آرین جوادی‌اقدم و علی پاشایی‌بیدار، فعالان دانشجویی دانشگاه تهران: متاسفانه به نظر می‌رسد بخش مهمی از شاخص‌ها و اطلاعات پیرامون فضای سبز پایتخت در آمارنامه شهر تهران به‌عنوان سند جامع آماری و عملکردی این کلانشهر، وجود ندارد، هرچند در تعدادی از مطالعات که به‌صورت مشترک میان شهرداری و سایر نهادها انجام شده است به بعضی از این شاخص‌ها اشاره شده اما درعمل می‌توان بیان داشت که این شاخص‌ها در آمارنامه به‌عنوان سند رسمی آماری شهر تهران، مغفول واقع شدند.
افزایش جمعیت و گسترش کلانشهر تهران از یک‌سو و استفاده روزافزون از منابع تولید‌کننده آلاینده در این شهر و در نتیجه افزایش آلاینده‌ها در آن از سویی دیگر، نیاز به فضای سبز به‌عنوان ریه تنفسی شهر و بستری برای تفرج شهروندان را بیش از پیش آشکار می‌سازد. اهمیت این امر چنان است که مدیریت شهری تهران در پاسخ به نیاز شهروندان، سالانه با صرف میلیاردها تومان از منابع مالی شهرداری، اقدام به حفظ و گسترش فضای سبز در این شهر می‌کند. با توجه به این امر لازم است با به‌کارگیری شاخص‌های استاندارد و بین‌المللی یک ارزیابی نسبت به عملکرد شهرداری تهران در گسترش متناسب، عادلانه، علمی و مبتنی‌بر نیاز مردم به فضای سبز داشته باشیم. متاسفانه به نظر می‌رسد بخش مهمی از شاخص‌ها و اطلاعات پیرامون فضای سبز پایتخت در آمارنامه شهر تهران به‌عنوان سند جامع آماری و عملکردی این کلانشهر، وجود ندارد، هر چند در تعدادی از مطالعات که به صورت مشترک میان شهرداری و سایر نهادها انجام شده است به بعضی از این شاخص‌ها اشاره شده اما در عمل می‌توان بیان داشت که این شاخص‌ها در آمارنامه به‌عنوان سند رسمی آماری شهر تهران، مغفول واقع شدند. نگارندگان در این یادداشت به دنبال بیان برخی از شاخص‌های مغفول و مطالبه اطلاعاتی هستند که در اسناد عمومی منتشر نشده ولی مهمند.
یکی از معدود شاخص‌های بیان‌شده پیرامون فضای سبز در آمارنامه شهر تهران که مهم‌ترین و رایج‌ترین شاخص مورد استفاده برای فضای سبز در کشور نیز هستند، شاخص سرانه فضای سبز است. این شاخص با فرمول، مساحت فضای سبز تقسیم بر جمعیت محدوده مورد مطالعه - مترمربع به ازای هر نفر- به دست می‌آید. هرچند شاخص مذکور ساده و روشن است اما متاسفانه دارای اشکالات مهمی نیز هست؛ ازجمله آنکه در منابع مختلف داخلی و خارجی اعداد مختلفی برای آن ذکر شده است. برای مثال، سازمان محیط‌زیست کشور 30 تا 50 مترمربع را برای سرانه فضای سبز پیشنهاد می‌دهد، وزارت راه و شهرسازی 7 تا 12 مترمربع، شهرداری تهران 15 تا 20 مترمربع، سازمان ملل 20 تا 25 مترمربع و اتحادیه اروپا 26 مترمربع. از دیگر اشکالات این شاخص عدم توجه به مواردی مانند میزان تولید دی‌اکسید کربن در شهرها، مباحث اکولوژیکی و توان پالایش گیاهان در برابر آلاینده‌ها، مولفه‌های اجتماعی مانند بررسی پارامترهای جمعیت آسیب‌پذیر و حساس مانند سالمندان و کودکان، میزان دسترسی مردم به فضای سبز و... است. در کشورهای مختلف بعضا شاخص‌های متفاوتی برای سنجش فضای سبز استفاده می‌شود که به‌طور کلی به سه دسته شاخص‌های کمی، کیفی و ترکیبی تقسیم‌بندی می‌شوند. این شاخص‌ها شامل چندین آیتم هستند. در کشورهایی مانند اسلواکی و آلمان از هر سه نوع شاخص مذکور و در انگلستان و اسکاتلند از دو نوع شاخص کمی و کیفی استفاده می‌شود اما در ایران و شهر تهران صرفا به شاخص‌های کمی اکتفا شده است.
در ادامه به بیان برخی از شاخص‌های مغفول می‌پردازیم:
شاخص مساحت زیستگاهی(BAF): «این شاخص در کشور آلمان استفاده می‌شود که عبارت است از نسبت سطح کارآمد اکولوژیک به کل سطح در دسترس. در این تعریف تمامی ساختارهای سبز حتی بام‌های سبز در BAF منظور شده‌اند. فضاهای سبز شهری در این سیستم وزندهی می‌شوند. این وزندهی براساس کیفیت تعرق و تبخیر، نفوذپذیری، امکان ذخیره آب باران، ارتباط با عملکرد خاک و فراهم‌سازی زیستگاه برای گیاهان و جانوران است.»
ضریب فضای سبز(GSF): «این شاخص در کشور سوئد مورد استفاده قرار می‌گیرد و براساس مدل‌های آلمانی قرار داشته و سعی دارد تا طراحی و برنامه‌ریزی فضاهای شهری را هرچه بیشتر به صورت اکولوژیک درآورد. در این مدل، حتی ویژگی‌های فضای سبز نظیر نوع، وسعت و نوع پوشش زمین نیز اهمیت پیدا کرده است.» - شاخص درصد سطح سبز شهر: «یکی از شاخص‌های مطرح در شهرهای مهم جهان، درصد بخشی از شهر است که به فضای سبز عمومی اختصاص یافته است، برای مثال این شاخص برای شهر آمستردام 13 درصد، شهر بارسلونا 11 درصد، هلسینکی 40 درصد، هنگ‌کنگ 40 درصد، لیسبون 22 درصد، لندن 33 درصد، نیویورک 27 درصد و ملبورن 10 درصد است. امروزه حتی در نظرگیری درصدی از سطح فضای سبز که تنها شامل گیاهان و منظر نرم است مانند سطح زیرتاج پوشش برای فضای سبز شهرها نیز مطرح است.»
برنامه دسترسی عادلانه افراد پیاده به فضای سبز: «در شهر کپنهاگن کشور دانمارک نیز، سند چشم‌اندازی برای افق سال 2015 با عنوان(Eco-metropolis) ایجاد شده است. در این سند، نوعی استاندارد دسترسی ارائه شده است با این مضمون که در سال 2015، حداقل 90 درصد شهروندان این شهر باید در کمتر از 15 دقیقه به یکی از فضاهای سبز، آبی یا ساحل دسترسی پیدا کنند. این دسترسی به صورت پیاده بوده و شامل وسایل نقلیه نمی‌شود. مساله دسترسی را می‌توان در قالب مساله بزرگ‌تری تحت عنوان عدالت محیط‌زیستی یا عدالت فضای سبزی درنظر گرفت.» - پاسخ به نیاز جمعیت آسیب‌پذیر و حساس: «همه افراد جامعه با استفاده از فضای سبز به منافعی دست می‌یابند اما گروه‌های حساس مانند سالمندان و کودکان نیاز بیشتری به فضای سبز دارند، بنابراین در نظرگیری ساختار سنی در برنامه‌ریزی، طراحی و مدیریت فضای سبز مهم است. با ملاک قرار دادن این مطلب می‌توان بیان داشت که منطقه 2 شهر تهران با حدود 95 هزار سالمند برای توجه ویژه به نیازهای سالمندان در فضای سبز و منطقه 4 این شهر با حدود 200 هزار کودک کمتر از 15 سال، برای توجه ویژه به نیازهای کودکان در فضای سبز نسبت به سایر مناطق در اولویت هستند. البته اولویت قرار دادن این مناطق به معنی عدم توجه به نیازهای سالمندان و کودکان در سایر مناطق نیست، بلکه بیان این مطلب صرفا به علت توجه به امور اولویت‌دار است. همچنین تخمین زده می‌شود در شهر تهران حدود 800 هزار تا یک میلیون نفر معلول وجود دارد که متاسفانه توزیع آنها در بین مناطق مشخص نیست و از سویی دیگر به علت مشکلات فرهنگی و زیرساختی، کمتر امکان استفاده از فضاهای عمومی مانند فضای سبز را دارند که توجه به نیازهای این طیف نیز دراین‌باره مهم است.»
علاوه‌بر فقدان شاخص‌های مذکور در آمارنامه شهر تهران، اطلاعات مهمی مانند سن، کیفیت گیاهان موجود و مساحت اختصاص یافته به هر گیاه در فضای سبز پایتخت نیز، در دسترس نیست. برای مثال مشخص نیست چه مساحتی از فضای سبز شهر تهران به گیاه چمن اختصاص داده شده و از چه نوع چمنی استفاده شده است؟ این اطلاعات به‌خصوص در زمان حال حاضر که متناسب‌سازی فضای سبز با کم‌آبی، دارای اولویت است، مهم است. در دنیای فعلی و با توجه به مشکلات پیچیده و گسترده‌ای مانند آلودگی هوا و لزوم حل آنها، توجه به این نکته ضروری است که داشتن اطلاعات و آمار جامع، مقدمه برنامه‌ریزی صحیح و برنامه‌ریزی صحیح، مقدمه مدیریت مطلوب است. بنابراین تنها در نظرگیری شاخص سرانه فضای سبز برای ارزیابی عملکرد و مدیریت فضای سبز در کشور و شهر تهران، ناقص و ناکافی بوده و لازم است برای برنامه‌ریزی، مدیریت، ارزیابی و توسعه فضای سبز، مجموعه‌ای از شاخص‌های کمی و کیفی مختلف که دربرگیرنده اطلاعات و متغیرهای مساحتی، جمعیتی مانند شاخص‌های تراکم جمعیت و جمعیت حساس، آلایندگی، کیفیت فضایی محیط مانند شاخص‌های مرتبط با کیفیت آب و خاک، اکولوژیکی مانند مشخص کردن توان پالایش گیاهان در برابر آلاینده‌ها، فاصله مسافتی افراد پیاده تا اولین فضای سبز و... در یک فرمول کلی لحاظ و اولویت‌بندی شوند و برای هریک از مناطق 22گانه تهران متناسب با شرایط همان منطقه به‌طور مجزا محاسبه شوند. همچنین با توجه به اصل گردش آزاد اطلاعات و حق مردم و نخبگان برای دسترسی به اطلاعات، این امر مهم است که اطلاعات کامل پیرامون فضای سبز پایتخت توسط شهرداری در دسترس عموم قرار گیرد تا بتوان ضمن ارزیابی صحیح از عملکرد و وضعیت موجود، پیرامون اقدامات آینده همفکری کرد.
مطالب پیشنهادی
