مهدی عبداللهی، دبیرگروه اقتصاد: در ادبیات اخیر اقتصادی، کارآفرینی، عاملی مهم در رشد اقتصادی کشورها محسوب شده است. از این ‌رو، ترویج کارآفرینی در سیاست‌های اقتصادی دولت‌ها توصیه ‌شده است. تأثیر سرمایه کارآفرینی در کنار سرمایه فیزیکی و نیروی کار در تابع تولید ملی، بسیار حائز اهمیت است. سرمایه کارآفرینی، ظرفیت یک اقتصاد برای ایجاد رفتار کارآفرینانه است. رشد سرمایه مذکور، موجب افزایش تعداد کارآفرینان می‌شود. کارآفرینان با نوآوری و ایجاد رقابت، موجب افزایش بهره‌وری و اشتغال می‌شوند که این وضعیت، درنهایت به رشد اقتصادی می‌انجامد.

پرواضح است اندازه‌گیری کارآفرینی کار ساده‌ای نیست، چراکه کارآفرینی یک مفهوم پیچیده است که یک وضعیت یا اقدام فرد را تعریف می‌کند که با مشارکت عوامل بسیاری مرتبط است و به‌خصوص با اقتصاد ارتباط دارد.

در سطح جهان کنسرسیوم دیده‌بان جهانی کارآفرینی (GEM) به‌عنوان مهم‌ترین مرجع از سال 1999 هرساله فعالیت‌های کارآفرینانه را در کشورهای مختلف مورد ارزیابی قرار داده و در قالب گزارش سالانه منتشر می‌کند.

در گزارش 2020 GEM، وضعیت ایران به همراه 44 کشور سنجیده شده است. از جمله کشورهایی که در این ارزیابی وجود دارند، می‌توان به آلمان، استرالیا، هلند، مصر، کویت، شیلی، کانادا، ایتالیا، عمان، نروژ، هند، آنگولا، یونان و... اشاره کرد. این بدین معنی است که 45 کشور شامل طیف مختلفی از کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه و کشورهای منطقه هستند.

اما نتایج این بررسی بسیار قابل‌تأمل است. ایران رتبه 14 را در درک قابلیت‌های کارآفرینانه در بین 45 کشور دارد. درک قابلیت‌های کارآفرینانه یعنی درصد بزرگ‌سالان 64-18 ساله‌ای که قابلیت برخورداری از دانش، مهارت و تجربه برای راه‌اندازی کسب‌وکار جدید را دارند؛ اما با این ‌وجود، رتبه‌های ایران در ترس از شکست در کارآفرینی 41 بین 45 کشور، در سهولت کارآفرینی 42 بین 45 کشور و در کارآفرینی جدید 40 بین 45 کشور است. اینها بدین معنی است که نااطمینانی در اقتصاد ایران باعث شده کارآفرین جدید رشد نکند.

پرواضح است نااطمینانی نسبت به سیاست‌های اقتصادی موجب می‌شود که فعالان اقتصادی نتوانند چشم‌انداز روشن و شفافی از آینده ترسیم کنند، لذا افزایش نااطمینانی سیاست‌های اقتصادی موجب کاهش سرمایه‌گذاری در بخش‌های مولد اقتصادی، رکود اقتصادی و درنتیجه افزایش نرخ بیکاری خواهد شد. رکود اقتصادی همراه با چشم‌اندازهای بدبینانه در سرعت بهبود اقتصادی، انتظار کارآفرینی موفق را محدود خواهد کرد؛ بنابراین، یکی از سیاست‌های دولت جدید باید کاهش این نااطمینانی‌‌ها باشد. کاهش تورم و ثبات‌بخشی به اقتصاد، اصلاح ساختار انگیزشی اقتصاد ایران از سفته‌بازی به سرمایه‌گذاری، رفع موانع کسب‌وکار از جمله مشکل تامین نقدینگی تولید، کاهش بی‌ثباتی سیاست‏ها، قوانین و مقررات و رویه‌های اجرایی ناظر بر کسب‌وکار و کاهش فساد اقتصادی و... از جمله مواردی هستند که در کاهش نااطمینانی در اقتصاد ایران و بهبود وضعیت کارآفرینی موثر خواهند بود.

دیده‌بان جهانی کارآفرینی

کنسرسیوم GEM یا دیده‌بان جهانی کارآفرینی، قدیمی‌ترین رصدکننده کارآفرینی در جهان است که با جمع‌آوری اطلاعات باکیفیت، گزارش‌های جامعی در این حوزه ارائه کرده است. این کنسرسیوم در سال ۱۹۹۹ و به‌عنوان یک پروژه مشترک بین دانشگاه بابسون و مدرسه اقتصاد لندن شروع به‌کار کرد. طی این 21 سال، GEM غنی‌ترین منبع اطلاعاتی در موضوع کارآفرینی بوده و گزارش‌های منظم سالیانه در حوزه‌های خاص و ملی را تألیف کرده است. این کنسرسیوم، مرجعی معتبر برای نهادهای بین‌المللی ازجمله انجمن اقتصاد جهانی، بانک جهانی و سازمان همکاری و توسعه اقتصادی است که پایگاه‌های داده، گزارش‌های ویژه و مشاوره‌های تخصصی موردنیاز این نهادها را تهیه و ارائه می‌کند. این کنسرسیوم، داده‌های موردنیاز خود را از شبکه‌ای مطمئن از نمایندگی‌های خود در کشورهای مختلف تهیه می‌کند؛ مجموعه‌ای بالغ‌بر ۱۷ سال پایگاه داده، جمع‌آوری بیش از 200 هزار داده در سال مشتمل بر بیش از ۱۰۰ کشور، استفاده از بالغ‌بر ۵۰۰ متخصص حوزه کارآفرینی مشتمل‌بر بیش از ۳۰۰ نهاد تحقیقاتی و دانشگاهی و مبتنی‌بر بیش از ۲۰۰ نهاد تأمین مالی. دیده‌بان این کنسرسیوم در ایران، از سال ۲۰۰۸ به اجرای برنامه‌های مدون کنسرسیوم GEM در کشور پرداخته است. در ایران مدل دیده‌بان جهانی کارآفرینی به مجری‌گری دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران تهیه و تدوین می‌شود. دیده‌بان جهانی کارآفرینی، بزرگ‌ترین و بهترین مجمع دانشگاهی در سطح جهان است که درصد گردآوری، ارزیابی و عرضه داده‌های پژوهشی معتبر در سطح بین‌المللی درخصوص فعالیت‌های کارآفرینانه کشورهای عضو است. به‌طور کلی اهداف برنامه پژوهشی GEM عبارتند از:
1- سنجش و ترازیابی سطح فعالیت کارآفرینانه میان کشورهای عضو، 2- کشف رابطه نظام‌مند میان کارآفرینی و رشد اقتصاد ملی، و 3- شناسایی عوامل مؤثر در ارتقای سطح ملی فعالیت کارآفرینانه.

رتبه 14 استعداد کارآفرینی رتبه 4 از آخر در اشتغالزایی

بررسی فعالیت‌های کارآفرینانه در ایران طی سال 2020 نشان می‌دهد رتبه ایران در بیشتر شاخص‌ها نسبت‌به سال 2019 کاهشی بوده است. سقوطی که ناشی از عدم قطعیت و تردید ناشی‌از همه‌گیری کرونا بوده است. در سال 2020 حدود 51 درصد از بزرگسالان ایرانی (18 تا 64) اظهار داشتند که درآمد کلی‌شان را درنتیجه کرونا از دست داده‌اند. تعداد بزرگسالان ایران که قصد راه‌اندازی مشاغل خود را در سه سال آینده دارند از 38 درصد در سال 2019 به 24 درصد در سال 2020 کاهش یافته است. با این‌حال 62 درصد از این کارآفرینان اظهار کردند کرونا بر تصمیم آنها تأثیر گذاشته بود. کاهش قابل‌توجه کارآفرینان جدید همراه با میزان افرادی که تحت‌تأثیر این بیماری همه‌گیر قرار گرفته‌اند نشان می‌دهد برخی از کارآفرینان بالقوه به‌دلیل عدم قطعیت فعلی از شروع به کار اجتناب می‌کنند. در سال 2019 حدود 5 درصد از بزرگسالان ایرانی برای استخدام 6 یا بیشتر کارمند در مشاغل خود برنامه‌ریزی کرده بودند. با این‌حال، در سال 2020، این مقدار تنها 1.3 درصد بوده که نشان‌دهنده عدم اطمینان در آینده میان‌مدت است. علاوه‌بر این، پاسخ‌دهندگانی که درحال حاضر در TEA یا مالکیت تجاری ایجادشده (EBO) مشغول هستند، به‌طور کلی فرصت‌های جدیدی را درنتیجه کرونا نمی‌بینند.

بر این‌اساس، درخصوص زیرشاخص دیده‌بان کارآفرینی نیز موارد بسیار قابل‌تامل است. در شاخص کارآفرینی نوپا یعنی درصد بزرگسالان 64-18 ساله‌ای که هم‌اکنون به‌طور فعال یک کسب‌وکار جدید را مدیریت می‌کنند، شخصا مالک تمام یا بخشی از آن کسب‌وکاری هستند که بیش از 65ماه سابقه فعالیت ندارد. در این شاخص فعالیت کارآفرینی نوپا طی سال گذشته به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است، به‌طوری‌که این مقدار از 10.7 درصد در سال 2019 به 8 درصد در سال 2020 رسیده است. در این شاخص رتبه ایران طی سال گذشته از 45 رتبه 40 بوده است. درک فرصت‌های کارآفرینانه به‌معنی درصد بزرگسالان 64-18 ساله‌ای که فرصت‌های خوب راه‌اندازی کسب‌وکار در محل زندگی خود را دارند، است. در این شاخص رتبه ایران 40 از 45 کشور است. سهولت کارآفرینی که به مفهوم سهولت قابل‌لمس برای کارآفرینی جدید است، در این شاخص ایران بین 45 کشور، رتبه 42 را دارد. درک قابلیت‌های کارآفرینانه به‌معنی درصد بزرگسالان 64-18 ساله‌ای است که قابلیت برخورداری از دانش، مهارت و تجربه برای راه‌اندازی کسب‌وکار جدید را دارند. در این شاخص ایران بین 45 کشور، رتبه 14 را دارد.

ترس از شکست به‌معنی درصد بزرگسالان 64-18 ساله‌ای که ترس از شکست، مانع راه‌اندازی کسب‌وکار می‌شود. در این شاخص ایران رتبه 41 را بین 45 کشور دارد. درواقع فقط چهار کشور هستند که بیشتر از ایرانی‌ها می‌ترسند در کارآفرینی شکست بخورند. این بدین معنی است که موانع کسب‌وکار در ایران زیاد است، زیرساخت‌های ایجادشده مشکل دارند، نااطمینانی در اقتصاد کلان ایران بسیار بالاست. تورم، جهش ارز، تغییرات لحظه‌ای قیمت مواد اولیه و محصولات، آیین‌نامه‌ها و بخش‌های خلق‌الساعه ازجمله بخشی از این عوامل ایجادکننده ترس در بین کارآفرینان ایرانی است.

قصد کارآفرینانه یعنی درصد بزرگسالان 64-18 ساله‌ای که قصد انجام کار کارآفرینانه را در سه سال آینده دارند. در این شاخص ایران رتبه 21 را در بین 45 کشور دارد. این شاخص امیدبخشی است که باید دولت زمینه‌های نااطمینانی را کاهش دهد تا کارآفرینان بتوانند با کاهش ترس و استرس‌ها، فعالیت‌های نوپای خود را گسترش دهند.

ورود به کارآفرینی رتبه سوم از آخر

گرچه ایران ازلحاظ نیروی انسانی وضعیت مطلوبی در شاخص‌های کارآفرینی دارد، اما در حوزه زیرساختی و انگیزشی وضعیت ایران چندان جالب نیست، به‌طوری‌که از ۱۲ شاخص چارچوب کارآفرینی در ایران، وضعیت به شکل زیر است:
1- تامین مالی کارآفرینانه، رتبه 31 در میان 45 کشور
2- سیاست‌های دولتی و حمایت‌ها، رتبه 34 در میان 45 کشور
3- قوانین دولتی، مالیات و بروکراسی، رتبه 38 در میان 45 کشور
4- برنامه کارآفرینی دولت، رتبه 42 در میان 45 کشور
5- آموزش کارآفرینی در مدرسه، رتبه 34 در میان 45 کشور
6- آموزش کارآفرینی در دوره پس از مدرسه، رتبه 39 در میان 45 کشور
7- انتقال تحقیق و توسعه، رتبه 26 در میان 45 کشور
8- زیرساخت‌های بازرگانی و قانونی، رتبه 44 در میان 45 کشور
9- پویایی بازار داخلی، رتبه 30 در میان 45 کشور
10- مقررات ورود، رتبه 43 در میان 45 کشور
11- زیرساخت فیزیکی، رتبه 21 در میان 45 کشور
12- هنجارهای فرهنگی و اجتماعی، رتبه 22 در میان 45 کشور

در همین رابطه مطلب زیر را بخوانید:

نگاهی به طرح 60 میلیارد دلاری CPEC در شرق ایران (لینک)