فرهیختگان دومین نشست وزرای امور خارجه ۶کشور همسایه افغانستان به‌اضافه روسیه صبح امروز و با حضور سیدابراهیم رئیسی در تهران برگزار می‌شود. در این نشست که محل آن در وزارت امور خارجه است، وزرای امور خارجه چهار کشور ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و پاکستان حضور خواهند داشت و وزرای امور خارجه چین و روسیه نیز به‌صورت آنلاین و برخط در نشست حضور پیدا خواهند کرد. روسیه اگرچه جزء کشورهای همسایه افغانستان نیست اما درخواست شرکت در این نشست را داشته و بر همین اساس در این نشست حضور پیدا کرده است. علاوه‌بر میهمانان اصلی این نشست، سفرای خارجی مستقر در تهران نیز به نشست دعوت شده‌اند. آن‌گونه که سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه گفته است، تهران انتظار دارد این جلسه که چندساعت ادامه خواهد داشت، با یک بیانیه پایانی همراه شود. این نشست در ادامه ابتکاری است که به‌صورت مجازی وزرای امور خارجه کشورهای همسایه به میزبانی پاکستان برگزار کردند و در آن بر اصول پایه‌ای ازجمله اینکه باید در افغانستان یک دولت فراگیر شکل بگیرد و آینده افغانستان باید به‌دست مردم این کشور تعیین شود، تاکید شده بود.

نشست همسایگان افغانستان تنها ابتکاری نیست که برای حل معضل افغانستان طراحی شده است. درکنار این ابتکار، روند دوحه، فرمت مسکو، ترویکاپلاس، سازوکار شانگهای، نشست اتحادیه اروپا برای افغانستان، نشست چهارجانبه چین، ایران، روسیه و پاکستان، گفت‌وگوهای افغانستانی‌‌ها و طرح‌های متعدد دیگر برای جست‌وجوی صلح، ثبات و امنیت برای افغانستان طراحی شده است اما تا به‌امروز هیچ‌کدام نتوانسته منجر به یک توافق ملی برای شکل‌دهی دولتی فراگیر در افغانستان شود. آن‌گونه که خطیب‌زاده گفته، درخواست‌هایی از طرف‌های داخل و بیرون افغانستان و درخواست‌هایی نیز ازسوی کنشگران بین‌المللی برای حضور در اجلاس وجود داشته ولی چون سازوکار اجماعی است، تمام درخواست‌ها توسط ایران ارائه خواهد شد و درباره این موارد در نشست بعدی که احتمالا در پکن خواهد بود، تصمیم‌گیری خواهد شد.

هدف تهران از برگزاری این نشست، تلاش برای تشکیل دولتی فراگیر در افغانستان با حضور همه اقوام است. اگرچه این نشست بدون حضور طالبان برگزار می‌شود اما هدفش اعلام مخالفت با طالبان نیست و بیش از آن تهران متمرکز بر تقویت همکاری منطقه‌ای برای کمک به مردم افغانستان است. تهران امیدوار است این نشست بتواند به‌نوعی همکاری منطقه‌ای را با طالبان سازمان بدهد. اگرچه موضع کشورهای حاضر در این نشست به‌ویژه چین و پاکستان شناسایی زودرس طالبان با همین فرمت در افغانستان است اما تهران مطمئن است انحصار قدرت در دست طالبان، به‌نفع این گروه و مردم افغانستان نیست و بر همین اساس به‌دنبال راهکاری است که هرچه سریع‌تر امنیت به کابل بازگردد.

حضور وزرای امور خارجه کشورها در تهران و همچنین پیامی که دبیرکل سازمان‌ملل درباره این نشست خواهد داد و حمایت خود را از این ابتکار و تلاش کشورهای همسایه و تهران اعلام خواهد کرد، تهران را تبدیل به محل دیپلماسی فعال کرده است. این دیپلماسی فعال و پویا این سیگنال را به جامعه جهانی خواهد فرستاد که ایران یک کشور تعیین‌کننده در امور خاورمیانه و آسیای‌میانه بوده و است و مجامع جهانی و قدرت‌های فرامنطقه‌ای در آینده نخواهند توانست با نادیده‌گرفتن نقش و قدرت ایران در منطقه، بر مشکلات غلبه کنند. این درحالی است که در سال‌های گذشته غرب و رسانه‌های وابسته تلاش کرده‌اند ایران را کشوری منزوی جلوه دهند و درمقابل حضور آمریکا در اقصی‌نقاط جهان را توجیه‌پذیر و مثبت ارزیابی کنند.

نشست قبلی همسایگان افغانستان

دور نخست نشست کشور‌های همسایه افغانستان ۱۷شهریور، به‌صورت مجازی و به ریاست پاکستان برگزار شد. در پایان این نشست همسایگان کابل توانستند بر سر یک بیانیه مشترک به توافق برسند. اگرچه طرف پاکستانی پیش از این نشست در تلاش برای به رسمیت شناختن «زودرس» طالبان از سوی کشورهای همسایه و جامعه جهانی بود اما بیانیه پایانی که با لحاظ کردن دیدگاه‌های سایر کشورها تنظیم شده، آن‌طور که باید نتوانست خواسته‌های پاکستان را پوشش دهد. در این بیانیه بر عدم‌راه‌حل نظامی تحولات افغانستان و همچنین اهمیت تشکیل یک ساختار سیاسی جامع در افغانستان با مشارکت تمام گروه‌های قومی تاکید شده است. این بیانیه همچنین تاکید می‌کند نباید اجازه داد قلمروی افغانستان تهدیدی برای دیگر کشور‌ها ایجاد کند و گروه‌های تروریستی ازجمله داعش، القاعده و... نباید اجازه داشته باشند در قلمروی افغانستان مستقر شوند. وزرای خارجه 6 کشور همسایه افغانستان از اعضای شورای امنیت سازمان ملل خواستند «با حمایت از توسعه زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی و فراهم کردن کمک‌های حیاتی برای مردم افغانستان، مسئولیت بازسازی و ایجاد صلح در این کشور را برعهده گیرند.»

در نشست مسکو چه گذشت

چهارشنبه 28 مهرماه نشست مسکو درمورد افغانستان، در پایتخت روسیه برگزار شد. این نشست که تحت‌عنوان «فرمت مسکو» شناخته می‌شود، چهار سال پیش (2017) و با حضور نمایندگان ایران، پاکستان، روسیه، چین و هندوستان طراحی شد و نخستین نشست خود را در آوریل همان سال برگزار کرد. در فرمت مسکو، محوریت بر مذاکرات بین‌الافغانی متمرکز شده بود. با توجه به اینکه طالبان حاضر به مذاکره با دولت افغانستان نبود، مذاکرات با حضور طالبان از یک سو و گروه‌ها و شخصیت‌های مستقل افغانستانی از سوی دیگر پیگیری می‌شد. البته آن‌گونه که سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه گفته، فرمت مسکو، در نوامبر 2018 برای نخستین‌بار مقام‌های دولت پیشین افغانستان را با طالبان در یک چارچوب و بر سر یک میز برای مذاکره قرار داد. با وجود نقش‌آفرینی ایران در شکل‌گیری فرمت مسکو، روسیه از دل فرمت مسکو، تروئیکایی را با حضور آمریکا و چین شکل دادند. روس‌ها مدعی بودند تصمیم جمعی این تروئیکا می‌تواند افغانستان را به سمت صلح و ثبات هدایت کند. اولین نشست این تروئیکا در واشنگتن و دومین نشست نیز در مسکو برگزار شد. سومین نشست نیز قرار بود در پکن برگزار شود. چینی‌ها از ایران و پاکستان نیز به صورت رسمی برای حضور در این نشست دعوت کردند اما تهران با این توجیه که از دل این نشست صلحی حاصل نمی‌شود، حاضر به شرکت در آن نشد. با حضور پاکستان در کنار این سه کشور، «تروئیکاپلاس» هم متولد شد. یکی از نشست‌های تروئیکاپلاس را پاکستان برگزار کرد و یک جلسه نیز در دوحه و همزمان با مذاکرات نهایی آمریکایی‌ها بود.

اما در آستانه سومین نشست فرمت مسکو، قرار بر برگزاری نشست تروئیکاپلاس با حضور روسیه، آمریکا، چین و پاکستان بود. ایران به هردوی این نشست‌ها دعوت شده بود. تهران صراحتا به طرف روسی اعلام کرده بود در هر روند و مذاکراتی که ابتکار آن با آمریکایی‌ها باشد، شرکت نمی‌کند. پس از مخالفت ایران، آمریکا نیز اعلام کرد در نشست تروئیکاپلاس به دلیل مشکلات لجستیکی و فنی شرکت نخواهد کرد. تهران پس از اطلاع از برنامه‌های این دور از مذاکرات که با اضافه شدن تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان و قرقیزستان قرار بود با 10 عضو برگزار شود، به طرف روسی ابلاغ کرد در برابر هر بیانیه‌ای که به نوعی از دل آن شناسایی طالبان دربیاید، برای خود حق تحفظ قائل است. طالبان با یک هیات بزرگ به این دور از مذاکرات مسکو آمده بود. جدا از وزیر امور خارجه طالبان و شهردار کابل، طالبان از هر قومیتی یک نفر را به همراه خود به مسکو آورده بود تا نشان دهد آنها یک دولت فراگیر! با حضور همه اقوام تشکیل داده‌اند. در جریان این مذاکرات، ضمیر کابلوف، نماینده ویژه ریاست‌جمهوری روسیه در امور افغانستان با اشاره به تفاوت دیدگاه‌ها نسبت به بیانیه پایانی، از کشورهای مختلف می‌خواهد تا نظرات‌شان را درباره بیانیه بگویند و پس از آن اگر اجماعی صورت گرفت، بیانیه مشترک منتشر شود و اگر نیز اختلافات به اندازه‌ای بود که این اجماع شکل نگرفت، روس‌ها بیانیه ریاستی صادر کنند. با وجود اینکه تهران بر تشکیل دولتی فراگیر با حضور همه گروه‌ها و اقوام تاکید دارد اما در نخستین بند بیانیه منتشرشده از سوی روسیه، طالبان «هیاتی بلندپایه از دولت موقت افغانستان» معرفی شده بود: «در روز ۲۰ اکتبر ۲۰۲۱، سومین نشست رایزنی‌های روند مسکو درخصوص افغانستان با مشارکت نمایندگان ویژه یا مقام‌های ارشد کشورهای روسیه، چین، ایران، هند، پاکستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان و همچنین هیاتی بلندپایه از دولت موقت افغانستان برگزار شد.»

علاوه‌بر این در بند دیگری از این بیانیه نوشته شده بود که کشورهای شرکت‌کننده خواستار دولت فراگیری هستند که منافع همه گروه‌های قومی را فراهم کند. این نیز برخلاف خواسته ایران یعنی تشکیل دولت با «مشارکت همه اقوام» بود. موضوع بعدی ایران بر مشخص شدن مسئولیت کشورهایی که افغانستان را به چنین روزی انداختند، تاکید داشت. علاوه‌بر اینها ایران اعتقاد داشت اگر قرار است در بیانیه نامی از گروه‌های تروریستی که نباید در افغانستان باشند، بیاید، باید نام سایر گروهک‌های تروریستی همچون گروهک موسوم به «جندالله» نیز در این بیانیه ذکر شود.

با وجود مخالفت صریح ایران با این بیانیه نحوه رفتار روس‌ها به‌گونه‌ای بود که هیات ایرانی به این جمع‌بندی رسید که در صورت تعلل روس‌ها بیانیه ریاستی را به عنوان بیانیه مشترک منتشر خواهند کرد. بر همین اساس نیز سیدرسول موسوی، مدیرکل آسیای جنوبی وزارت امور خارجه دقایقی پیش از روس‌ها در توئیتی این موضوع را اعلام کرد و نوشت: «سومین نشست فرمت مسکو علی‌رغم بحث‌های جدی و پرمحتوا در مورد همکاری‌های منطقه‌ای برای برقراری صلح، ثبات و امنیت در افغانستان بدون نتیجه که باید در بیانیه مشترک نشست منتشر می‌شد، پایان یافت.» او تلویحا به رفتار نادرست روس‌ها در این نشست نیز انتقاد کرد و گفت: «از نظر من ضعف مدیریت نشست و عدم‌تلاش برای رسیدن به اجماع دلیل عدم صدور بیانیه مشترک است.»

تهدید راهبردی حکومتداری طالبان

طالبان در توافق 2020 دوحه متعهد شده بود پس از آزادسازی پنج‌هزار زندانی این گروه توسط دولت افغانستان، از به‌کارگیری آنها در میادین جنگی خودداری کند. اما پس از آزادسازی این افراد، نیروی جنگی طالبان قدرتی مضاعف یافت. طالبان همچنین متعهد شده بود برای تصمیم‌گیری درباره حکومت سابق، درگیری‌ها را کاهش دهد و متوقف کند. این تعهد نیز مانند تعهد قبلی ازسوی این گروه زیر پا گذاشته شد و آنها با افزودن بر جغرافیای عملیاتی خود در افغانستان، ولسوالی‌ها را یک‌به‌یک تصرف کرده و درنهایت کابل را نه با مذاکره که با زور تفنگ تسخیر کردند. طالبان علاوه‌بر تعهداتش، قول‌ و قرارهای زیادی را هم زیر پا گذاشت. آنها قول داده بودند «دولت فراگیر»ی تشکیل دهند که اعضای آن منحصربه افراد طالبان و قومیت پشتون نباشند، اما به‌جز دو تا سه مسئولیت، همه قدرت را قبضه کردند. آنها در دور نخست گفت‌و‌گوهای مسکو نیز گفته بودند مشکلی با دانشگاه و تحصیل زنان ندارند و تنها مطالبه‌شان از زنان داشتن «چادر» است. طالبان پس از بازگشت به قدرت، هیچ‌کدام از تعهدات و وعده‌های خود را عملی نکرد و جامعه افغانستان را دچار یک خفقان شدید سیاسی کرد. اگرچه طالبان هنوز با الگوی مطلوبش برای اداره جامعه فاصله دارد، اما همین شرایط نشان می‌دهد طالب تغییر نکرده است و همان طالب با همان افکار خاص خودش است. افراط‌گرایی طالبان در افغانستان و عدم وجود آلترناتیوی موثر باعث شده تا بخشی از مخالفان این گروه، به‌سمت داعش گرایش پیدا کنند. افزایش عملیات‌های انتحاری در افغانستان و تداوم موج مهاجرت یا به‌عبارت بهتر فرار از این کشور از تبعات حکومتداری طالبان است. تداوم مدل حکومتداری طالبان جدا از اینکه افغانستان را وارد برهه جدیدی از ناآرامی‌های بی‌پایان خواهد کرد، در بلندمدت منجر به شکل‌گیری تهدیدات راهبردی علیه کشورهای همسایه‌ خواهد شد.

ایران چه می‌گوید؟

در سال‌های گذشته ایران هیچ‌گاه حاضر به پذیرش انحصاری قدرت توسط طالبان نشده و همواره از تشکیل یک دولت فراگیر در افغانستان حمایت کرده است. حتی بازگشت طالبان به قدرت باعث نشده ایران در موضع خود تغییری ایجاد کند، اما این بدان معنا نیست که به‌دنبال درگیری با طالبان است. شاید بتوان گفت مهم‌ترین مساله برای ایران در افغانستان، در گام نخست برقراری امنیت در این کشور است. این مهم باتوجه به تمامیت‌خواهی طالبان و بیگانگی آنها با حکومتداری، تقریبا ناممکن است. عدم بازگشت امنیت به کابل، ایران را با بیش از 800 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دچار چالش جدی خواهد کرد. اقدامات اخیر تروریستی داعش در افغانستان احتمال توسعه ناامنی در افغانستان و سرریز این ناامنی به کشورهای همسایه را تشدید کرده است. ظهور و تقویت داعش و سایر گروه‌های تروریستی در افغانستان یکی از نگرانی‌های تهران است. پس از برقراری امنیت، دومین موضوع پراهمیت برای ایران، تعیین‌تکلیف قراردادها و توافقات دوجانبه تهران-کابل است. یکی از این مسائل، پیگیری حقابه ایران از هیرمند است. فارغ از اینکه چه کسانی بر افغانستان حکومت می‌کنند، دولت افغانستان باید به تعهداتش به ایران عمل کند. علاوه‌بر این، در تهران پرونده شهدای کنسولگری همچنان مفتوح است. طالبان باید درباره این جنایت که به‌دست نیروهایش انجام گرفته پاسخگو باشد و موضعش را رسما اعلام کند. پیش از بررسی این پرونده‌ها، تهران عجله‌ای برای به‌رسمیت شناختن دولت طالبان ندارد. پس از حل این مسائل است که تهران می‌تواند وارد موضوع شناسایی دولت حاکم بر افغانستان شود.