مرتضی عبدالحسینی، روزنامه نگار: مواجهه خانوار‌ها با تورم‌های بالا (20 درصد به بالا) و به‌خصوص تورم مواد غذایی در سال 99 و 1400 باعث شده قدرت خرید مردم در این بخش آسیب جدی ببیند و مصرف آنها نیز کاهش یابد. درواقع این کاهش مصرف از پوشاک و... شروع شده و در وهله آخر به مواد غذایی رسیده است. قبلا دیده بودیم که با افزایش قیمت اقلام پروتئینی مانند گوشت قرمز، مصرف آنها کاهش پیدا کرده و مردم به‌دنبال خرید مرغ صف کشیده‌اند. درحال حاضر نیز قیمت برنج ایرانی و خارجی در یک سال گذشته بیش از دوبرابر شده و همین موضوع خانوار‌ها را به صرافت کالا‌های جانشین انداخته است. احتمالا مصرف بیشتر ماکارونی و قفس‌های خالی ماکارونی در فروشگاه‌ها و همچنین صف‌های نانوایی‌ها حکایت از کاهش بسیار زیاد مصرف برنج در بین خانوار‌های ایرانی داشته باشد. براساس محاسبه انجمن واردکنندگان برنج، تنها 15 میلیون‌نفر در ایران توانایی استفاده مستمر و به‌اندازه از برنج را دارند. مشخص است که با تورم عمومی بالا، هزینه تولید برنج (افزایش دستمرد کارگران، حمل‌ونقل و...) هم افزایش پیدا کرده و قیمت آن بالا می‌رود، اما می‌توان سه‌دلیل بسیار مهم دیگر را نیز نام برد؛ 1. واردات برنج در 6ماهه سال‌جاری در مقایسه با 6ماهه 1399 بیش از دوبرابر و درمقایسه با سال 98 بیش از 6 برابر کاهش پیدا کرده. میانگین واردات برنج در 6ماهه ابتدایی هرسال در پنج سال اخیر 750 هزار تن بوده که در سال‌جاری 525 هزار تن کمتر وارد شده است. به‌منظور رفع این مشکل وزارت جهاد کشاورزی هرچه سریع‌تر باید فکری به‌حال قانون ممنوعیت واردات فصلی (از ابتدای مرداد تا پایان آبان‌ماه) کند و آن را ولو به‌صورت موقت لغو کند، 2. خشکسالی بی‌سابقه و کاهش 18 درصدی تولید برنج در سال‌جاری، 3. حذف برنج از لیست کالا‌هایی که دلار 4200 دریافت می‌کردند،4. سوءاستفاده واسطه‌ها و دلالان و احتکار بسیار بالای برنج ایرانی که منابع محلی در مناطق شمالی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» آن را تایید کرده‌اند. درمجموع این عوامل باعث کاهش موجودی برنج در سطح بنکداران و خرده‌فروشان، همزمان افزایش قیمت‌ها و درنتیجه کاهش مصرف است.

قیمت برنج دوبرابر شده است

براساس داده‌های مرکز آمار، برنج ایرانی در شهریور نسبت‌به مرداد با قیمت ۱۱درصد بیشتر فروخته شد. این درحالی است که هرکیلو از این کالا در شهریور ۹۹، به قیمت میانگین ۳۰هزار تومان فروخته شد و پس از صعود در پاییز، در بهمن‌‌‌ماه هم قیمت به هر کیلو ۳۰هزار تومان بازگشت. سپس در اوج خریدهای شب عید کیلویی ۳۳هزار تومان قیمت خورد و با کیلویی ۳۵هزار تومان امسال را شروع کرد. شرایط قیمتی این قلم از سبد خانوار در بهار امسال و تا مدتی قبل از اجرای ممنوعیت واردات برنج خارجی نوسان خاصی نداشت. اما در تیرماه باتوجه به آغاز ممنوعیت واردات برنج و کاهش تولید (تحت تاثیر خشکسالی) قیمت برنج روی ریل صعودی افتاد. دولت به رسم هرسال در زمان برداشت محصولات شالیزارهای شمال، واردات برنج خارجی را با هدف حمایت از برنج ایرانی ممنوع می‌کند، اما هرسال یکی از دلایل افزایش قیمت برنج، عدم‌واردات نمونه خارجی آن است؛ چراکه شالیزارهای کشور توان پاسخگویی به تقاضای کل بازار را ندارد. افزایش قیمت برنج ایرانی از تیرماه شروع شد و به گزارش مرکز آمار ایران، در شهریورماه به‌طور متوسط کیلویی 42هزار تومان فروخته شد. البته مشاهدات میدانی «فرهیختگان» در روز‌های اخیر حاکی‌از فروش برنج ایرانی کیلویی 55 تا 60 هزار تومان است که درمقایسه با مهر سال گذشته، قیمت آن تقریبا دوبرابر شده است. البته افزایش قیمت برنج‌های خارجی از این نیز بیشتر بوده، به‌طوری‌که یک کیسه 10 کیلویی برنج هندی 100 هزار تومانی سر از قیمت‌های 250 تا 300 هزار تومان درآورده است.

3دلیل گرانی برنج

قیمت برنج روزانه روبه افزایش است و با گران‌ شدن قیمت، قدرت خرید مردم پایین آمده و در سفره‌شان کمرنگ می‌‌شود و وقتی مردم نسبت‌به این افزایش قیمت معترض می‌شوند، مغازه‌داران می‌گویند اگر الان خرید نکنید، قیمت برنج بالاتر نیز خواهد رفت. برنج محصول استراتژیک که عجین شده با هزاران رنج است این روزها رکورددار گرانی در بازار است و قیمت‌های کیلویی 55 تا 65 هزار تومان را نیز ثبت کرده است. اما آن‌طور که مسئولان می‌گویند این قیمت‌ها حباب زیادی دارد و آنچه دست کشاورز را می‌گیرد، زیر 30 هزار تومان است که برای آن هزینه‌های زیادی را متحمل شده است، پس در این میان این تفاوت قیمت به جیب عده‌ای خاص می‌رود. دلایلی که برای افزایش قیمت برنج مطرح است،‌ کاهش تولید امسال برنج که به گفته وزیر جهاد کشاورزی 18 تا 20 درصد است، افزایش هزینه‌های تولید و نیز نفوذ دلالی و واسطه‌گری است، البته ممنوعیت واردات هم که معمولا 4 ماه در سال در فصل برداشت برنج وجود دارد نیز به کاهش عرضه و افزایش قیمت برنج دامن زده است. در سال زراعی ۹۹-۹۸ بارش‌های مناسب باعث شد سطح زیرکشت برنج به‌ویژه در استان‌های دیگر (غیر از استان‌های شمالی) افزایش یابد و سال گذشته بیش از ۲میلیون و ۵۰۰ هزار تن برنج تولید شد. اما خشکسالی سال زراعی۱۴۰۰-۹۹ (که گفته می‌شود در نیم‌قرن اخیر بی‌سابقه بوده است) سطح زیر کشت برنج در استان‌های دیگر را کاهش داده و کاهش تولید برنج پیش‌بینی شده است. با تمام این تفاسیر همچنان زمزمه‌‌های بازاریان هم از افزایش چشمگیر قیمت برنج حکایت دارد. این موضوع درحالی رخ می‌دهد که فعالان بازار از کاهش ۵۰ درصدی مصرف برنج می‌گویند و واردات برنج خارجی هم درحال حاضر ممنوع است. بنابراین در یک دسته‌بندی ساده؛ کاهش تولید، سوءاستفاده دلالان و کاهش واردات برنج خارجی باعث افزایش قیمت برنج و کاهش مصرف آن شده که باتوجه به وضعیت موجود، ادامه‌دار خواهد بود.

شمالی‌ها از انبار‌های پر و احتکار برنج می‌گویند

برخی از کالاها در زندگی روزمره مردم نقش اساسی دارند که یکی از این کالا‌های اساسی «برنج» است. در کل مرغ، برنج، روغن، لبنیات و نان جزء کالاهایی هستند که در زندگی مردم نقش اساسی دارند. خانوار‌های ایرانی حداقل یک‌بار در روز از برنج استفاده می‌کنند که بالا رفتن قیمت این کالا به هر دلیلی روی زندگی مردم تاثیر مستقیم خواهد گذاشت. به‌طور مثال هم‌اکنون که قیمت یک کیسه برنج ایرانی ۳۰ کیلویی تقریبا یک میلیون و 800هزار تومان (به‌عبارتی کیلویی 55 هزار تومان) و یک کیسه 10 کیلویی برنج خارجی حداقل 300 هزار تومان شده، نشان می‌دهد این نرخ برای مردمی که درآمد زیادی ندارند بسیار سنگین است و برای مثال اگر یک خانواده بخواهد میهمانی بدهد، با احتساب سایر مخارج هزینه‌های آن سرسام‌آور می‌شود. باوجود این، همان‌طور که گفته شد، سودجویی دلالان و محتکران برنج نیز در به‌هم‌ریختگی بازار و کم‌رنگ شدن برنج در سفره مردم تاثیرگذار بوده است. برخی از بنکداران و فروشندگان خرد در شمال کشور در گفت‌وگو با «فرهیختگان» از احتکار بسیار بالای برنج در انبار‌های بزرگ در شهر‌های شمالی مخصوصا بابلسر و... خبر می‌دهند. درواقع بنکداران شمالی معتقدند واسطه‌ها برنج را با یک قیمت پایین از کشاورزان خریداری و سپس این محصول را انبار کرده و به شکل قطره‌چکانی وارد بازار می‌کنند تا با گران‌تر شدن آن سود بیشتری به جیب بزنند. یکی از بنکداران شهر بابلسر به «فرهیختگان» گفت: «در حین خرید از عمده‌فروشان اگر تخفیف چندهزار تومانی هم که بخواهی، می‌گویند با همین قیمت ببر اگر فروش نرفت ما می‌آییم و با قیمت بالاتری آن را می‌خریم. این‌طور که می‌گویند قیمت برنج بالاتر هم خواهد رفت و به‌نظر ما که در بازار هستیم، همین واسطه‌ها و احتکارگران باعث گرانی برنج شده‌اند. دولت باید در این زمینه راهکاری بیندیشد تا افراد سودجو نتوانند از آب گل‌آلود ماهی بگیرند و اجازه دهد واردات کمی بیشتر شود تا فشار از روی بازار نیز برداشته شود.» البته در این مورد اصغر سلیمی، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی چندی پیش گفته بود: «احتکار برنج، قیمت این محصول را بالا می‌برد که دولت باید جلوی دلالان را بگیرد تا مردم از حداقل‌های زندگی محروم نشوند. مجلس نیز تذکرات لازم را به وزارت جهاد کشاورزی، صمت و اقتصاد خواهد داد و از آنها می‌خواهیم که جواب قانع‌کننده‌ای بدهند و سریع‌تر وارد عمل شوند.»

واردات برنج 525 هزار تن آب رفت

بررسی آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد در ۶ ماهه امسال ۱۸۶ هزار تن برنج خارجی وارد کشور شده که این میزان در ۶ ماهه سال ۱۳۹۹ حدود ۵۳۹ هزار تن و در ۶ ماهه سال ۱۳۹۸ هم یک میلیون و ۲۰ هزار تن بوده است. به‌عبارت دیگر، میزان واردات برنج در ۶ ماهه امسال ۶۶ درصد کمتر از برنج وارداتی ۶ ماهه سال گذشته و ۸۲ درصد کمتر از برنج وارداتی ۶ ماهه سال ۹۸ است. در کشور ما براساس یک قانون قدیمی ممنوعیت فصلی واردات برنج از ابتدای مردادماه تا پایان آبان‌ماه اعمال خواهد شد و طبق اعلام وزارت صمت، تنها برنج‌هایی که قبل از ۳۱ تیرماه دارای قبض انبار و اعلامیه ورود و همچنین ثبت سفارش باشند امکان اظهار و ترخیص دارند و خارج از آن به بعد از ممنوعیت می‌رسد. منع واردات چهارماهه برنج همه‌ساله از اول مرداد در کشور اجرا می‌شود و هدف آن نیز حمایت از تولیدات داخلی و کشاورزان در هنگام برداشت محصول داخلی عنوان می‌شود. البته در سال ۹۹ به‌دلیل کمبود ذخایر و تحریم‌ها ممنوعیت فصلی برای واردات برنج اعمال نشده بود، به همین دلیل است که آمار واردات برنج در 6 ماهه اول 1399 بیش از سه‌برابر واردات برنج در 6 ماهه ابتدایی سال‌جاری است. حتی جالب است که در سال 98 باوجود اعمال محدودیت‌های وارداتی در 6 ماهه ابتدایی سال بیش از یک‌میلیون تن برنج وارد شده که عمده آن در ماه‌های اردیبهشت، خرداد و تیر بوده و 6 برابر واردات در سال 1400 را رقم زده است. واردات 186 هزار تن برنج در 6 ماهه اخیر همان‌طور که در جدول می‌بییند کمترین رقم واردات در یک‌دهه اخیر است. براساس آمار‌ها میانگین واردات برنج در 6ماهه ابتدایی هرسال درطول 5 سال اخیر 750 هزار تن بوده که در سال‌جاری با واردات تنها 186 هزارتن برنج درواقع 565 هزارتن برنج کمتر وارد شده که رقم بالایی است. مثلا در سال 96 نیز بیش از یک میلیون تن وارد شده است. البته کمبود برنج وارداتی مخالفانی در وزارتخانه‌های کشاورزی و صمت دارد. آنها معتقدند کمبودی در بازار وجود ندارد و شرکت بازرگانی دولتی ایران در همین مورد ماموریت ساماندهی بازار برنج را پیدا کرده است. فعالان بازار برنج معتقدند: «در سال‌های قبل شرکت بازرگانی دولتی ایران باتوجه به ذخایر احتیاطی خود با تزریق برنج به بازار از افزایش قیمت‌ها جلوگیری می‌کرد. در سال‌جاری نیز وزیر جهاد کشاورزی دستور داده است تا شرکت بازرگانی دولتی 100 هزار تن از محل ذخایر احتیاطی، برنج به بازار تزریق کند که این میزان تنها می‌تواند پاسخگوی نیاز چند هفته کشور باشد.» آنچه مشخص است، قانون ممنوعیت واردات فصلی که سابقه طولانی دارد هنگامی اثرگذار خواهد بود که قبل از شروع محدودیت‌ها، میزان قابل‌توجه و کافی واردات انجام شود و در ادامه با تزریق برنج‌های داخلی، بازار به تعادل نسبی دست یابد، اما در وضعیت فعلی و باتوجه به اینکه میزان واردات در سال‌جاری قبل از شروع محدودیت‌ها بسیار کمتر از سال‌های قبل بوده، نه این قانون و نه ذخایر نه‌چندان زیاد شرکت بازرگانی دولتی نمی‌تواند پاسخگوی فشار تقاضا و افزایش قیمت‌ها در بازار برنج باشد، بنابراین لازم است محدودیت فعلی برداشته شود، زیرا بازار تحمل چهارماه ممنوعیت از مهرماه را ندارد و منجربه ادامه افزایش قیمت این محصول برای مصرف‌کننده می‌شود. با رفع ممنوعیت فصلی واردات علاوه‌بر تامین بهنگام این محصول، شوک مثبتی به بازار داده می‌شود.