گفت‌وگوی «فرهیختگان» با محمدمهدی خالقی، تهیه‌کننده و کارگردان مستند «رازهای آشکار»
کیانا تصدیق‌مقدم: انقلاب‌های بزرگ دنیا چند سالی است سوژه مستندسازان جهان شده است. بررسی ابعاد به وجود آمدن آنها و همچنین بیان حقایق ناگفته از جذابیت‌های این نوع مستندهاست. در کشور خودمان نیز ساخت این مستندها با اقبال نسبی مواجه شده است. مستند «رازهای آشکار» مجموعه ۶ قسمتی و در رابطه با ۶ انقلاب بزرگ دنیاست که توسط محمدمهدی خالقی کارگردانی شده است. این مجموعه قرار است از این هفته از شبکه مستند پخش شود. در این مجموعه نگاهی تحلیلی و عمیق بر ۶ انقلاب مهم تاریخ جهان یعنی انقلاب‌های آمریکا، فرانسه، روسیه، چین، هندوستان و الجزایر شده است. این انقلاب‌ها در این مجموعه به‌صورت دقیق مورد بررسی قرار گرفته‌اند. مستند «رازهای آشکار» از مستندهای متکی بر آرشیو و روایت‌های تحلیلی روایی از مستندات سیاسی با استناد به تاریخ است. در این مستند علاوه‌بر پژوهش‌هایی به زبان فارسی، پژوهش به زبان کشور مقصد انقلاب هم انجام شده که در نوع خودش قابل‌توجه است. تولید این اثر نزدیک به دو سال زمان برده است.
به بهانه معرفی این مستند با محمدمهدی خالقی کارگردان و تهیه‌کننده آن هم‌صحبت شدیم. خالقی در رابطه با ایجاد فکر اولیه این مستند اینگونه پاسخ داد: «فکر اولیه این مستند بعد از صدور بیانیه گام دوم رهبر انقلاب بود. حدود دو سال پیش آقا اشاره کردند که به انقلاب‌هایی که در کشور‌های مختلف در این ۲۵۰ سال به اصطلاح انقلاب‌های مدرن اتفاق افتاده، توجه کنید. همچنین خواسته بودند جوانان این انقلاب‌ها را بشناسند و مطالعه کرده و اطلاعاتی کسب کنند. ما آخرین انقلاب این ردیف انقلاب‌ها هستیم. اگر اولین انقلاب را از نظر قدمت آمریکا و فرانسه لحاظ کنیم به ترتیب انقلاب‌های مختلفی در تاریخ چند قرن اخیر اتفاق افتاده و ما این ایده را به شبکه مستند ارائه دادیم که می‌خواهیم یک‌بار در فضای رسانه‌ای و مستند ایران درباره این انقلاب‌ها مستند بسازیم.» خالقی همچنین درباره هدف از ساخت این مستند گفت: «درواقع هدف ما این بود مجموعه مستندی در رابطه با انقلاب‌های تاریخ بسازیم و مدیران شبکه پذیرفتند. از سال ۱۳۹۸ ساخت این مستند شروع شد که قرار شد درباره ۶ انقلاب ما ۶ قسمت مستند بلند بسازیم. این مستند یک‌مجموعه تحلیلی روایی، متکی به آرشیو است که بنده کار پژوهش، نگارش فیلمنامه و کارگردانی آن را به عهده دارم.»
دیدگاهی متفاوت راجع به کرونا
وی در پاسخ به «فرهیختگان» درباره تاثیرات کرونا بر ساخت این برنامه گفت: «این کار قبل از شروع کرونا آغاز شد و ادامه کارهای تولیدی آن از تحلیل تا مرحله پخش به‌طور حدودی نزدیک به دو سال طول کشید و مصادف با بیماری کرونا هم شد. نظر من یک نظر معکوس به نسبت صحبت‌های باقی دوستان است. از نظر من اگر کرونا نبود شاید این مستند با این کیفیت و با این سطحی که امروز در حال ارائه است ساخته نمی‌شد. یعنی کرونا به بنده خیلی برای ساخت این مستند کمک کرد. به دلیل اینکه این مستند یک کار پژوهشی آرشیوی است و کارهای اینچنینی تصویربرداری ندارد. این کار متکی به آرشیو ساخته شده است و این فرصت یک‌سال و نیم کرونا به من کمک کرد که در خانه بنشینم و به سفر‌های کاری نروم و تمرکز و وقت کافی برای این مستند بگذارم. شاید اگر کرونا نبود من پروژه‌های دیگری قبول می‌کردم و مجبور به سفر می‌شدم و در آن صورت شاید نمی‌توانستم به این اندازه وقت برای این کار بگذارم.»
واقعیت‌هایی که برای اولین‌بار خواهید دید
این تهیه‌کننده راجع به مخاطبان مستندش گفت: «این مستند مخاطب وسیعی خواهد داشت اما همه مخاطبان را شامل نمی‌شود، زیرا همه مخاطبان رسانه علاقه‌مند به مستند نیستند. بلکه بخشی از مخاطبان با مستند و شبکه مستند ارتباط دارند که تعداد آنها کم نیست، زیرا شبکه مستند از شبکه‌های پرمخاطب تلویزیون است. من مطمئنم کسانی که به مستند علاقه دارند و شبکه مستند را می‌بینند به جهت اطلاعات دست اول است و کاری که این مستند درباره تاریخ انجام داده و پژوهش بنیادی و خوبی که داشته می‌تواند توجه مخاطبان را جلب کند. این نوید را می‌دهم که هر قسمت این مستند برای مخاطبان شگفتی‌هایی دارد. اطلاعات، تصاویر و تحلیل‌هایی که قطعا تا امروز نشنیده‌اند. حتی من ادعا می‌کنم نخبگان و فرهیختگانی که اهل مطالعه هستند در این مجموعه مستند چیزهایی را خواهند دید که ممکن است برایشان تازه باشد.»
مستند سیاسی تحلیلی با استناد بر تاریخ
خالقی دشواری‌های ساخت مستندهای اینچنینی را اینگونه بیان کرد: «این مجموعه، جزء مستندهای تاریخی حساب نمی‌شود. در اصل مستند سیاسی - تحلیلی است که به تاریخ برای ارائه تحلیل استناد می‌کند. جنبه‌های تاریخی دارد اما در‌گونه مستندهای تاریخی نمی‌گنجد. این گونه مستند با پژوهش سر و کار دارد و پایه آن پژوهش است. کاری که ما در این مستند انجام دادیم این بود که پژوهش کار را به چند زبان انجام دادیم. یعنی طبیعتا به منابع فارسی که نمی‌توانستیم اتکا کنیم زیرا منابع فارسی محدود هستند. ما در منابع فارسی پژوهش کامل انجام دادیم. در حوزه کتاب، فضای مجازی و... همچنین برای پژوهش در هر قسمت از زبان پایه اینترنت یعنی زبان انگلیسی و زبان پایه آن انقلاب استفاده کردیم. مثلا در انقلاب چین پژوهش یک‌بار در منابع فارسی، یک‌بار در منابع انگلیسی و یک‌بار در منابع چینی انجام شده است و چیزی که مخاطب در مستند مشاهده می‌کند نتیجه تحلیلی اجتهادی بنده به‌عنوان کارگردان است و من فکر کرده‌ام دقیق‌ترین برداشت است و به شکل گفتار متن در فیلمنامه ارائه دادم. درحقیقت در این نوع مستند مهم‌ترین عاملی که باید به آن توجه کرد این است که باید زمان کافی برای آن گذاشته شود و اینکه پژوهشگر و نویسنده به اجتهاد برسد یعنی اینکه خود، آن مساله را بفهمد و بتواند غلط‌ها، درست‌ها و ابعاد آن را از هم تشخیص دهد.» وی همچنین درباره ساخت اینگونه از مستندها اضافه کرد: «البته اینگونه مستند نیاز به نقد، بررسی، تحلیل برای کامل شدن دارد. این سوژه، یعنی انقلاب‌های تاریخ تا امروز به شکل یک مجموعه مستند در زبان فارسی ساخته نشده و تصور من این است به معنی کامل یعنی یک مجموعه مستند که در آن انقلاب‌ها به شکل تطبیقی ساخته شود، در جهان هم ساخته نشده است. البته درباره آمریکا یا انقلاب فرانسه مستندهای متعددی وجود دارد یا همچنین درباره انقلاب چین مستند ساخته شده است. اما اینکه همه این مستندها درکنار هم با زبان‌های مختلف ساخته شده باشد من ندیدم.» وی در رابطه با ضرورت ساخت این قبیل مستندها گفت: «ما برای اینکه بتوانیم کنشگری اجتماعی سیاسی انجام دهیم و در حوزه حکمرانی رفتارها را بتوانیم اصلاح کنیم و روبه جلو حرکت کنیم و به سوی پیشرفت برویم و اتفاقات اشتباه و رفتار‌های درست، تصمیم‌های درست و رفتار‌های درست پیشینیان خود را بفهمیم و از آنان درس بگیریم لازم است آنان را بشناسیم. فکر می‌کنم این مجموعه خیلی برای مسئولان به‌خصوص جذاب و درس‌آموز باشد که بدانند در انقلاب‌هایی که پیش از انقلاب اسلامی ایران رخ داده چه اتفاق‌هایی افتاده، چه درس‌هایی داشته و چه مشکلاتی داشته، چه معایبی داشته و چه‌تصمیم‌های غلطی را به دنبال داشته و هرکدام از اینها می‌تواند برای ما درس‌هایی باشد و مسیر تصمیم‌گیری را برای ما سهل‌تر و آسان‌تر کند، طبیعتا تاریخ برای درس گرفتن است. در رابطه با این موضوع در آیه ۱۷۶ سوره اعراف آمده: فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهمْ یتَفَکرُونَ/این داستان را برایشان تعریف کن تا فکرشان را به‌‌کار بیندازند.»
جست‌وجو با 2 زبان متفاوت
این مستندساز درباره نحوه جست‌وجو درباره منابع و اطلاعات گفت: «ما بعد از نگارش فیلمنامه و بعد از به پایان رسیدن مرحله پژوهش، نگارش فیلمنامه و بعد نگارش گفتار فیلمنامه را انجام دادیم. این فیلمنامه، بسیار سنگین بود و عموما هر قسمت از این کار فیلمنامه بین چهار تا هشت بار بازنویسی شده است. برای تکامل فیلمنامه، ما دنبال تصویریابی بودیم و مسئول پیدا کردن آرشیو‌ها به دو زبان یعنی زبان فارسی و زبان مادر انقلاب جست‌وجو می‌کرد. برای مثال برای کار الجزایر هم به زبان فارسی، هم به زبان عربی و هم فرانسه جست‌وجو شده است. همچنین سعی کردیم در این کار یک جست‌وجوی بسیار جامعی برای آرشیو انجام دهیم که چیزی از قلم نیفتد. مستندهایی که ساخته شده بود که زیاد هم نبود پیدا شد، از موشن‌گرافی و انیمیشن استفاده شد و سعی کردیم تا حدود ۷۰ درصد تصاویر اچ‌دی باشد زیرا که به کیفیت پخش کار کمک می‌کرد.»
آزادی در اندیشه
خالقی درباره تاثیر شبکه مستند گفت: «این مجموعه در دوره مدیریت پیشین شبکه مستند، سلیم غفوری تصویب شد. آقای غفوری نگاه خیلی روشن، باز و بسیار حرفه‌ای به مساله داشت و از طرح ما استقبال کرد و خیلی خوب پذیرفته شد. در کار هم کاملا آزادی پژوهش، اندیشه و نگارش داشتیم. اما در مرحله ساخت کار مدیریت شبکه عوض شد و جناب یزدی به‌عنوان مدیر شبکه انتخاب شد. ایشان هم به تکامل و تکمیل کار خیلی کمک کرد. هردوی این بزرگواران بسیار کمک کردند و بچه‌های شبکه ازجمله آقای ناصری معاون طرح برنامه در این مسیر خیلی کمک کرد و بسیار برای ما زحمت کشید و نظرات بسیار خوبی به ما داد. من صمیمانه از ایشان تشکر می‌کنم. همچنین مدیر تدوین آقای احسانی خیلی کمک کرد و کنار ما بود و کار را خیلی با حوصله تدوین کرد.»
فضای بین‌الملل را به خودمان اختصاص دهیم
محمدمهدی خالقی کارگردان مستند «رازهای آشکار» در پایان و درخصوص ضرورت ساخت چنین مستندهایی گفت: «من شخصا به اینگونه مستندهای تحلیلی، روایی، سیاسی و کارهایی که با جنبه‌های تاریخی ساخته می‌شود علاقه دارم. از کسانی که دست‌اندرکار ساخت کارهای مستند هستند خواهش می‌کنم در حوزه بین‌الملل چنین کارهایی را جدی بگیرند.» گفتنی است عوامل این مستند عبارتند از مدیرتولید: یاسر امین، تدوین: مجتبی احسانی، دستیار تدوین: مسعود بلوچ‌زاده، نویسنده گفتارمتن: محمدمهدی خالقی، فیلمنامه‌نویس: یاسر امین، صداگذار: مجید داوودی و تهیه‌کننده، پژوهشگر و کارگردان: محمدمهدی خالقی.
مطالب پیشنهادی
