یگانه عرب، روزنامه‌نگار: براساس گزارش منتشرشده از سوی پژوهشگاه علوم‌وفناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، انتشارات علمی از سنجه‌های پیشرفت علم و نشان‌دهنده توان علمی کشورها، به‌ویژه در دو سده گذشته بوده است؛ بنابراین سیاستگذاران علم به پردازش شمار و چگونگی انتشارات علمی پرداخته و برنامه‌های گوناگونی را برای پیشرفت در این حوزه در دستورکار خود قرار داده‌اند. ابزارهای گوناگونی نیز برای سنجش این شمار و چگونگی و کامیابی سیاست‌های علمی ایجاد شده‌اند، پژوهشگاه علوم‌وفناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در سامانه «دانش ایران»(دا) به گزارش سنجه‌های ارزیابی انتشارات علمی ایران می‌پردازد و یکی از آنها که ایرانداک به‌تازگی آن را منتشر کرده‌، ویرایش ۲۰۱۸ دانش ایران است که داده‌های دو نمایه جهانی «وب‌آو‌ساینس»(واس) و «اسکوپوس» را تحلیل می‌کند و در دسترس عموم قرار گرفته است.

«دانش ایران» برای نخستین‌بار آمار درست و مشخص انتشارات علمی ایران را در جهان گزارش می‌کند. بر پایه آمار منتشرشده، جایگاه ایران در بیشتر سنجه‌ها در سال ۲۰۱۸ بهبود یافته و روندی صعودی داشته‌ است. شمار انتشارات ایران در «واس» از ۵۴هزار و ۳۰۰ اثر در سال ۲۰۱۷ به ۵۶هزار و ۲۸۰ اثر در سال ۲۰۱۸ رسیده است. پژوهشگران ایرانی در «اسکوپوس» نیز ۵۹هزار و ۸۰۱ اثر دارند. درمجموع شمار آثار ایرانیان در این دو پایگاه ۶۶هزار و ۶۴ اثر است. نکته قابل‌توجه این است که رتبه ایران از دیدگاه شمار انتشارات در «واس» و «اسکوپوس» در سال ۲۰۱۸، رتبه ۱۶ جهان بوده که در برابر سال ۲۰۱۷ ثابت مانده و تغییری نکرده است؛ اما ایران در میان کشورهای منطقه در سال ۲۰۱۸ جایگاه نخست را در «واس» و «اسکوپوس» کسب کرده است.

  بیش از 41 هزار رکورد در نمایه‌های استنادی علوم

با بررسی پژوهش انجام‌شده از سوی ایرانداک، به ارزیابی عملکرد ایران در چند شاخص مهم پرداخته‌ایم. براساس این، درخصوص آمار‌های فراگیر انتشارات علمی و بحث انتشارات ایران در نمایه‌نامه‌های «واس» و «اسکوپوس» باید گفت که ایرانیان در سال ۲۰۱۸، ۵۶۲۸۰ رکورد در «واس» و ۵۹۸۰۱ رکورد در «اسکوپوس» منتشر کرده‌اند. در میان نمایه «واس»، نمایه‌های استنادی علوم با ۴۱۶۰۰ رکورد دارای بیشترین شمار انتشارات علمی ایران هستند. نمای استنادی علوم اجتماعی نیز ۲۵۹۶ رکورد و نمایه استنادی هنر و علوم انسانی با ۲۰۶ رکورد از انتشارات علمی ایران را در «وب آو ساینس» دربرداشته‌اند. این سه نمایه پرچم‌دار مجموعا ۴۲۴۵۰ رکورد از انتشارات علمی ایرانیان را دارند.

  97درصد انتشارات علمی ایران انگلیسی است

اگر بخواهیم انتشارات ایران بر پایه گونه نوشته در نمایه واس را بررسی و تقسیم‌بندی کنیم نیز باید گفت که آثار پژوهشگران ایرانی بر پایه داده‌های گردآوری‌شده، عمدتا مقاله نشریه است. پس از مقاله نشریه، مقاله همایش، مقاله مروری در رتبه دوم و سوم نمایه‌نامه‌های «واس» و «اسکوپوس» قرار گرفته‌اند. همچنین درخصوص انتشارات ایران بر پایه زبان باید این‌طور بیان کرد که براساس داده‌های سال ۲۰۱۸ در نمایه‌های استنادی و انتشار پژوهش‌ها در زمان‌های مختلف؛ بیش از ۹۷درصد انتشارات در نمایه‌نامه‌ها به انگلیسی بوده است. در بررسی آماری جزئی‌تر باید گفت که در نمایه واس، انتشارات زبان انگلیسی با رکورد ۵۶۲۰۲ در رتبه اول و پس از زبان انگلیسی، زبان عربی با شمار ۳۳ و پس از آن زبان فارسی با شمار ۲۴ در رتبه‌های بعد قرار می‌گیرند. البته این روند در نمایه اسکوپوس متفاوت است؛ به این معنا که زبان انتشارات در اسکوپوس پس از انگلیسی با شمار ۵۸۱۵۰، زبان فارسی با شمار ۱۶۴۹ و زبان فرانسوی با شمار ۴۹ قرار گرفته است.

علوم و تجربی و علوم فیزیکی بیشترین حجم مقالات

تحلیل داده‌های نمایه‌نامه واس در سال ۲۰۱۸ درخصوص فعالیت انتشارات ایران در زمینه‌های علمی نشان می‌دهد که پژوهشگران ایرانی انتشارات بیشتر در زمینه علوم تجربی و زمین‌شناسی داشتند و درمجموع ۱۹۷۴۹ اثر در این زمینه منتشر کرده‌اند که پیرامون ۳۵درصد از انتشارات ایران در این نمایه‌نامه است. تحلیل داده‌های نمایه‌نامه اسکوپوس نیز در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که پژوهشگران ایرانی در زمینه علوم فیزیکی انتشارات بیشتر داشته و فعال بوده‌اند و معادل ۳۶۸۸۸ اثر در این زمینه منتشر کردند که پیرامون ۶۲درصد از انتشارات ایران در این نمایه‌نامه است. البته که شمار و نسبت انتشارات ایران در نمایه‌نامه واس پس از علوم تجربی و زمین‌شناسی با شمار ۱۹۷۴۹، در زمینه فنی‌ومهندسی در رتبه دوم و علوم بهداشتی و سلامت در رتبه سوم است؛ اما شمار این نسبت در نمایه‌نامه اسکوپوس پس از علوم فیزیکی با شماره ۳۶۸۸۸ و رتبه اول، برای علوم بهداشتی و سلامت و علوم زیستی در رتبه دوم و سوم است. اگر بخواهیم درخصوص منابع ناشر انتشارات ایران در این گزارش صحبت کنیم، باید اشاره کنیم که بر پایه داده‌های گردآوری‌شده در سال ۲۰۱۸ انتشارات ایرانیان در ۸۰۴۹ منبع از منابع نمایه‌نامه استنادی واس و ۸۶۲۰ از منابع نمایه‌نامه اسکوپوس منتشر شده است که بیشتر آنها نشریه‌های علمی را شامل می‌شوند. البته نکته قابل بیان دیگر در این راستا درخصوص روند سالانه شمار انتشارات علمی ایران است که هرساله از ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۸ شمار این انتشارات در نمایه‌نامه واس و اسکوپوس روند صعودی داشته و افزایش پیدا کرده است.

  دست بالای وزارت علوم در انتشار آثار علمی در نمایه‌نامه جهانی واس

بخش دیگر درخصوص نقش گروه‌های سازمانی در انتشارات علمی ایران است و در این خصوص باید گفت موسسه‌های گوناگونی در ایران با وابستگی‌های سازمانی متفاوت مشغول پژوهش و انتشار آثار علمی هستند. موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی این موسسه‌ها را در نوع وابستگی سازمانی به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری؛ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛ دانشگاه جامع علمی- کاربردی؛ دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای؛ دانشگاه فرهنگیان؛ دانشگاه پیام‌نور؛ دانشگاه آزاد اسلامی؛ دانشگاه غیردولتی- غیرانتفاعی و سایر دستگاه‌های اجرایی تقسیم‌بندی کرده‌ است. براساس داده‌های تحلیل‌شده موسسه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری یا (وزارت عتف) نقش برجسته‌تری در انتشار آثار علمی در پایگاه واس داشتند و پس از آن موسسه‌های وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در جایگاه دوم و دانشگاه آزاد اسلامی در جایگاه سوم قرار می‌گیرند.

دانشگاه آزاد رتبه نخست شمار انتشارات ایرانی‌ها

هر سال بیش از ۱۰۰۰ موسسه ایرانی یافته‌های پژوهشی خود را به گونه‌های متفاوت در پایگاه جهانی منتشر می‌کنند. بررسی و تحلیل داده‌ها در پیوند با انتشارات ایرانیان در پایگاه واس نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۸ دست‌کم ۱۱۵۰ موسسه ایرانی در واس انتشاراتی داشتند، البته موسسه‌هایی نیز هستند که نام‌شان روشن نیست و در کشورهای دیگر حضور دارند. درخصوص شمار و نسبت انتشارات موسسه‌های ایرانی در واس باید گفت به‌طورکلی ۵۶۲۸۰ انتشارات حضور داشت که دانشگاه آزاد اسلامی(همه واحدها) با ۹۱۰۶ شمار در رتبه اول، دانشگاه تهران با ۴۶۷۸ شمار در رتبه دوم و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران با ۴۴۶۴ شمار در رتبه سوم قرار می‌گیرد.

  25درصد پژوهش‌های 2018 بین‌المللی بودند

شاخص دیگر که وضعیت ایران را در این گزارش بررسی می‌کند، این است که پیرامون ۲۵درصد از انتشارات ایرانیان در سال ۲۰۱۸ با همکاری پژوهشگرانی از دیگر کشورها به نگارش درآمده است. بیشترین شماره همکاری‌ها را نیز موسسه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری داشته‌اند. این موسسه‌ها ۹۵۸۱ اثر با همکاری کشورهای خارجی نگاشتند که پیرامون ۲۷درصد از همه انتشارات این موسسه‌ها در نمایه‌نامه واس است. برپایه این جدول دانشگاه آزاد اسلامی ۲۰۶۷ اثر با همکاری پژوهشگران کشورهای دیگر پدید آورده که پیرامون ۲۱درصد از انتشارات این موسسه را در بردارد و پس از آن، دانشگاه تهران نیز با ۱۵۱۸ اثر در جایگاه دوم از دیدگاه شماره همکاری‌های علمی جهانی به شمار می‌رود.

  42درصد از انتشارات مشترک با چند پژوهشگر انجام شده است

درخصوص همکاری‌های علمی ملی نیز باید اشاره کرد که تجزیه و تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد پیرامون ۲۴درصد یعنی ۱۳۳۶۶ اثر از انتشارات ایرانیان در سال ۲۰۱۸ با همکاری پژوهشگرانی از دو یا چند گروه سازمان ایرانی به نگارش درآمده است؛ به این معنا که پیرامون ۴۲درصد یعنی ۲۳ هزار و ۴۲۷ اثر انتشارات ایرانیان در سال ۲۰۱۸ با همکاری چند پژوهشگر از دو یا چند موسسه ایرانی به نگارش درآمده است. برپایه این داده‌ها موسسه‌های بدون وابستگی سازمانی بیشترین نسبت همکاری علمی ملی را داشتند. پیرامون ۸۷درصد یعنی ۳۷۲۶ اثر از انتشارات این موسسه‌ها با همکاری پژوهشگرانی از دیگر موسسه‌های ایرانی پدید آمده است؛ بااین‌حال بیشترین شمار همکاری را موسسه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری داشتند. این موسسه‌ها ۹۴۷۷ اثر با همکاری موسسه‌های ایرانی نگاشته‌اند که پیرامون ۲۷درصد از همه انتشارات این موسسه‌ها در نمایه‌نامه واس است. براساس این داده‌ها، دانشگاه آزاد اسلامی ۵۳۰۹ اثر با همکاری پژوهشگران موسسه‌های ایرانی پدید آورده که پیرامون ۵۸درصد از انتشارات این موسسه را در بردارد و پس از آن دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران با ۳۵۱۸ اثر در جایگاه دوم از دیدگاه شماره همکاری‌های علمی ملی قرار دارد.

  سرانه کمتر از یک درصدی اعضای هیات‌علمی در انتشارات

شاخص دیگر نیز درخصوص نقش اعضای هیات‌علمی دانشجویان و دانش‌آموختگان در انتشارات علمی است. در این مسیر نقش اعضای هیات‌علمی کلیدی است. آمار آموزش عالی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در سال تحصیلی ۹8-۹7 نشان می‌دهد که درمجموع ۸۶۲۵۹ عضو هیات‌علمی در این موسسه‌های آموزش عالی دولتی و غیردولتی مشغول کار بودند. بر این پایه، سرانه انتشارات اعضای هیات‌علمی در سال ۲۰۱۸ در نمایه‌نامه واس پیرامون 0.65درصد و در نمایه‌نامه اسکوپوس پیرامون 0.69درصد بوده است. البته نکته قابل‌توجه نیز این است که دانشجویان در پدیدآوری انتشارات علمی نقش دارند؛ به‌ویژه دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری که با پژوهش‌های خود که بیشتر به شکل پایان‌نامه و رساله انجام می‌شود، بخش انتشارات علمی ایران را منتشر می‌کنند. درمجموع ۸۴۴۲۳۱ دانشجوی کارشناسی‌ارشد و دکتری توانسته‌اند به شکل میانگین 0.07 اثر در واس و اسکوپوس منتشر کنند. البته که نقش دانش‌آموختگان موسسه‌های ایرانی نیز در این انتشار اهمیت دارد و به‌طورکل ۱۷۷۹۲۳ دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد و دکتری توانسته‌اند به شکل میانگین 0.32 اثر در واس و 0.34 اثر در اسکوپوس منتشر کنند.

  سهم 2درصدی ایران در تولید علم دو پایگاه استنادی جهان

یکی دیگر از مهم‌ترین شاخص‌ها، بحث ارزیابی نقش ایران در پدیدآوری انتشارات علمی جهان است. با توجه به اینکه نمایه‌های استنادی جهانی، انتشارات پژوهشگران از کشورهای گوناگون را ساماندهی و منتشر می‌کند؛ ازاین‌رو ایران تنها یکی از ۲۰۰ و چند کشور/منطقه جغرافیایی است که در این پایگاه انتشارات دارد. بر پایه داده‌های گردآوری‌شده در دو پایگاه واس و اسکوپوس ایران پیرامون 1.754درصد از علم جهان در پایگاه واس و 1.856درصد از علم جهان در پایگاه اسکوپوس را منتشر کرده است؛ البته در میان کشورهای جهان، آمریکا توانسته در ایجاد بیش از یک‌پنجم انتشارات علمی جهان نقش داشته‌ باشد.

کسب جایگاه نخست ایران در شاخص پدیدآوری انتشارات علمی در منطقه در سال ۲۰۱۸

شاخص بعدی درخصوص نقش ایران در پدیدآوری انتشارات علمی منطقه است و در این زمینه باید گفت که بر پایه داده‌های گردآوری‌شده در دو پایگاه واس و اسکوپوس ایران پیرامون ۲۵درصد از انتشارات علمی منطقه در پایگاه واس و ۲۷درصد از انتشارات علمی منطقه در پایگاه اسکوپوس را در سال ۲۰۱۸ منتشر کرده است. کشورهای منطقه درمجموع ۲۲۰۷۵۴ اثر در نمایه‌نامه واس و ۲۲۳۸۲۰ اثر در اسکوپوس منتشر کرده‌اند. ایران در این دو نمایه‌نامه‌ جایگاه نخست منطقه را از دیدگاه شمار انتشارات دارد و پس از ایران، ترکیه و رژیم اشغالگر قدس از بازیگران کلیدی منطقه در انتشارات آثار علمی به شمار می‌روند.

  نقش پررنگ «علوم مواد کامپوزیت» و «مهندسی شیمی» در انتشارات جهانی

اما اگر بخواهیم درخصوص نقش ایران در انتشار آثار در زمینه‌های پژوهشی صحبت کنیم باید گفت که ایران در نمایه‌نامه واس در زمینه «علوم مواد کامپوزیت» و در نمایه‌نامه اسکوپوس در زمینه «مهندسی شیمی» در برابر دیگر زمینه‌های علمی نقش پررنگ‌تری در پدیدآوری انتشارات جهانی داشته است. پژوهشگران ایرانی در زمینه ترمودینامیک ۱۰۹۱ اثر منتشر کرده‌اند که پیرامون 6درصد از همه انتشارات این زمینه در نمایه‌نامه واس است. همچنین پژوهشگران ایرانی در زمینه «دندانپزشکی» ۵۸۳ اثر منتشر کرده‌اند که پیرامون 3.3درصد از همه انتشارات این زمینه در نمایه‌نامه اسکوپوس است.

  رتبه ۱۵ شاخص نسبت انتشارات به بودجه تحقیق و توسعه در جهان

با توجه به اینکه میزان تولید ناخالص داخلی می‌تواند به شکلی مستقیم در پیشرفت و توسعه علمی تاثیرگذار باشد، اما شاخص نسبت انتشارات به بودجه تحقیق و توسعه نیز عامل و سنجه مهمی در این جریان است. هزینه‌کرد تحقیق و توسعه زنجیره‌ای است که می‌تواند تاثیر بسیاری بر شمار انتشارات یک کشور داشته باشد. بر پایه داده‌های گردآوری‌شده در سال ۲۰۱۸ بودجه تحقیق و توسعه ایران در بانک جهانی پیرامون ۲۹۵۱ میلیون دلار گزارش شده که نزدیک به ۰٫۶۵درصد از تولید ناخالص داخلی کشور است. بر این پایه نسبت انتشارات ایران در نمایه‌نامه واس به بودجه تحقیق و توسعه آن پیرامون ۱۹ هست و از این دیدگاه ایران جایگاه ۱۵ جهان را از آن خود کرده است که قطعا جای پیشرفت و صعود را دارد. در صدر این نسبت، گامبیا، موریتانی، ارمنستان و عراق قرار دارند.

  دانشگاه آزاد در رتبه اول استنادات علمی در بین دانشگاه‌ها

همچنین درخصوص وضعیت ایران در شمار و سرانه استناد به انتشارات علمی موسسه‌های ایرانی پیش از هر چیز باید بیان کرد که هرچه سرانه استناد به انتشارات یک موسسه بیشتر باشد، نشان‌دهنده کیفیت نسبی انتشارات علمی آن موسسه است. در این شاخص، ۱۶ موسسه ایرانی، شمار استناد بالایی در برابر دیگر موسسه‌ها داشتند؛ به این معنا که دانشگاه آزاد اسلامی(همه واحدها) با در دست داشتن ۷۲۳۳۶ استناد در صدر این بخش قرار گرفته است و پس از آن، دانشگاه تهران ۳۷۷۸۰ استناد و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران با ۳۷۰۲۶ استناد در رتبه دوم و سوم قرار گرفتند.

  بیشترین شمار انتشارات مربوط به کدام دانشگاه بوده است؟

شاخص پایانی‌ای که در این گزارش مدنظر قرار دادیم، انتشارات موسسه‌های ایرانی در درصدهاست. از میان ۷۲ موسسه که داده‌های آنها در پایگاه داده «کلاریویت آنالیتیکس» وارد شده و کامل است؛ دانشگاه آزاد اسلامی با ۱۶۷ رکورد در یک درصد نخست نشریه‌ها و ۹۵۷ رکورد در ۱۰درصد نخست نشریه‌ها، بیشترین شمار انتشارات را در این دو سنجه در برابر دیگر موسسه‌های ایرانی از آن خود کرده است. البته از دیدگاه نسبت انتشارات در یک و ۱۰درصد نخست نشریه‌ها به ترتیب پس از دانشگاه آزاد، دانشگاه صنعتی بابل و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قزوین جایگاه برتر را در ایران دارند.