مهدی حاجی‌آقا، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل ترکیه در گفت‌وگو با «فرهیختگان»:
روز شنبه رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه دستور اخراج سفرای 10 کشور غربی را از آنکارا صادر کرد. این اقدام اردوغان درحالی صورت گرفته که به‌دلیل تنش‌های پیشین در روابط ترکیه و غرب، وضعیت اقتصادی در این کشور بسیار شکننده شده است. ارزش لیر ترکیه تنها در سال‌جاری شاهد 24 درصد سقوط بوده و نگرانی‌ها درباره افزایش شدیدتر آن درصورت تشدید تنش‌ها میان آنکارا و غرب نیز وجود دارد. برای بررسی شرایط فعلی ترکیه به سراغ مهدی حاجی‌آقا، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل ترکیه رفته‌ایم. حاجی‌آقا معتقد است کشورهای غربی در اقدام اخیر خود وضعیت متزلزل ترکیه را درنظر گرفته‌اند و سعی دارند تا از آن بهره‌برداری کنند. در ادامه این گفت‌وگو را می‌خوانید.
رئیس‌جمهور ترکیه از وزارت خارجه دولتش خواسته تا سفرای 10 کشور غربی را از آنکارا اخراج کند. برخی می‌گویند اگر اردوغان سفرای کشورهای غربی را اخراج کند، وضعیت اقتصادی در ترکیه وخیم‌تر خواهد شد و اگر آنها را اخراج نکند، برای وجهه خود او بحران‌آفرین می‌شود.
شکل اول بیشتر محتمل است و به احتمال زیاد این سفرا از ترکیه اخراج خواهند شد. سفرای اروپایی در ارتباط با این قضیه داعیه بشردوستانه دارند و می‌گویند عثمان کاوالا یک خیر و فعال مدنی است. اردوغان می‌خواهد یک‌تنه مقابل اروپا بایستد. کشورهای غربی بازی شطرنج را در این قضیه به‌گونه‌ای طراحی کرده‌اند که اردوغان راه گریزی نداشته باشد. اینکه چند کشور غربی با یکدیگر هماهنگ شوند و بیانیه‌ای علیه یک کشور صادر کنند و به آن علنی دیکته کنند که باید این کار را انجام دهی، در دیپلماسی جهانی کم‌سابقه است. برای سفرای چند کشور غربی این اقدام زیادی‌خواهانه است که از یک دولت چنین درخواستی داشته باشند. اینکه سفرا در مقام تصمیم‌گیری قضایی در کشور میزبان نقش ایفا کنند، نامعمول است. 10 کشوری که به‌صورت هماهنگ بیانیه صادر کرده و علیه دولت اردوغان موضع‌گیری کرده‌اند وضعیت متزلزل او را نیز برای این اقدام درنظر گرفته‌اند. اگر سه تا چهار سال پیش بود، هیچ‌وقت آنها چنین موردی را مطرح نمی‌کردند. درحال حاضر آنها می‌دانند وضعیت اردوغان متزلزل است و احزاب مخالف او با یکدیگر ائتلاف کرده‌اند و کمر همت بسته‌اند که حزب عدالت و توسعه را از اقتدار بیندازند.
پس الان سناریوی اخراج سفرا محتمل‌تر از باقی ماندن آنها در آنکارا است؟
تقریبا می‌توان گفت تا 70 درصد این اتفاق رخ می‌دهد.
اگر سفرای غربی از ترکیه اخراج شوند چه تبعاتی دامنگیر اقتصاد این کشور خواهد شد و چه اثراتی نیز بر آینده سیاسی اردوغان خواهد داشت؟
تبعاتش مشخص است و ترکیه درحال حاضر نیز در سراشیبی سقوط افتاده است. وضعیت ارزی و نرخ برابری لیر دربرابر ارزهای دیگر خوب نیست. در هفته اخیر نزول ارزش لیر نرخ شتابانی به خود گرفته است. اتفاق بعدی می‌تواند حکم تیر خلاص را پیدا کند. اقدام هماهنگ 10 کشور غربی علیه اردوغان قطعا بدون اطلاع و هماهنگی با سه حزب مخالف اردوغان نبوده است. این سه حزب با یکدیگر ائتلاف کرده و جبهه‌ای داخلی علیه اردوغان تشکیل داده‌اند. سفرای اروپایی نیز با هماهنگی با آنها عمل کرده‌اند. هرکدام از آنها از یک جناحی درحال حمله بردن به مرد بیمار اروپا هستند. مرد بیمار اروپا لقبی است که اروپایی‌ها به عثمانی در سال‌های پایانی عمرش داده بودند و حالا دولت اردوغان نیز دچار چنین وضعیتی شده است.
اقدام اخیر برای این صورت گرفته است تا بر انتخاب مردم ترکیه در انتخابات آتی این کشور تاثیر بگذارد؟
این مسائل را باید مدلی دید. مدل فعلی مانور دادن روی متغیر اقتصادی است. در هر کشوری تورم با نارضایتی رابطه مستقیم دارد. هرچه در یک کشور تورم بالاتر برود، نارضایتی نیز بالاتر می‌رود. سرپرست خانواده می‌خواهد شکم زن و بچه‌اش را سیر کند، وقتی در این کار ناتوان شود، از میزان طرفداری‌اش نسبت‌به حزب حاکم کاسته می‌شود. درحال حاضر باتوجه به اطلاعاتی که از دوستان ساکن در ترکیه گرفته‌ام، هزینه‌ها در این کشور به‌شدت افزایش یافته است. تنها با نگاهی به کاهش ارزش لیر نمی‌توان این گرانی را دید. شاید عمق گرانی کالا در ترکیه سه‌برابر بیشتر از این میزانی باشد که در قضیه ارز پیدا است. مخالفان داخلی و خارجی اردوغان دست روی نقطه حساسی گذاشته‌اند، زیرا کمر همت بسته‌اند تا حزب عدالت و توسعه را از موقعیت فعلی ساقط کنند و محاسبات‌شان نیز سنجیده است. از نظر مدیریت زمان اقدام آنها به‌موقع بوده و به‌خوبی عمل کرده‌اند. سه حزب مخالف اردوغان درحال حاضر در بهترین شرایط خودشان قرار دارند و ائتلاف قدرتمندی را با یکدیگر تشکیل داده‌اند و ازسوی دیگر در تقابلی که میان اروپا و اردوغان درحال ایجاد است، می‌خواهند ضربه دیگری به حزب عدالت و توسعه وارد کنند. اردوغان یک بحران مالی نیز با آمریکا دارد. در سوریه نیز مشکلات ترکیه بیشتر شده است. اردوغان سوریه را تهدید به حملات سنگین کرده و روابطش با ایران را نیز دچار التهاب کرده است. یک شرایط چندوجهی پیچیده‌ای درحال حاضر پیش‌روی ترکیه است که بحران‌هایی بسیار جدی است. بعید است حزب عدالت و توسعه از همه آنها جان سالم به‌در ببرد.
اردوغان راهکاری برای این شرایط دارد؟
راهکاری که قصد دارد مجدد درپیش بگیرد این است که روی بنیه سرمایه اجتماعی خود سرمایه‌گذاری کند.
یعنی دوباره شاهد تشدید ملی‌گرایی خواهیم بود؟
ملی‌گرایی که آنجا همیشه بوده و خاموش نشده است و به‌عنوان یک اهرم از آن استفاده می‌کنند. اقداماتی که در این حوزه انجام می‌دهد استفاده داخلی دارد؛ ازجمله اقداماتی که درباره ایران داشت. اردوغان اگر مجالی داشت شاید می‌توانست دربرابر شرایط فعلی و هجمه‌ها اقدامی انجام دهد، اما فشارها از هرسو روی او زیاد است و با ریسمان‌های مختلفی درحال مهار او هستند تا ازحدی که دارد فراتر نرود. البته این بازی همیشگی غربی‌ها با کشورهای غربی است.
روز 30 مهر آمریکا مجددا اتهاماتی را درباره بانک دولتی «هالک‌بانک» ترکیه به اتهام انتقال ارز و طلا به ایران مطرح کرد. اگر ترکیه و اردوغان زمین بخورند، چه تبعاتی برای ایران خواهد داشت؟
بحث ایران در اینجا تاحدی در هاله‌ای از ابهام است. رضا ضراب به‌عنوان یکی از متهمان این پرونده به آمریکا رفت و به‌سرعت بازداشت شد. در دادگاه نیز اعلام کرد که اعتراف می‌کند و واقعیت را می‌گوید. آن اعتراف ترکیه را به‌عنوان متهم ردیف اول مطرح کرد. ترکیه انتظار نداشت ضراب به آمریکا برود و علیه آنها شهادت بدهد، زیرا مناسبات جدی‌ای با او داشتند. اما ضراب به آمریکا رفت و علیه ترکیه شهادت داد و باعث شد آمریکا قوی و مستدل دربرابر ترکیه جلو بیاید و هالک‌بانک این کشور را تحریم کنند. آمریکا این مساله را به‌عنوان یک برگ برنده در دست دارد تا بتواند در مواقع لازم ترکیه را بیشتر تحت فشار قرار دهد. تشکیلات گولن در پنسیلوانیا را نیز نباید در این قضایا کنار گذاشت، به‌هرحال او و تشکیلاتش نیز سناریوهایی را درنظر دارند و از نفوذ بالایی در آمریکا برخوردارند. آنها نیز می‌کوشند با دیپلماسی فعال در واشنگتن شرایط را به نفع خود رقم بزنند.
در ترکیه پسا‌اردوغان یک سناریویی محتمل است. معمولا لیبرال‌های طرفدار آمریکا حتی در وضعیت ضعف سعی در قبضه کامل حکومت و سرکوب دیگران دارند. دو نمونه آن اشرف غنی در افغانستان و مصطفی الکاظمی در عراق هستند که باوجود ضعف در مشروعیت دولت‌هایشان به‌سمت قبضه کامل و انحصار حکومت گام برداشتند. درباره ترکیه نیز آیا می‌توان متصور بود با پیروزی مخالفان اردوغان، حزب عدالت و توسعه مورد سرکوب قرار خواهد گرفت؟ در اینجا البته خود حزب عدالت و توسعه با سرکوب مخالفانش زمینه برخوردهای مشابه با خود در آینده را فراهم کرده است. در ترکیه دموکراسی اجازه این کار را نمی‌دهد. در اساسنامه احزاب ترکیه این مساله نهادینه شده است و حتی احزاب مخالف با اردوغان نیز ازلحاظ بنیان‌های دموکراتیک بسیار قوی هستند. دموکراسی دست این احزاب را می‌بندد. البته اخیرا کمال قلیچدار اوغلو تهدیدات خشنی را در این‌باره مطرح کرد که تا حالا از او مشاهده نشده بود. قلیچدار اغلو حزب عدالت و توسعه و حتی نیروهای دولتی را متهم کرده و آنها را تهدید کرد در دوران پساحزب عدالت و توسعه اقدامات‌شان می‌تواند برایشان مشکل ایجاد کند. اما به‌هرحال احزاب ترکیه داعیه‌دار دموکراسی هستند و بعید است کاری برخلاف آن انجام دهند.
ایران در این وضعیت می‌تواند چه اقدامی انجام دهد؟
متاسفانه ما نمی‌توانیم از شرایط به نفع خودمان استفاده کنیم. از چالش‌هایی که ایجاد می‌شود ما نمی‌توانیم بهره‌ای ببریم، اما ترکیه این کار را خوب انجام می‌دهد. هنگامی که ایران با کشورهای غربی دچار مشکل می‌شود، ترکیه چندین سناریو دارد که در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی تدوین شده‌اند. آنکارا برمبنای آنها در کوتاه‌ترین زمان ممکن بهره‌برداری حداکثری را انجام می‌دهد. متاسفانه ایران چنین ظرفیتی از خود نشان نداده است. وزارت خارجه باید دربرابر ترکیه متفاوت‌تر، هوشیارانه‌تر و بیدارتر عمل کند. ایران درحال حاضر موقعیت ناهمترازی ازلحاظ فرهنگی نسبت‌به ترکیه دارد. مهاجرت و خروج سرمایه گسترده‌ای به‌سمت ترکیه داریم، درحالی‌که این کشور در وضعیت بسیار وخیمی قرار دارد. این مساله مشکلی برای ایران است، زیرا ما نمی‌توانیم این مسائل را به مردم خودمان به‌خوبی توضیح دهیم.
معضل دیگر بهره‌برداری‌های راهبردی است. هرگاه از بین دو رقیب یکی روبه ضعف رفت دیگری باید بتواند از این وضعیت به نفع خود استفاده کند. متاسفانه این رویکرد همچنان پیگیری نمی‌شود. البته دولت فعلی جدیدا روی کار آمده، اما نگران هستیم این دولت نیز راه دولت قبلی را برود. باتوجه به روندهای گذشته به‌نظر می‌رسد برنامه‌ریزان وزارت خارجه افرادی هستند که دیدگاه‌هایی بسیار غیرواقعی درباره ترکیه دارند. ازسوی دیگر نیز دقیقا مشخص نیست چه بخش و چه افرادی سیاستگذاری در این حوزه را برعهده دارند. شاید بد نباشد وزارت‌خارجه در این حوزه از مشورت کارشناسان بهره ببرد.
مطالب پیشنهادی
