فرهیختگان در چندماه گذشته ایران و عربستان‌سعودی در عراق چند دور مذاکره با هدف کاستن از تنش‌های فی‌مابین و تلاش برای عادی‌سازی روابط را آغاز کرده‌اند. دور نخست این گفت‌وگوها با محوریت موضوع یمن تشکیل شد و در ادامه به سایر موضوعات منطقه‌ای نیز تسری یافت اما هنوز اصلی‌ترین پرونده (یمن) که حل آن می‌تواند سایر موضوعات را تحت‌الشعاع خود قرار دهد، حل نشده است. با این حال اما در چندماه گذشته رسانه‌های سعودی لفاظی‌های خود را نسبت به تهران کاهش داده‌اند و حتی تلویزیون دولتی «اخباریه» عربستان از مذاکرات دو کشور به‌عنوان گفت‌وگوهای «مستقیم و صادقانه» که «به ثبات در منطقه می‌انجامد» یاد کرد. همچنین محمد بن‌سلمان ولیعهد سعودی در سال جاری میلادی بر اینکه ریاض خواهان «رابطه خوب و ویژه» با تهران است. ملک‌سلمان پادشاه عربستان نیز اخیرا ابراز امیدواری کرده که مذاکرات با ایران «منجر به نتایج ملموس برای ایجاد اعتماد» و احیای همکاری‌های دوجانبه شود. این تغییر موضع سعودی‌ها پس از آن صورت می‌گیرد که آنها در چندسال گذشته بالاترین تنش‌ها با تهران را تجربه کرده‌اند. اکنون این پذیرش میان مقامات سعودی به وجود آمده که سیاست تقابل ریاض درقبال ایران شکست خورده است؛ اما برای مقابله نه‌تنها با دشمنی‌های چند دهه‌ای، بلکه برای پایان دادن به درگیری‌ها در یمن باید کارهای زیادی انجام شود. عربستان از سال2015 با تصور غیرواقعی از توانایی‌هایش، یک ائتلاف نظامی را برای تجاوز نظامی به یمن سر و سامان داد اما با وجود سال‌ها جنگ و صرف میلیاردها دلار هزینه، نتوانست طبق محاسبات قبلی‌اش، جنگ را در 3هفته به پایان برساند و بر همین اساس اکنون چشم به موثرترین بازیگر خارجی در یمن دارد تا از طریق دیپلماسی به‌جای جنگ، خود را از باتلاق یمن بیرون بکشد. با وجود مذاکرات دوجانبه، شرایط میدانی در یمن تغییری نکرده و درگیری‌ها بین دو طرف همچنان ادامه دارد. روز گذشته یحیی سریع، سخنگوی نیروهای مسلح یمن از عملیات «بهار پیروزی» خبر داد که در آن نیروهای یمنی موفق به کنترل دو منطقه العبدیه و حریب در مأرب شدند. به گزارش ایسنا، به نقل از سایت النشره، سریع با اشاره به آزادسازی دو منطقه العبدیه و حریب همراه با بخش‌هایی از دو منطقه الجوبه و جبل‌مراد در استان مأرب، مساحت کل مناطق آزادشده در این عملیات را ۳۲۰۰کیلومترمربع اعلام کرد. سخنگوی نیروهای مسلح یمن تاکید کرد: «صدها تن از مزدوران دشمن ازجمله اعضای گروه‌های تروریستی داعش و القاعده در این عملیات کشته، زخمی و اسیر شدند و همچنین تعداد زیادی سلاح به غنیمت گرفته شد.»

او در ادامه نقش بزرگ و ارزشمند قبایل مأرب و شبوه و موضع‌گیری مسئولانه ساکنان این دو استان در حمایت از کشور و مردمش در برابر متجاوزان و اشغالگران را ستود و از مزدوران در شهر مأرب دعوت کرد به‌عنوان مقدمه‌ای برای رسیدگی به وضعیت‌شان در مرحله آتی، جنگ درکنار متجاوزان و اشغالگران را رها کنند. سریع همچنین تاکید کرد: «نیروهای ما به انجام وظیفه جهادی خود تا متوقف شدن جنگ، لغو محاصره و تحقق آزادی برای مردم و استقلال برای یمن ادامه می‌دهند.» سخنگوی نیروهای مسلح یمن افزود: «جزئیات عملیات «بهار پیروزی» در روزهای آینده اعلام خواهد شد.»

در همین راستا، وب‌سایت الخبرالیمنی به نقل از منابع عراقی نوشت هیات سعودی مقیم در بغداد برای مذاکره با هیات ایرانی، از مقامات تهران خواسته است جهت توقف پیشروی نیروهای ارتش و کمیته‌های مردمی یمن واسطه شوند و این درحالی است که هرچه زمان می‌گذرد احتمال آزادسازی شهر مأرب به‌عنوان اصلی‌ترین پایگاه دولت مستعفی یمن نیز قوت می‌گیرد. این منابع همچنین گفتند که هیات ایرانی نیز در پاسخ گفته است درخواست ریاض را به اطلاع وزارت امور خارجه ایران و مقامات دیپلماتیک در تهران خواهد رساند.

اگرچه سعودی‌ها خواهان پایان یافتن جنگ در یمن با هزینه چندصد میلیارد دلاری هستند اما با این حال ریاض حاضر نیست به‌آسانی واقعیت‌های میدانی را قبول کند. درحال حاضر در یمن هیچ گروهی به‌اندازه انصارالله نفوذ مردمی، سیاسی و نظامی ندارد و حتی با عدم پایان یافتن جنگ، آنها بازنده این میدان نخواهند بود. ایران در یمن خواهان برقراری دموکراسی با رای مردم است اما سعودی‌ها به‌خوبی می‌دانند نتیجه انتخابات چیزی جز حکومت انصارالله بر این کشور نخواهد بود. بر همین اساس آنها خواهان این هستند که قدرت با یک تقسیم‌بندی بین گروه‌های مختلف تقسیم شود تا آنها بتوانند با صرف هزینه گزاف‌شان در یمن، حداقل نفوذی در این منطقه داشته باشند. البته به‌نظر نمی‌رسد اگر انصارالله چنین مطالبه‌ای را نپذیرد، ریاض با توجه به فشارهای آمریکا برای پایان دادن به ماجراجویی‌های جاهلانه‌اش، توان زدن زیر میز مذاکرات با تهران را داشته باشد. بر همین اساس فیصل ‌بن‌فرحان وزیر امور خارجه عربستان که در آمریکا به‌سر می‌برد، از جامعه جهانی خواسته با وجود حملات جنگنده‌های سعودی، «فشار به حوثی‌های یمن را برای پذیرش طرح آتش‌بس سعودی افزایش دهد.» تحولات میدانی یمن نشان می‌دهد سعودی‌ها تنها به‌دنبال خروج با بی‌آبرویی کمتر از یمن هستند و گمان می‌کنند با گرفتن سهم از کیک قدرت، این اتفاق خواهد افتاد. در این گزارش به‌صورت اجمالی به چرایی مذاکرات ایران و عربستان به‌ویژه در موضوع یمن اشاره شده است.

4  دور مذاکره امیدوارانه

زمستان سال گذشته اخباری از مذاکرات پنهانی ایران و عربستان‌سعودی در برخی رسانه‌ها منتشر شد. این اخبار در فروردین1400 تایید و مشخص شد تهران و ریاض در 9آوریل (20فروردین) در بغداد مذاکراتی داشته‌اند که یکی از محورهای آن درباره حملات انصارالله یمن به عربستان‌سعودی بود. با توجه به اینکه نخستین مذاکره دو طرف در سطح پایین و با هدف بررسی اینکه آیا راهی برای کاهش تنش‌های جاری در منطقه وجود دارد یا خیر، برگزار شده بود، دو طرف نتوانستند در این زمینه به پیشرفتی دست پیدا کنند. مقدمات مذاکرات تهران و ریاض در میانه سال98 با سفر سردار حاج‌قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس ایران به عراق فراهم شد. ساعت 7صبح روزی که سردار سلیمانی به شهادت رسید، قرار بود او پاسخ ایران به نامه عربستان‌سعودی را به عادل عبدالمهدی نخست‌وزیر پیشین عراق تحویل دهد. تا پیش از سفر سردار سلیمانی به عراق برای تحویل جواب تهران به نامه ریاض، یکی از آخرین گفت‌وگوها میان دو کشور زمانی رقم خورد که حیدر مصلحی، وزیر اطلاعات وقت ایران در سال1390 برای مذاکره با مقامات سعودی به عربستان سفر کرد. این سفر در بحبوحه تنش‌های سوریه انجام می‌شد و فضایی به‌شدت ملتهب میان دو کشور برقرار بود. این دیدار بی‌نتیجه ماند تا سعودی‌ها شانس خود را در آزمون سوریه بیازمایند. آنها در سال2015   به‌صورت همزمان وارد جنگ با یمن نیز شدند. سعودی‌ها که میز مذاکره با ایران را در آغاز شروع بحران سوریه با خوشحالی ترک کرده بودند، پس از دخالت نظامی در یمن و واکنش به اعدام آیت‌الله نمر در ژانویه2016 در ایران، عملا روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کردند. با روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا و کارزار فشار حداکثری او، عربستان به این کارزار پیوست تا کوچک‌ترین روزنه‌ای برای احیای روابط بین دو طرف وجود نداشته باشد. پس از پایان دولت ترامپ و تغییرات منطقه‌ای، سعودی‌ها سیاست خارجی تهاجمی خود را بالانس کردند و مذاکرات با تهران را ازسر گرفتند. 3دور مذاکره نخست در دولت روحانی انجام گرفت. چهارمین دور این گفت‌و‌گوها در فرودگاه بین‌المللی بغداد به میزبانی مصطفی‌الکاظمی نخست‌وزیر عراق و با حضور علی شمخانی رئیس شورای امنیت ملی ایران و عادل‌الجبیر وزیر مشاور در امور خارجی برگزار شد. آن‌طور که سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه در کنفرانس مطبوعاتی هفتگی خود گفته، علاوه‌بر بغداد، ایران و عربستان جلسه‌ای در نیویورک در حاشیه مجمع عمومی سازمان‌ملل متحد برگزار کردند. در این چند دور مذاکره، دو طرف به پیشرفت‌هایی نسبی در چند پرونده رسیده‌اند. یکی از این پرونده‌ها، بازگشایی سفارتخانه‌های دو کشور بوده است. گفته شده که دو طرف به توافقی برای بازگشایی کنسولگری‌هایشان در مشهد و جده رسیده‌اند و این احتمال وجود دارد که عادی‌سازی روابط طی هفته‌های آینده صورت گیرد. پرونده دیگری که دو طرف برسر آن به توافق رسیده‌اند، پرونده سوریه بوده است. آن‌طور که حسن هانی‌زاده، کارشناس مسائل منطقه به «فرهیختگان» گفته «عربستان‌سعودی به این جمع‌بندی رسیده که دولت بشار اسد پایدار خواهد ماند و همین جمع‌بندی، باعث‌شده براساس رخدادهای میدانی به‌سمت برقراری تعاملی مثبت با دولت سوریه قدم بردارد.» شورای همکاری خلیج‌فارس، لبنان و عراق از دیگر پرونده‌هایی بود که دو طرف در مذاکرات خود به گفت‌وگو درباره آن پرداخته‌اند. مهم‌ترین پرونده‌ای که می‌تواند مسیر پیش‌روی دو طرف را هموارتر کند، هنوز به جمع‌بندی نرسیده است؛ پرونده‌ای به‌نام «یمن».

چرا ریاض به‌دنبال توقف حملات است؟

در کنار هزینه‌های سنگین خرید تسلیحات نظامی و استفاده از آنها در یمن، سعودی‌ها با خسارات حملات موشکی و پهپادی انصارالله مواجه بوده و هستند. سال 2019 تنها در یک عملیات پهپادی، انصارالله در 14 سپتامبر 2019 (23 شهریور 1398) توانست تأسیسات تولید نفت آرامکو در بقیق و خریص در شرق عربستان سعودی را هدف قرار دهد. مجموعه پالایشگاهی بقیق در ۶۰ کیلومتری جنوب‌غربی ظهران بزرگ‌ترین مجموعه پالایشگاهی دنیا که بیشترین صادرات نفت عربستان در خلیج‌فارس را نیز انجام می‌دهد، قرار دارد. انصارالله که مسئولیت این عملیات را پذیرفته بود در تشریح آن از به‌کارگیری بیش از ده پهپاد مهاجم سخن گفت. این عملیات تولید روزانه 5 میلیون بشکه نفت عربستان را تحت‌تأثیر قرار داد و عملا تولید نفت عربستان سعودی را تقریبا به نصف رساند. تقریبا 20 روز پس از این حملات ریاض توانست تولید نفت خود را به سطح پیش از حملات برساند. یک سال بعد در آذر 99، یگان موشکی ارتش یمن با موشک قدس۲ ایستگاه توزیع تأسیسات نفتی آرامکو در عربستان را هدف قرار داد. مجموع این حملات نشان می‌داد انصارالله درصورت لزوم امکان هدف قرار دادن چندباره تاسیسات نفتی آرامکو را دارد و این بزرگ‌ترین پاشنه‌آشیل ریاض در جنگ با یمن بود. ماه گذشته نیز انصارالله در بیانیه‌ای اعلام کرد که نیروی هوایی این گروه با 10 پهپاد «صماد3» و 6 موشک بالستیک «ذوالفقار» تاسیسات نفتی «آرامکو» در مناطق جده در غرب، مناطق جیزان و نجران در جنوب و منطقه الدمام در شرق عربستان سعودی را هدف قرار داده‌اند. این وضعیت باعث شده مقامات سعودی ادامه جنگ را تقریبا ناممکن بدانند. براساس همین و با هدف جبران عقب‌ماندگی خود در این سال‌ها، به بهانه انجام اصلاحات اقتصادی و کاهش وابستگی به نفت، تنوع بخشیدن به اقتصاد و توسعه بخش‌های خدماتی مانند بهداشت، آموزش، زیرساخت، تفریحی و گردشگری تا چشم‌انداز 2030، در تلاش برای توقف عملیات‌های موشکی و پهپادی انصارالله است. فیصل بن‌فرحان آل‌سعود، وزیرخارجه سعودی در این‌باره گفته است: «پادشاه عربستان سیاست واضحی دارد که اولویت رفاه، ساختن کشور، چشم‌انداز است و شما نمی‌توانید این موارد را در منطقه‌ای که دچار آشفتگی است، ارائه دهید. بنابراین درحالی‌که ما از امنیت ملی و حاکمیت خود به‌شدت دفاع می‌کنیم، سعی می‌کنیم آنها را از طریق دیپلماسی نیز حل کنیم.»

چرا جنگ بی‌پایان است؟

یکی از بهترین توصیف‌ها درباره وضعیت یمن پیش از جنگ و شرایط فعلی را می‌توان در توئیت علی عبدالوهاب، مجری شبکه یمنی المسیره یافت. او نوشته بود که «شش سال پیش دنبال سنگ یا چوب‌کبریت بودیم تا به‌سوی سعودی‌ها پرتاب کنیم و امروز به لطف خدا، با موشک‌های بالستیک و پهپاد آنها را هدف قرار می‌دهیم.»  اسفندماه سال گذشته، انصارالله نمایشگاهی از موشک‌های بالستیک از نوع «سعیر»، «قاصم۲» و همچنین موشک کروز «قدس۲» برگزار کرد. علاوه‌بر این موشک‌ها، آنها پهپادهای «وعید»، «صماد۴»، «شهاب»، «مرصاد»، «رجوم» و «نبأ» را نیز به نمایش درآورده‌اند. البته این بخشی از توان پهپادی یمن است. آنها در حوزه تسلیحات دریایی نیز مین‌های دریایی جدیدی از نوع «کرار۱»، «کرار۲»، «کرار۳»، «عاصف۲»، «عاصف۳»، «عاصف۴»، «شواظ»، «ثاقب»، «اویس» «مجاهد» و «النازعات» را رونمایی کرده‌اند. برخی از تسلیحاتی که ارتش یمن آنها را به نمایش درآورده‌اند، دارای سر جست‌وجوگر هستند. این مساله نشان می‌دهد آنها می‌توانند دست به شناسایی اهداف متحرک نیز بزنند. ارتش یمن با معرفی چنین تسلیحاتی این پیام هشدارآمیز را به کشورهای محاصره‌کننده خود ارسال کرد تا بدانند در‌صورت ادامه یافتن محاصره، صنعا می‌تواند ناوگان نظامی، کشتی‌های تجاری و نفتکش‌های آنها را در دریا مورد هدف قرار دهد. این پهپادهای انتحاری در حملات موجی می‌توانند ناوگروه‌های پیشرفته خارجی را نیز در دریای سرخ و باب‌المندب مورد هدف قرار دهند تا محاصره دریایی یمن شکسته شود. موازنه وحشتناکی که یمنی‌ها به‌وسیله تسلیحات رونمایی‌شده خود ایجاد کرده‌اند، می‌تواند اهداف راهبردی متفاوتی از چاه‌های نفت، تلنبه‌خانه‌ها، تاسیسات پالایشگاهی و فرآوری نفت، پایانه‌های نفتی و نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری را مورد هدف قرار دهد. برد این پهپادها نیز نشان می‌دهد این اهداف در وسعتی شامل خلیج‌فارس، تنگه هرمز، دریای عمان، اقیانوس هند، دریای سرخ، کانال سوئز و شرق مدیترانه برای یمن قابل دسترس خواهند بود.

آمریکا هم نمی‌ماند

هفته دوم مهرماه، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا به همراه «برت مک‌گرک»، هماهنگ‌کننده کاخ سفید در امور خاورمیانه و شمال آفریقا و «لندرکینگ»، نماینده ویژه آمریکا در امور یمن به غرب آسیا سفر کرده و با مقامات ارشد عربستان سعودی، امارات و مصر دیدار و گفت‌وگو کردند. نشریه «پولیتیکو» در گزارشی اهداف سفر سالیوان را همکاری امنیتی، حمایت از آتش‌بس جامع در یمن و نیاز به اقدامات فوری برای کاهش بحران انسانی این کشور و همچنین ابعاد برنامه هسته‌ای ایران و نفود منطقه‌ای ایران خواند. آنها در دیدار با محمد بن‌سلمان سوالات سختی را مطرح کرده‌اند؛ چراکه هدف آمریکا دستیابی به یک آتش‌بس در یمن است. این سفرها در قالب سیاست کلان آمریکا برای کاهش حضور خود در غرب آسیا و تمرکز بیشتر بر چین و روسیه انجام گرفته است. جدا از این سفرها و پس از خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، در هفته‌های گذشته آسوشیتدپرس تصاویر ماهواره‌ای را نشان داد که نشان می‌داد ایالات‌متحده سیستم دفاع هوایی پاتریوت خود را از عربستان سعودی خارج کرده است. وزیرخارجه عربستان این موضوع را مثبت ارزیابی کرده و گفته واشنگتن به پادشاهی این کشور اطمینان داده است که تعهدش به امنیت ما و امنیت مرزهای ما آهنین است و ما قول آنها را قبول می‌کنیم؛ اما واقعیت این است که واشنگتن حاضر به پرداخت هزینه در غرب آسیا آن هم در باتلاق یمن نیست. سعودی‌ها نیز برای گریز از آسیب‌پذیری‌شان دربرابر حملات پهپادی انصارالله، سیاست کاهش تنش‌ها را در دستورکار قرار داده‌اند. دیپلمات‌های سعودی می‌گویند ریاض می‌خواهد تهران از نفوذ خود بر انصارالله یمن برای پایان جنگ در یمن استفاده کند.

مهم‌ترین پرونده در ابهام

دیپلمات‌های سعودی می‌گویند ریاض می‌خواهد تهران از نفوذ خود بر انصارالله یمن برای پایان جنگ در یمن استفاده کند، زیرا پادشاهی سعودی مشتاق خروج از جنگ است. با این حال اما سوال کلیدی در اینجا این است که آیا مذاکرات می‌تواند به طولانی‌شدن جنگ یمن پایان دهد یا فقط به آتش‌بس موقت منجر می‌شود؟ در همین زمینه بلومبرگ در گزارشی به قلم «حسین ایبیش» نوشته است: «این مذاکرات بر یافتن فرمولی برای پایان دادن به دخالت ریاض در جنگ یمن متمرکز شده است... پس از مداخله در درگیری در سال2015، عربستان در باتلاقی گرفتار شده است که متحدان یمنی آن به وضوح نمی‌توانند پیروز شوند.» به نوشته بلومبرگ، بیش از یک‌سال است که ریاض به‌دنبال راهی برای خروج از یمن است. تحلیلگر بلومبرگ با اشاره به تحولات منطقه در سال‌های گذشته و بازگشت تحریم‌های ایران، از موقعیت بهتر سیاسی تهران نوشته و گفته که تهران «در هرگونه مذاکره دستی قوی دارد». ریاض درحال حاضر از تهران می‌خواهد کمک کند تا جنگ نظامی 6ساله پرهزینه عربستان در یمن که در آن انصارالله برای تصرف آخرین سنگر دولت در مارب اقدام کرده و حملات موشکی و هواپیماهای بدون سرنشین به عربستان را افزایش داده، متوقف کند. ایران اگرچه از آتش‌بس و پایان جنگ حمایت می‌کند اما می‌گوید «سرنوشت یمن توسط مردم یمن و اراده آنها تعیین می‌شود و آنچه ما انجام می‌دهیم تسهیل گفت‌وگوها است.» تهران این تسهیل‌گری را منوط به «توقف جنگ و محاصره ظالمانه» و شرایطی دانسته که «منجر به فاجعه انسانی شده است». به‌طور حتم اگر سعودی‌ها درک درستی از شرایط جدید منطقه داشته باشند، کم‌کم پای خود را از یمن بیرون می‌کشند؛ چراکه به‌خوبی می‌دانند سرنوشت جنگ را جنگنده‌ها و بمب‌های غربی تغییر نخواهد داد. اگر حکام سعودی به این جمع‌بندی رسیده باشند، به‌سادگی پرونده یمن بسته خواهد شد اما اگر بخواهند بیش از ظرفیتی که دارند در معادلات یمن امتیازگیری کنند، به‌طور حتم این اتفاق نخواهد افتاد و بهبود روابط با تهران نیز در هاله‌ای از ابهام باقی خواهد ماند.