میثم صالحی، پژوهشگر اقتصادی: عدم ارائه خدمات بانکی بین‌الملل برای اشخاص حقیقی و حقوقی ایرانی یکی از اصلی‌ترین محورهای تحریم اقتصادی اعمال‌شده بر اقتصاد ایران است. و یکی از مهم‌ترین شئون خدمات بانکی، نقل‌وانتقال بین کشورها است که درحال حاضر از طریق شبکه غیررسمی صرافی و با نرخ‌هایی بالاتر از کارمزدهای بانکی درحال انجام است. اما شاید مهم‌تر از آن بتوان گفت مهم‌ترین خدمت بانکی که در شبکه بین‌الملل و با هدف توسعه تجارت به شرکت‌ها داده می شود گشایش اعتبار اسنادی باشد که درواقع بین خریدار و فروشنده ایجاد اعتماد می‌کند تا بتوانند علی‌رغم عدم آشنایی با یکدیگر نسبت به پرداخت پول و دریافت کالا اقدام کنند.

فرض کنید شما یک فعال صادراتی در ایران هستید و محصولی را برای ارائه به بازار بین‌الملل تامین کرده‌اید و پس از انجام فرآیند دشوار و پیچیده مارکتینگ، مشتری خود را نیز یافته‌اید و با به‌کارگیری فنون مذاکره در موضوعات قیمت و کیفیت محصول و اینکوترمز مناسب نیز به توافق رسیده‌اند. حال زمان توافق روی نحوه پرداخت و سپس اجرایی‌شدن قرارداد است و دقیقا این همان مرحله‌ای است که بیش از ۹۰درصد شرکت‌های کوچک ایرانی فعال در بخش صادرات قرارداد و مشتری خود را از دست می‌دهند. ماجرا از این قرار است که فروشنده و خریدار برای نخستین‌بار است که یکدیگر را پیدا کرده‌اند و طبیعی است که به هم اعتماد کامل ندارند. و به همین دلیل فروشنده درخواست می‌کند که خریدار نسبت به واریز پیش‌پرداخت اقدام کند تا فروشنده کالا را تامین کند. اما خریدار نمی‌تواند به فروشنده اعتماد کرده و پول را به حسابی که به وی معرفی شده واریز کند. توجه داشته باشید که در اینجا به‌هیچ‌وجه مشکل نقل‌وانتقال پول وجود ندارد و حسابی که به خریدار معرفی شده نیز یک حساب پاک و در کشوری به غیر از ایران است. اما گلوگاه کار اینجاست که دو تاجر که برای نخستین‌بار با یکدیگر آشنا شده‌اند چگونه می‌توانند طوری به هم اطمینان کنند که خریدار درصدی از قرارداد را به حساب فروشنده واریز کند؟! این مشکل از آن‌سو نیز وجود دارد یعنی فروشنده نیز نمی‌تواند به خریدار اطمینان کند و ابتدا کالا را ارسال کرده و در انتظار واریز وجه از طرف خریدار بنشیند و دقیقا در همین نقطه کار خاتمه می‌یابد. اما نظام بانکی این مشکل را با ارائه خدمات ال‌سی حل کرده که در شکل زیر به‌صورت خلاصه مراحل آن به تصویر کشیده شده است.

پس از انجام توافق و انعقاد قرارداد (A)، خریدار درخواست گشایش ال‌سی را به بانک خود می‌دهد(B)  و بانک نیز براساس میزان اعتبار خریدار و دریافت پیش‌پرداخت، ال‌سی را گشایش می‌کند. دقت کنید که خریدار در این مرحله با خیال راحت پیش‌پرداخت را به حساب بانک واریز می‌کند، چون می‌داند بانک قابل اعتماد است و پول وی سوخت نمی‌شود. در مرحله بعد بانک طرف خریدار طی مکاتبه‌ای ال‌سی مربوطه را به بانک طرف فروشنده ارسال می‌کند.(C)  و بانک نیز طی نامه‌ای فروشنده را از گشایش این خط اعتباری آگاه می‌کند.(D)  حال فروشنده با خیال راحت و درحالی که هیچ پولی دریافت نکرده کالا را بار کشتی کرده و ارسال می‌کند (E)، چراکه مطمئن است طرف حساب وی بانک بوده و قطعا پول کالا به وی پرداخت خواهد شد. (تصویر یک)

سپس فروشنده بارنامه را برای بانک می‌فرستد(F)  و بانک پس از کنترل اسناد آنها را برای بانک خریدار ارسال می‌کند(G)  و بانک خریدار نیز اسناد را چک کرده و آنها را برای خود خریدار ارسال می‌کند.(H)  در این مرحله تسویه پول از طرف خریدار به بانک خود و به همین ترتیب به بانک فروشنده و درنهایت تسویه‌حساب خود فروشنده انجام می‌شود(I).

فلذا به این صورت ال‌سی بین خریدار و فروشنده اعتماد برقرار می‌کند تا معامله تجاری تحقق یابد و به جرأت می‌توان گفت یکی از اصلی‌ترین موانع توسعه صادرات ایران به‌واسطه شرکت‌های کوچک و متوسط همین عدم دسترسی به خدمات ال‌سی شبکه بانکی است.

اما امروز و در سال ۲۰۲۱ تغییرات ساختاری و زیربنایی در نظام پولی و مالی بین‌الملل درحال رخ دادن است که یکی از آنها امکان استفاده از نوعی خدمات مشابه ال‌سی بر بستر زنجیره بلوک است که به‌عنوان انقلابی در عرصه فینتک‌ها محسوب می‌شود.

امروزه اکثر اقشار متوسط جامعه، فناوری زنجیره بلوک یا همان بلاکچین را مترادف و هم‌معنی رمز ارز از قبیل بیت‌کوین می‌دانند؛ اما پیش از هر توضیحی لازم به ذکر است که یادآوری کنیم رمزارزها تنها یکی از وجوه استفاده از فناوری زنجیره بلوک هستند؛ چیزی شبیه ایمیل که تنها یکی از وجوه استفاده از فناوری عظیم اینترنت و فضای مجازی است.

به یاد داشته باشید بلاکچین یک بستر ذخیره داده است که البته مرکزیتی نداشته ولی همزمان کاملا ایمن و خدشه‌ناپذیر است و این امنیت به‌حدی است که مردم دنیا چیزی حدود دوهزار میلیارد دلار از سرمایه خود را درقالب رمزارزها روی این بستر نگهداری می‌کنند و این دقیقا همان کاری است که نظام بانکی دنیا نیز انجام می‌دهد. یعنی نگهداری از پول‌های مردم در یک بستر ذخیره داده که همان سرور متمرکز بانک است و البته ایمن و خدشه‌ناپذیر نیز است. همان‌گونه که می‌دانید امروز پول تنها یک داده است که باید در حساب‌های افراد ذخیره شود تا نشان‌دهنده میزان سرمایه و دارایی نقدی هر فرد باشد و مفهوم سنتی پول به شکل طلا یا فلزات گرانبها تغییر اساسی کرده است.

یکی دیگر از کاربردهای جدید فناوری بلاکچین، قرارداد هوشمند یا Smart Contract است. درواقع قرارداد هوشمند یک بلوک از داده است که روی بستر غیرمتمرکز زنجیره بلوک ذخیره می‌شود و داده‌های موجود در آن درواقع همان شروط و مفاد توافق بین دو یا چند طرف است که البته به‌صورت هوشمند و خودکار اجرا می‌شود.

اجازه دهید برای توضیح دقیق‌تر قرارداد هوشمند به همان مثال ابتدای این مقاله بازگردیم. خریدار و فروشنده توافق خود درخصوص کیفیت، قیمت، مشخصات فنی و نحوه پرداخت را انجام داده‌اند و حالا زمان اجرایی‌شدن قرارداد است، اما چون خریدار به فروشنده اعتماد کامل ندارد پس پیش‌پرداختی به حساب بانکی که به وی معرفی شده واریز نمی‌کند. در این شرایط اگر دو طرف توافق خود را درقالب یک قرارداد هوشمند روی بستر بلاکچین ثبت کنند آنگاه مراحل تجارت ایشان مطابق شکل زیر و مشابه فرآیند ال‌سی بانکی انجام می‌پذیرد.

مراحل کار به این شرح است که ابتدا دو طرف به یکی از ارائه‌دهندگان خدمات قرارداد هوشمند مراجعه کرده(A)  و توافقات خود را به‌صورت مرسوم و درقالب یک نسخه قرارداد کاغذی انجام و به امضا می‌رسانند(B)  و در مرحله بعد به‌واسطه کمک از ارائه‌دهنده خدمات این توافق را درقالب یک قرارداد هوشمند روی یکی از بسترهای بلاکچین مثلا بستر اتریوم ثبت می‌کند. (C) سپس خریدار می‌تواند با طیب خاطر درصدی یا تمام مبلغ قرارداد را درقالب رمزارز به‌عنوان پیش‌پرداخت به حساب قرارداد هوشمند واریز کند.(D)  دقت کنید که این پول از کیف پول خریدار به کیف پول فروشنده واریز نمی‌شود بلکه به کیف پول قرارداد هوشمند واریز می‌شود و این یکی از نکات حائز اهمیت این فناوری است. درواقع در نظام مرسوم بانکی دنیا حساب بانکی تنها می‌تواند برای اشخاص چه حقیقی یا حقوقی گشایش شود، اما در نظامات پرداخت روی بستر بلاکچین یک قرارداد هوشمند نیز خود به‌صورت مستقل می‌تواند دارای یک شماره حساب باشد که در آن حساب پول ریخته شود. (تصویر دو)

فرض کنیم خریدار ۲۰درصد از مبلغ قرارداد را از کیف پول خود به حساب قرارداد هوشمند واریز می‌کند. در این مرحله فروشنده متوجه می‌شود که معامله جدی است، فلذا مراحل تامین کالا را انجام داده و آن را برای رویت بازرس فنی امین خریدار به‌عنوان مثال شرکت SGS بین‌الملل آماده می‌کند. در این مرحله پس از انجام بازرسی فنی و تایید آن توسط شرکت SGS، مابقی مبلغ قرارداد که مثلا ۸۰درصد است توسط خریدار به حساب قرارداد هوشمند واریز می‌شود. (E) دقت کنید که همچنان تا این لحظه هیچ پولی به حساب فروشنده واریز نشده و در طرف مقابل مالکیت و اختیار فیزیکی کالا نیز همچنان در دست فروشنده است. وقتی فروشنده از واریز کل ثمن معامله در حساب قرارداد هوشمند که به‌عنوان یک حساب واسط و چیزی شبیه اسکرواکانت عمل می‌کند مطمئن شد، آنگاه کالا را تحویل شرکت حمل داده و اسناد را به‌نام خریدار تنظیم می‌کند(F).

در این مرحله و با تایید شرکت حمل مبلغ معامله از کیف پول قرارداد هوشمند خارج شده و به‌صورت اتوماتیک وارد کیف پول فروشنده می‌شود(G).

تمام این تاییدات مربوط به شرکت بازرسی فنی یا شرکت حمل‌کننده یا سایر طرف‌هایی که در قرارداد به‌عنوان نماینده، ناظر، داور، بهره‌بردار و غیره تعریف می‌شوند، همگی به‌صورت هوشمند و از طریق دسترسی‌هایی که در بلوک مربوط به قرارداد هوشمند به ایشان داده شده است، انجام می‌شود و هیچ‌کسی حتی ارائه‌دهنده خدمات قرارداد هوشمند امکان دخل و تصرف در آن را ندارد. دلیل این امر آن است که پس از تنظیم مفاد قرارداد هوشمند و از لحظه ثبت آن روی بستر جهانی بلاکچین دیگر هیچ‌کسی با هیچ سطحی از اختیار امکان دخل و تصور در قرارداد را ندارد و این یکی از بزرگ‌ترین امکانات این فناوری است.

نهایتا به این ترتیب معامله انجام‌شده و خریدار و فروشنده بدون آنکه ریسکی متوجه آنها باشد تجارت خود را به اتمام می‌رسانند و این همان خدمتی است که شبکه بانکی درقالب گشایش اعتبار اسنادی یا LC به تجار می‌‌دهد و می‌تواند برای تاجران ایرانی به شکل چشمگیری در توسعه بازار و گشایش جبهه‌های جدید صادراتی راهگشا باشد.

البته بدیهی است آنچه در این مقاله گفته شد مفاهیم اصلی و مقدماتی مربوط به قرارداد هوشمند است که ممکن است سوالاتی را برای خواننده در زمینه‌های مختلف ایجاد کند. مثلا اینکه وضعیت حقوقی و قانونی قرارداد هوشمند به چه منوال است، یا اینکه امروز در دنیا چه کشورها یا چه شرکت‌هایی از این روش برای انجام تجارت خود درحال استفاده هستند یا اینکه آیا مشابه ال‌سی‌های مدت‌دار بانکی امکان ایجاد پرداخت‌های زمان‌دار نیز در این بستر وجود دارد یا خیر یا اینکه غیر از مثال خرید و فروش دو نفر تاجر چه کاربردهای دیگری برای قرارداد هوشمند وجود دارد یا اینکه میزان امنیت این قرارداد چقدر است و اگر طرفین در انجام بندهای آن دچار مشکل شدند چگونه می‌توانند به داوری مراجعه کرده یا از روش‌های مرسوم قضایی استفاده کنند یا اینکه چگونه می‌توان طرف خارجی را در استفاده از این روش مجاب کرد یا اینکه اگر طرفین بخواهند اصلاحی را حین اجرا به قرارداد اعمال کنند چه باید بکنند یا سایر سوال‌هایی که به فراخور موضوعات مختلف ممکن است پیش بیاید. ما قصد داریم در سلسله‌مقالاتی به همه ابعاد این موضوع به‌صورت کاربردی بپردازیم، چون معتقدیم گسترش استفاده از این ابزار می‌تواند سهم به‌سزایی در توسعه کسب‌وکارهای صادرات‌محور داشته باشد. پس لطفا سری‌های بعدی این مقاله را دنبال کنید.