«فرهیختگان» وضعیت تحقیق و توسعه در کشور را بررسی کرد
یگانه عرب، سرویس دانشگاه: لزوم و تاثیر انکارناپذیر تحقیق و پژوهش در ارتقا و توسعه اقتصادی در کشور و توجه کشورهای درحال توسعه به انجام این امر در زمینه‌های مختلف، سیاستگذاران و برنامه‌ریزان برای تدوین برنامه‌های توسعه‌ای نیازمند آمارهای حوزه علم، فناوری و نوآوری هستند و برای دستیابی به این آمار جهت ارزیابی عملکرد و دسترسی به عوامل رشد خود گام برمی‌دارند.
امر تحقیق و توسعه به‌عنوان بخش مهمی از آمارهای این حوزه از نیازهای نهادهای سیاستگذاری و پژوهشگران است و در این راستا مرکز آمار ایران برای پاسخگویی به این نیازها، با اولویت توجه و حمایت از بحث تحقیق، توسعه و فراهم کردن عوامل رشد اقتصادی در کشور به‌ویژه در حوزه دانش و فناوری آمارگیری از کارگاه‌های دارای فعالیت تحقیق و توسعه از سال ۱۳۷۶ به‌صورت هر دوسال و پس از آن از سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳ (به‌جز وقفه یک‌ساله در سال ۱۳۹۱) مجدد از سال ۱۳۹۵ به‌صورت دوسال یک‌بار انجام شد. در طرح آمارگیری از این کارگاه‌ها که در ۱۹ مرداد تا ۱۹ مهر سال ۱۳۹۹ انجام شد، به مراکز تحقیقاتی، دانشگاه‌ها و کارگاه‌های صنعتی، شرکت‌های دانش‌بنیان و ... برای دسترسی به این آمار در سال ۱۳۹۸ مراجعه و اطلاعات لازمه گردآوری شد.
در این طرح اطلاعات کارگاه‌های دارای فعالیت تحقیق و توسعه در سه جامعه آماری مراکز تحقیقاتی، دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی، کارگاه‌های دارای فعالیت تحقیق و توسعه (کارگاه‌های صنعتی، شرکت‌های دانش‌بنیان و سایر کارگاه‌های دارای فعالیت تحقیق و توسعه) به‌صورت تمام‌شماری در سراسر کشور مراجعه و اطلاعاتی درخصوص کارکنان تحقیقاتی (محقق، دستیار محقق و تکنسین و کارکن پشتیبانی)، پروژه‌های تحقیقاتی و هزینه‌های تحقیق و توسعه جمع‌آوری شده است. در ادامه ارزیابی و تحلیل داده آماری از روند صعودی یا نزولی توسعه و فعالیت کارگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی، دانشگاه‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان، عملکرد آنها در سال ۱۳۹۸ و بررسی ابعاد مختلف این آمار به‌همراه مقایسه‌ای از سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۸ انجام شده که در ادامه می‌خوانید.
پیکان نمودار رشد کارگاه‌های دارای تحقیق و توسعه روندی صعودی دارد
نخستین سوالی که پاسخ به آن اهمیت جریان پژوهشی در کشور را مشخص می‌کند، وضعیت تحقیق و توسعه در مراکز، شرکت‌های خلاق و دانشگاه‌هاست. در نتایج طرح آمارگیری از کارگاه‌های دارای فعالیت تحقیق و توسعه که آخرین دوره این پیمایش در سال ۱۳۹۸ انجام شد، ۴۱۵۴ واحد در زمینه تحقیق و توسعه فعال بودند که از این میان ۳۹۴ واحد معادل 9.5 درصد را مراکز تحقیقاتی، ۳۱۰ واحد معادل 7.5 درصد را دانشگاه و موسسات آموزش عالی و ۳۴۵۰ واحد معادل ۸۳ درصد را کارگاه‌های صنعتی و شرکت‌های دانش‌بنیان به خود اختصاص دادند که این امر بیانگر اهمیت جریان پژوهش و نقش شرکت‌های خلاق برای ایجاد مراکز نوآوری و حرکت به‌سمت جهان فناوری و تکنولوژی در کشور همگام با کشورهای پیشرفته است و این موضوع در سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۸ ثابت شده است و نه‌تنها با کاهشی مواجه نشده است، بلکه از سال ۱۳۹۱ تاکنون ما شاهد افزایش امر تحقیق و توسعه در نهادهای مختلف هستیم، به‌گونه‌ای که این مراکز از ۱۹۹۶ در سال 1391 به ۴۱۵۴ در سال 1398 رسیده و تعداد آنها در نمودار رشد حرکتی صعودی دارد. البته در کشور شرکت‌های دانش‌بنیان و کارگاه صنعتی بار بیشتری از تحقیق و پژوهش را به‌دوش می‌کشند و سهم حضورشان از سال 1391 که ۵۶ درصد بود، در سال 1398 به ۸۳ درصد رسید.
مراکز تحقیق و توسعه در کشور در مسیر رسیدن به افق ۱۴۰۴
پرسش دیگری اینکه آیا در جریان تحقیق و توسعه در کشور هدف‌گذاری خاصی را مدنظر داریم یا این جریان بی‌هیچ چشم‌اندازی درحال انجام است؟ با توجه به اینکه امر تحقیق و توسعه از مهم‌ترین بخش‌های حوزه علم و فناوری است و همچنین با وجود تاکید رهبر انقلاب اسلامی، اسناد بالادستی کشور مبنی بر افزایش توجه به علم و فناوری، هدف‌گذاری ۴ درصدی تحقیق و توسعه در سیاست‌های کلی علم و فناوری و نقشه جامع علمی کشور تا افق ۱۴۰۴، که اهمیت توجه و هدف‌گذاری برای امر تحقیق و توسعه را در کشور مشخص می‌کند، باید به این نکته اذعان داشت که با حرکت مثبت کشور به‌سمت ایجاد مراکز تحقیق و توسعه و مشارکت دوبرابری نهادها و مراکز مختلف از سال‌های 1391 تا 1398 کشور در مسیر رسیدن به این افق در پیش است، البته مسیر رسیدن به چشم‌انداز تعیین‌شده کند بوده و نیازمند تسهیل‌گری‌های لازم از سوی دولت و همکاری‌های بیش از پیش نهادهاست. قطعا با ایجاد چارچوب‌های لازم و ترغیب استان‌های کم‌کار به فعالیت‌های تحقیقاتی می‌توان رسیدن به افق تعیین‌شده در سال ۱۴۰۴ را سرعت بخشید.
شرکت‌های دانش‌بنیان و کارگاه‌های صنعتی بر اوج پیکان رشد مراکز تحقیق و توسعه در کشور
با توجه به افزایش مراکز تحقیقاتی در کشور، این پرسش مطرح می‌شود که بیشترین رشد و توسعه در کارگاه‌ها و واحدهای دارای تحقیق و توسعه در کدام بخش‌ها قرار داشتند؟ حجم کارگاه‌های درگیر با تحقیق و توسعه در کشور افزایش پیدا کرده، البته آن حجمی که بیشتر شده نیز عمدتا مربوط به شرکت‌های دانش‌بنیان است، به این معنا که ۸۳ درصد کارگاه‌های دارای تحقیق و توسعه عمدتا کارگاه‌های صنعتی و دانش‌بنیان را تشکیل می‌دهد که این درصد در هر دوسالی که پیمایش انجام شده، بین ۱۰ تا ۲۰ درصد به‌صورت نوسانی افزایش و حتی در سال 1396 نسبت به دوسال قبل کاهش داشت که در سال 1398 این کاهش جبران شد. تعداد این شرکت‌ها در سال ۱۳۹۱ که ۱۱۱۸ شرکت بود در سال ۱۳۹۸ به ۳۴۵۰ شرکت و کارگاه صنعتی رسید و بالاترین میزان درصد تحقیق و توسعه در کشور را از آن خود کرد. نکته قابل‌توجه این است که متاسفانه مراکز تحقیقاتی، دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی طی سال‌های مذکور روند صعودی خوبی را در پی نگرفتند، به این معنا که روند فعالیت مراکز تحقیقاتی از ۳۴ درصد در سال ۱۳۹۱ در سال 1392 به ۲۴ درصد، در سال 1394 به ۹ درصد، در سال 1396 به ۱۲ درصد و در سال 1395 به 9.6 درصد رسید. دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی تقریبا همین روند نوسانی را طی کرده‌اند، در سال 1391 با ۱۰ درصد حضور در عرضه تحقیق و توسعه فعال بودند، سپس در سال 1392 با 12.6 درصد، در سال 1394 با 8.7 درصد، در سال 1396 با 9.92 درصد و در سال 1398 با7.5 درصد که کمترین میزان فعالیت و سهم آنها را در این مسیر بازگو می‌کند.
تهران و کهگیلویه‌وبویراحمد، بیشترین و کمترین استان‌های دارای مراکز تحقیق و توسعه
با نگاه به آمار توزیع کارگاه‌های دارای فعالیت تحقیق و توسعه برحسب استان به این نتیجه خواهیم رسید که تهران با ۱۶۹۴ کارگاه حدود 40.79 درصد پیشتاز و کهگیلویه‌وبویراحمد با ۴ کارگاه و 0.1 درصد کمترین میزان و درصد فعالیت کارگاه‌های دارای فعالیت پژوهشی را به خود اختصاص داده است. اصفهان با ۴۰۷ کارگاه 9.80 درصد، خراسان رضوی با ۲۴۵ کارگاه حدود ۶ درصد، البرز با ۱۹۹ کارگاه و حدود ۵ درصد، قم ۱۸۰ کارگاه و حدود ۵ درصد، فارس با ۱۳۰ کارگاه و حدود ۴ درصد به ترتیب پس از تهران از لحاظ تعداد و درصد کارگاه در کشور قرار می‌گیرند. تعداد کارگاه‌های دارای تحقیق برحسب استان نسبت به سال ۱۳۹۶ نیز افزایش چشمگیری داشته است، البته در ارزیابی سال ۹۸ برخی از شهرهایی که سال گذشته فعال بودند، کم کار شده و برخی دیگر که فعالیت چندانی نداشتند، در صدر قرار گرفتند، همچون استان ایلام که در آمار سال 1396، جزء کم‌کارترین‌ها بوده و در سال 1398 از این بخش خارج شد و این جریان، میزان توجه استان‌ها به انجام امور پژوهشی در کشور را نشان می‌دهد.
محققان مقطع دکتری تخصصی بالاترین میزان فعالیت را در امر تحقیق و توسعه دارند
توزیع محققان تماموقت در کارگاه‌های دارای تحقیق و توسعه برحسب مدرک تحصیلی نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۸ از ۱۳۷۵۹۲ محقق، تعداد ۸۲۵۳۷ نفر معادل 59.99 درصد دارای مدرک تخصصی، ۲۸۹۰۷ نفر معادل 21.01 درصد دارای مدرک کارشناسی ارشد و دکتری حرفه‌ای، ۱۸۸۹۸ نفر معادل 13.73 درصد دارای مدرک کارشناسی، ۶۲۷۶ نفر معادل 4.56 درصد دارای مدرک کاردانی و ۹۷۵ نفر معادل 0.71 درصد دارای مدرک دیپلم یا زیردیپلم بوده‌اند که به امر پژوهشی در کشور دست زدند. البته بیشترین میزانی که محققان در آن فعال بودند، محققان بخش دکتری تخصصی است که نسبت به دیگر بخش‌ها چون کارشناسی ارشد، کارشناسی، کاردانی و دیپلم پذیرش بیشتری داشته است، به‌گونه‌ای که از میان ۱۳۷۵۹۲ محقق تماموقت، ۸۲۵۳۷ نفر در مقطع دکتری تخصصی برای تحقیق و توسعه قرار دارند و کمترین فعالیت نیز برای محققان مقطع دیپلم و زیردیپلم است و این تضاد موجود نشان می‌دهد که سطح فعالیت محققان کشور در هر پیمایش در مقطع دکتری تخصصی افزایش پیدا می‌کند.
سهم ۳۲ درصدی زنان در عرصه تحقیق و توسعه
نکته قابل‌توجه در امر تحقیق و توسعه، تعداد و درصد حضور زنان و مردان در این جریان است که افزایش چندبرابری از سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۸ داشته، به‌گونه‌ای که تعداد محققان زن در سال ۱۳۹۱، ۳۵۲۴۰ نفر بوده و در سال ۱۳۹۸ به ۸۲۴۰۰ نفر رسیده و موجب رشد صعودی سهم زنان از ۲۶ درصد در سال 1391 به ۳۲ درصد، یعنی به رشد ۶ درصدی در سال 1398 رسیده است. البته این رشد، مطلوب و باب‌میل زنان محقق کشور و جامعه نیست و باید بر افزایش سهم حضور بانوان در عرصه پژوهشی کشور اضافه شود. همچنین تعداد محققان مرد از ۱۰۲۰۷۲ نفر در سال 1391 به ۱۷۲۳۹۶ نفر در سال 1398 رسیده است و بیان می‌کند که مردان محقق با داشتن سهمی بیش از ۶۸ درصد اکثریت محققان کشور را تشکیل می‌دهند. به این نکته نیز باید اشاره کرد که استان‌هایی چون تهران، خراسان رضوی، اصفهان، آذربایجان شرقی، البرز، فارس، کرمان، خوزستان، مازندران و یزد بالاترین میزان حضور زنان را در کشور دارند که باید از این ظرفیت برای افزایش سهم حضور زنان محقق در امر پژوهشی در کشور بهره‌مند شد. استان‌هایی مانند تهران، خراسان‌رضوی، اصفهان، قم، آذربایجان شرقی، البرز، مازندران و فارس نیز بیشترین مردان را در خود دارند که با توجه به حضور این قشر در جامعه می‌توان در امر پژوهشی و گسترش نقش‌شان در جامعه بهره‌مند شد.
افزایش سهم حضور زنان در امور پشتیبانی و سهم حضور مردان در امور کاردانی فنی
در بخش بعدی بررسی نتایج آمارگیری از مراکز دارای تحقیق و توسعه، باید گفت که کارکنان این مراکز درمجموع ۶۶۱۰۳ نفر بوده‌اند که این رقم در مقایسه با سال ۱۳۹۱ که ۵۸۴۶۷ نفر بوده، افزایش پیدا کرده است، یعنی در فاصله بین سال‌های 1391 تا 1398، ۷۶۳۶ نفر به کارکنان مراکز تحقیق و توسعه افزوده شده‌اند. این تعداد ۳۸۷۶۴ نفر معادل 58.64 درصد کاردان فنی شامل دستیار محقق و تکنسین و ۲۷۳۳۹ نفر معادل 41.36 درصد کارکنان دفتری و پشتیبانی بودند. با بررسی آماری به این نتیجه خواهیم رسید که کاردان‌های فنی با متوسط سهم ۶۴ درصد عمده کارکنان را در طول سال‌های تحقیق و توسعه بین سال‌های 1391 تا 1398 تشکیل داده‌اند و سهم کارکنان دفتری در این سال‌ها متوسط ۳۶ درصد بوده است. از میان مجموع کلی کارکنان، ۵۳۲۹۸ مرد و ۱۲۸۰۵ زن بوده‌اند که این تعداد نسبت به دوره مشابه در سال 1396 از لحاظ حضور مردان افزایش و از لحاظ حضور زنان در کارگاه‌های درحال توسعه برحسب گروه شغلی کاهش داشته است. این کاهش را بیشتر می‌توان در امور کاردانی فنی مشاهده کرد؛ چراکه سهم حضورشان از سال 1391 که ۵۹۵۶ نفر بوده در سال 1398 به ۴۶۲۵ نفر رسیده است. البته طی سال‌های 1394 و 1396 نیز شاهد حضور ۷ هزار نفری بانوان در امور کاردانی فنی بوده‌ایم. نکته قابل‌توجه این است که به میزان کاهش حضور بانوان در امور کاردانی فنی شاهد افزایش حضورشان در امور پشتیبانی و دفتری هستیم، به‌‌طور مثال در سال 1398 حضور بانوان در امور کاردانی 11.93 درصد و در امور پشتیبانی و دفتری به 29.92 درصد رسیده بود.
پروژه‌های کاربردی در صدر پروژه‌های تحقیق و توسعه کشور
در این بخش، ۱۲۵۰۹۷ پروژه در کارگاه‌های تحقیقاتی انجام شده است که از نظر نوع، پروژه کاربردی با ۶۸۸۷۱ پروژه معادل 55.05 درصد بیشترین سهم را در میان سایر پروژه‌های انجام شده داشته است و پس از آن پروژه توسعه‌ای با ۳۳۰۸۷ اثر معادل 26.45 درصد و پروژه بنیادی با ۲۳۱۳۹ معادل 18.50 درصد در رتبه‌های بعد قرار می‌گیرند. با فراگیر شدن بحث تحقیق و توسعه در کشور آمار کارگاه‌های پژوهشی افزایش یافت؛ چراکه در هر دوره ما شاهد روندی صعودی در ابعاد مختلف هستیم که باید بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرد، به‌گونه‌ای که تعداد پروژه‌های تحقیق و توسعه در سال ۱۳۹۱ از ۸۳۸۲۷ به تعداد ۱۲۵۰۹۷ در سال 1398 تبدیل شد. با بررسی دقیق‌تر باید گفت که پروژه توسعه‌ای به نسبت پروژه‌های کاربردی و بنیادی افزایش چشمگیری داشته و از ۱۵۴۳۳ پروژه در سال 1391 و سهم ۱۸ درصدی در سال 1398 به ۳۳۰۸۷ و سهم ۲۶ درصدی رسیده اما پروژه‌های بنیادی در این مسیر با کاهش ۴ درصدی مواجه شده است.
تهران با 65.08 درصد بیشترین سهم را در هزینه‌های تحقیق و توسعه کشور دارد
با توجه به مجموع هزینه‌ها تحقیق و توسعه که اشاره شد، پروژه‌های تحقیقاتی کاربردی 43.89 درصد معادل ۹۴۶۷۹۱۰۴ میلیون ریال بیشترین سهم هزینه‌های تحقیق و توسعه را به خود اختصاص داده است. البته پروژه تحقیقاتی توسعه‌ای نیز با سهم هزینه‌ای 43.88 درصد تقریبا سهم یکسانی در مقایسه با پروژه کاربردی از هزینه‌های تحقیق داشته است. در وهله بعد پروژه بنیادی با 12.23 درصد معادل ۲۶۳۷۵۸۲۶ میلیون ریال کمترین سهم هزینه‌های پروژه تحقیقاتی را داشته است. در ادامه باید اشاره کرد که استان تهران با 65.08 درصد بیشترین سهم را در هزینه‌های تحقیق و توسعه کشور داشته است و پس از آن استان البرز با 6.61 درصد در جایگاه دوم و استان‌های اصفهان و خراسان رضوی به ترتیب با سهم درصدی 3.31 و 2.50 در جایگاه سوم و چهارم قرار می‌گیرند. استان‌های کهگیلویه‌وبویراحمد همچنان از نظر سهم هزینه‌‌کرد در پایین‌ترین بخش آماری قرار دارند.
ارزش و درصد هزینه‌های کارگاه‌های دارای تحقیق و توسعه برحسب نوع
مبلغ کل هزینه‌های تحقیق و توسعه در کشور در سال ۱۳۹۸، ۲۱۵/۷۰۶/453 میلیون ریال بوده است که از این میزان، 40.16 درصد برای پرداخت مزد و حقوق به محققان صرف شده و بیشترین سهم را در این هزینه‌ها داشته است، پس از آن هزینه‌های سرمایه‌ای با مبلغ ۴۷۴۴۵۹۴۱ میلیون ریال معادل ۲۲ درصد در جایگاه دوم هزینه‌های تحقیق و توسعه در این سال قرار دارد. با مقایسه هزینه تحقیق و توسعه در سال ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۸ متوجه خواهیم شد که ارزش و درصد هزینه‌ها از مبلغ ۴۲۴۶۲۴۰۴ به مبلغ ۲۱۵/۷۰۶/453 رسیده است و چیزی حدود ۱۷۳/۲۴۴/049 میلیون ریال افزایش داشته است.
در همین رابطه مطالب زیر را بخوانید:
حمایت دولت و حاکمیت از شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق موجب اشتغال‌زایی فارغ‌التحصیلان خواهد شد (لینک)
روند فعالیت‌های تحقیق و توسعه در کشور دوبرابر شده است (لینک)
کشور به‌زودی به نقطه مطلوبی ازلحاظ تحقیق و توسعه خواهد رسید (لینک)
مطالب پیشنهادی
