معین رضیئی، روزنامه‌نگار: علی لاریجانی رئیس پیشین مجلس شورای اسلامی و مجری توافقنامه 25 ساله ایران و چین طبق شنیده‌ها با روی کارآمدن دولت سیزدهم از سمت خود در راهبری این توافقنامه استعفا داده تا پیگیری فرآیندهای مربوط به این سند راهبردی 25 ساله به دست تیم دولت و معاون اول رئیس‌جمهور سپرده شود. سنگ بنای قرارداد راهبردی 25 ساله ایران و چین به سفر سال 94 شی جینگ پی به ایران بازمی‌گردد. دراین سفر ضمن انعقاد 17 سند همکاری میان دو کشور مقرر شد طرفین پیگیر انعقاد قراردادی استراتژیک و طولانی‌مدت باشند اما در فضای پس از برجام نگاه غرب‌گرایانه دولت روحانی باعث کاهش روابط میان ایران و چین و تاخیر 5 ساله پیگیری توافقنامه 25 ساله میان این دو کشور شد. سردی روابط میان دولت روحانی و چین به قدری زیاد بود که سال 97 پس از آنکه آمریکا از برجام خارج شد چین حاضر به همکاری با دولت روحانی نشد. سال 97 در دوران خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، ایران بار دیگر خواهان گسترش روابط با بلوک شرق شد اما چینی‌ها که رفتار سرد دولت روحانی با این کشور را در سالیان گذشته تجربه کرده بودند حاضر به همکاری با دولت وی نشدند. چینی‌ها در این دوران جدید حاضر به تعامل با نظام جمهوری اسلامی ایران بودند اما با دولت روحانی نه! نگاه غرب‌گرایانه دولت روحانی در سیاست خارجه و همچنین بی‌تمایلی چینی‌ها مبنی‌بر تداوم همکاری با دولت روحانی باعث شد بعد از چند سال معطل ماندن سند راهبردی 25 ساله ایران و چین از سوی رهبر انقلاب، علی لاریجانی به‌عنوان مجری این توافقنامه از سمت ایران انتخاب شود. آغاز فصل جدیدی اجرایی شدن قرارداد میان ایران و چین به اسفند 97 و سفر ظریف و لاریجانی به پکن بازمی‌گردد. در واکنش به این سفر ظریف در توئیتی تلویحا به نقش لاریجانی در پیگیری قرارداد ایران و چین اشاره کرده و نوشت: «آقای لاریجانی رئیس مجلس را در سفر به پکن برای انجام گفت‌وگوهای مهم با رئیس‌جمهور شیء و رهبران چین درخصوص شراکت جامع راهبردی دو ملت همراهی کردم.»

چند ماه بعد از این سفر نیز پیش‌نویس نهایی برنامه جامع همکاری 25 ساله ایران و چین بعد از 4 سال به تصویب هیات دولت رسید و بعد از آن پس از چند ماه بررسی و گفت‌وگو پیرامون مفاد این سند راهبردی درنهایت 7 فروردین 1400 به امضای وزرای خارجه دو کشور رسید. این سند در ابعاد مختلف می‌تواند برای ایران مهم و استراتژیک باشد. حال به نظر می‌رسد با روی کارآمدن دولت سیزدهم نگاه ایران در فضای بین‌الملل نیز دچار تغییر شده و براین اساس طبیعی است که مبتنی‌بر سیاست متوازن دستگاه دیپلماسی دولت سیزدهم قرارداد ایران با چین نیز با جدیت و دقت بیشتری نسبت به قبل توسط دولت پیش برود. در ادامه ایران گزارش سعی می‌کنیم با بازخوانی روابط میان ایران و چین در دهه گذشته میزان اهمیت تعاملات میان دو کشور را در عصر جدید بررسی کنیم.

  چین حامی ایران در بی‌اثر کردن تحریم‌های فلج‌کننده

آغاز تعاملات جدی ایران و چین در مسائل اقتصادی به دولت دهم بازمی‌گردد. سال 2012 پس از صدور قطعنامه‌های سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا و آمریکا تحریم‌های شدیدی علیه ایران وضع می‌کنند. در نتیجه این تحریم بلافاصله دسترسی ایران به منابع ارزی خود در سایر کشور‌ها محدود می‌شود و خیلی از کشورهای خریدار نفت ایران همانند هند و کره‌جنوبی همکاری خود با کشورمان را در زمینه واردات نفت قطع می‌کنند. اما در این شرایط چین به‌عنوان یکی از وارد‌کنندگان اصلی انرژی از ایران، همچنان به واردات نفت از کشورمان ادامه می‌دهد که در نتیجه این تدوام همکاری نه‌تنها صادرات نفت ایران کاهش نمی‌یابد بلکه درسال 91 -90 ایران رکورد بیشترین میزان فروش نفت طی صد سال اخیر را می‌زند. همکاری چین با دولت دهم در خنثی‌سازی تحریم‌ها تنها به مساله واردات انرژی و نفت خلاصه نشد. در دو سال پایانی دولت دهم با وضع تحریم‌های اتحادیه اروپا و آمریکا علیه ایران، پیمانکاران غربی نیز از ایران خارج شدند اما پیمانکاران چینی ازجمله شرکت CNPC نه‌تنها خاک ایران را ترک نکردند بلکه طبق برنامه از قبل تعیین شده پروژه خود را در توسعه میدان آزادگان شمالی به اتمام رساندند. این شرکت شهریورماه 91 درست در اوج تحریم‌ها قرارداد دیگری با ایران منعقد کرد که طبق آن میزان تولید نفت ایران از میدان آزادگان جنوبی به 175 هزار بشکه در روز می‌رسید. بازخوانی تعاملات ایران با چین در ابتدای دهه 90 به‌خوبی نشان می‌دهد این کشور در اوج دور نخست تحریم‌های فلج‌کننده اتحادیه اروپا و آمریکا علیه اقتصاد ایران نه‌تنها همراهی لازم با این کشورها را نداشته بلکه در موارد متعددی با ایران نیز در دور زدن تحریم‌ها ازجمله در حوزه فروش نفت، تبادلات بانکی و سرمایه‌گذاری در کشور همکاری لازم کرده است.

  فرصت‌سوزی‌های دولت روحانی در تعامل با شرق

روابط میان ایران و چین در دهه 90 همواره تعاملی نبوده است. سال 92 بعد از آنکه دولت حسن روحانی با ایده اصلی حل مناقشه هسته‌ای ایران از طریق مذاکره با کشورهای غربی ازجمله آمریکا روی کار می‌آید روابط ایران با چین نیز دستخوش تغییرات جدی می‌شود که در ادامه به بررسی روابط میان دو کشور در این دوران می‌پردازیم. در دولت یازدهم مانند دولت‌های نهم و دهم چین خواستار حفظ روابط استراتژیک خود با ایران بود اما روحانی و تیم وی راه‌حل مشکلات اقتصادی کشور را در تعمیق روابط با غرب و حل مشکل هسته‌ای ایران می‌دانستند، به همین دلیل دولت یازدهم به سمت نادیده گرفتن شرق به امید نتیجه‌بخش بودن مذاکرات هسته‌ای رفت.

 نخستین نشانه این نادیده‌انگاری اخراج شرکت CNPC چین از میدان نفتی آزادگان توسط وزارت نفت دولت روحانی بود. مسئولان وقت وزارت نفت در توجیه این اخراج استدلال می‌کردند که روند کند پیشرفت پروژه توسط چینی‌ها باعث گرفتن چنین تصمیمی شده است. این ادعا درحالی صورت می‌گرفت که شرکت چینی در دولت نهم ودهم پروژه‌های مختلفی را در میادین ایرانی طبق زمان‌بندی از پیش تعیین شده به نتیجه رسانده بود. برخلاف ادعای وزارت نفت دولت یازدهم به نظر می‌رسد اصل قضیه اخراج شرکت CNPC به نگاه غرب‌گرایانه دولت روحانی در آن سال‌ها بازمی‌گردد. در همین رابطه برخی از کارشناسان حوزه انرژی معتقدند تمایل وزارت نفت وقت به سرمایه‌گذاری شرکت انگلیسی – هلندی و بدنام رویال داچ شل در میدان آزادگان باعث کنارگذاشتن شرکت چینی شده است. در آن سال شرکت رویال داچ شل پیمانکار توسعه همین میدان مشترک در عراق نیز بود. پس از اخراج چینی‌ها مسئولان وزارت نفت برای آن که حسن‌نیت خود را به شرکت داچ شل اثبات کنند حتی در اقدامی ضدمنافع ملی اطلاعات مخزن موجود در طرف ایران را در اختیار شرکت رویال داچ شل گذاشتند اما این شرکت درنهایت بدون انجام همکاری با ایران صرفا با گرفتن اطلاعات مربوط به مخازن نفتی مشترک ایران با عراق در آزادگان خاک کشورمان را ترک کرد تا ایران بی‌آنکه قراردادی با شرکت شل امضا کند متحمل ضرری هنگفت و میلیاردی شود.

 نادیده گرفتن چینی‌ها توسط دولت روحانی تنها به اخراج شرکت‌های وابسته به این کشور از ایران ختم نشد. این نادیده‌انگاری‌ها پس از انعقاد برجام نیز شدت گرفت. به‌عنوان مثال سال 94 برجام شی‌جین پینگ رئیس‌جمهور چین به‌عنوان نخستین میهمان خارجی پس از انعقاد برجام به‌منظور تعمیق روابط میان دو کشور به تهران سفر می‌کند. این سفر می‌توانست فرصت بزرگی برای ایران باشد تا با انعقاد قراردادهای اقتصادی مناسب و مبتنی‌بر منافع ملی روند توسعه سیاسی اقتصادی کشورمان شتاب گیرد اما نه‌تنها از این فرصت استفاده نشد بلکه رفتار سرد دولت روحانی که آن روزها دلخوش به گسترش تعاملات ایران با کشورهای غربی به‌منظور حل مشکلات داخلی بود باعث شد چینی‌ها با دلخوری سفر خود را کوتاه کرده و خاک ایران را ترک کنند. فرصت‌سوزی و نگاه شرق‌ستیزانه دولت روحانی به امید حل مشکلات کشور به وسیله ارتباط با کشورهای غربی در آینده نیز ادامه پیدا کرد. یکی دیگر از این موارد به پیشنهاد 50 میلیون یورویی چینی‌ها به دولت روحانی پیش از روی کارآمدن ترامپ باز‌می‌گردد. در همین راستا رئیس انجمن فاینانس چین به تهران آمد و با مسئولان وقت ازجمله علی لاریجانی، رئیس مجلس و ولی‌الله سیف، رئیس بانک مرکزی نیز دیدار و گفت‌وگوهایی داشت. مطابق پیشنهاد چینی‌ها آنها در قالب تسهیلات 50 میلیون یورویی به صورت فاینانس قصد سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیربنایی ایران را داشتند. ایران نیز با یک سال تنفس به بازپرداخت تسهیلات به صورت نقدی می‌پرداخت. چینی‌ها حتی حاضر بودند به‌جای دریافت نقدی تسهیلات خود از ایران نفت به قیمت روز دریافت کنند. این پیشنهاد چینی‌ها نیز که درآینده به‌ویژه پس از خروج آمریکایی‌ها از برجام می‌توانست اقتصاد کشورمان را در برابر تحریم‌ها مقاوم کند به دلیل نگاه غرب‌گرایانه دولت روحانی به نتیجه نرسید. علاءالدین بروجردی، سفیر اسبق ایران در چین و رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی مجلس روایت قابل تاملی از رفتار دولت روحانی با این پیشنهاد چینی‌ها دارد. بنابر اظهارات بروجردی پس از بازگشت هیات چینی به کشورشان، کاشان، مشاور آخوندی وزیر وقت راه و شهرسازی آب پاکی را روی دست هیات چینی ریخت و گفت «خودتان را معطل نکنید.» بعد از این سخنان مشاور آخوندی سفیر سابق چین در ایران و نفر اول هیات مذاکره‌کننده نامه‌ای به بروجردی می‌نویسد و در آن با گلایه از دولت روحانی می‌گوید: «شما این‌گونه می‌خواهید از منافع ملی خود دفاع کنید؟ ما سه بار چنین تسهیلاتی را به روسیه داده‌ایم و این تسهیلات ویژه برای کشورهای نزدیک به ماست.» آن چیزی که مشخص است دولت روحانی طی این سال‌ها به امید تعمیق روابط با کشورهای غربی به سمت نادیده‌انگاری متحدان شرقی ایران ازجمله چین رفت. براساس همین نگاه دولت است که چین سال 97 پس از خروج ترامپ از برجام و آغاز دور جدید تحریم‌ها حاضر به همکاری با دولت ایران در دور زدن تحریم مانند سال 91-90 نشد.

در همین رابطه مطالب زیر را بخوانید: