیر است. الفتلاوی می‌گوید مذاکرات و کانال‌های ارتباطی غیرعلنی میان چارچوب هماهنگی نیروهای سیاسی شیعه و مقتدی صدر، رهبر جریان صدر، وجود دارد و این امید هست که در آینده نزدیک به نتایج خوبی منجر شود. درصورت ائتلاف میان دو قطب موجود در بین شیعیان، جبهه فراگیری با 170 کرسی به وجود خواهد آمد. منابع سیاسی می‌گویند باقی ماندن اختلاف بر سر تقسیم مناصب دولت ازجمله نخست‌وزیری باعث شده تا گفت‌وگو‌ها تاکنون به نتیجه نهایی نرسد.

  آینده عراق چه می‌شود؟

مشکلات ساختار سیاسی عراق باعث شده است تا گروه‌های سیاسی در چارچوب ساختارها به اجماعی کلی درباره اداره کشور دست پیدا نکنند. این مساله در کنار امکان مانور فراوان در سیاست داخلی عراق  و پیدایش پی‌درپی شخصیت‌ها و جناح‌های سیاسی در این کشور باعث شده است تا نظام سیاسی در بغداد همواره مستعد بی‌ثباتی باشد. این موضوع با انباشت مشکلات عراق، جوانی جمعیت این کشور که حتی دوره صدام را به چشم ندیده‌اند و موارد دیگر، باعث شده است تا این کشور از هر سمت، دچار گسست‌هایی شود. به همین دلیل به‌جای راهروهای پارلمان و یا معادلات سیاسی، این خیابان‌ها هستند که به جایی برای نشان دادن قدرت و قابلیت گروه‌های سیاسی تبدیل شده‌اند.

در چنین وضعیتی جناح‌هایی که در تقابل با گروه‌های مقاومت قرار دارند، تلاش کرده‌اند با بهره‌گیری از تقلب و تخلف در انتخابات، قدرت را در دست خود قبضه کنند. این اقدام عملا باعث‌شده تا گروه‌های سیاسی حامی مقاومت برخلاف قدرت، تاثیر و وزن‌شان از معادلات آتی سیاسی در پارلمان و دولت دور بمانند و از همین رو راهی جز کلیدزدن اعتراضات نداشته باشند. با این وجود اما انتهای مسیر نامشخص است.

به‌نظر می‌رسد مقتدی‌صدر به‌هیچ‌عنوان از دستاوردهای اساسی‌اش در انتخابات که با کمک کشورهای منطقه‌ای و قدرت‌های فرامنطقه‌ای به‌دست آمده است، عقب‌نشینی نمی‌کند. با این حال این سرسختی نشان دادن توسط صدر به معنای توانایی او برای بلعیدن کامل پارلمان و دولت نیست. عراق مدت‌ها پیش از این نیز افراد و گروه‌های قدرتمندتری را به خود دیده که حتی بدون معارضانی جدی، به سختی بر کشور مسلط شده‌اند؛ مساله‌ای که نشان می‌دهد انحصاری‌ کردن حکومت در عراق کار آسانی نیست.  صدر امروزه گرچه از یک تشکیلات سیاسی گسترده و سازمان نظامی پرتعداد و باانگیزه بهره می‌برد، اما دیگر قطب‌های موجود در عراق نیز کم و بیش چنین عناصر قدرتی را دارا هستند. قدرت صدر در عراق قابل توجه است، اما بی‌نظیر نیست. مزیت‌های سیاسی و نظامی و حتی ارتباطات بین‌المللی جریان صدر نیز تماما از نسبیت زیادی برخوردارند و تنها مهم تلقی می‌شوند.

صدر اگر خواستار بلعیدن تمامی دولت باشد، آن وقت انتهای رخدادهای فعلی مشخص است و راهی به‌جز تشدید درگیری‌ها و فشار همه‌جانبه به دولت صدری، باقی نخواهد گذاشت. به‌نظر نمی‌رسد مقتدی‌صدر بخواهد یک جنگ را آغاز کرده و در وضعیت شکننده عراق، تمام دستاوردهایش را دربرابر توفان تشدید تنش‌ها قرار دهد. احتمالا صدر خواهد کوشید با مقاومت مقطعی دربرابر مخالفان و معترضان به انتخابات، سرسختی خود را نشان دهد، اما در هنگامی که اوضاع به‌سوی وخامت میل کند، او به‌سمت تعامل سیاسی چرخش خواهد کرد. این مقاومت مقطعی باعث می‌شود تا صدر با وجود تمامی مشکلات، نقاط حساس‌تر دولت را برای خود نگه دارد و برای گرفتن این سهم نیز از کارت سرسختی‌اش که پیش‌تر نشان داده است، استفاده می‌کند.

در اینجا اما باید یک احتمال دیگر را نیز درنظر گرفت. صدر خود یکی از قطب‌های سیاسی عراق است، اما حالا وی در ائتلاف با سیاستمداران و نظامیان موردعلاقه آمریکا از جمله مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر فعلی و نیز عبدالوهاب الساعدی، رئیس نیروهای مبارزه با تروریسم به روحیه بالایی دست یافته است. حمایت‌های گسترده بین‌المللی از صدر در کنار ائتلاف بزرگ داخلی‌اش می‌تواند وی را به انجام اقدامات جسورانه سوق دهد. باید دید صدر سیاستمدارانه برخورد می‌کند و یا با تحریک غرب و کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس وارد ماجراجویی می‌شود.