کیانا تصدیق‌مقدم: ارتباطات میان‌‌فرهنگی، صرف‌نظر از زبان بر خصوصیات اجتماعی، الگوهای فکری و فرهنگ‌های گروه‌های مختلف مردم تمرکز دارد. ضرورت ارتقای سطح ارتباط فرهنگی در دنیای امروز بیش از گذشته است، زیرا در فضای مدرن ارتباطات، به‌صورت روزافزون امکانات رسانه‌ای و ارتباطی درحال رشد و توسعه هستند. در چنین مختصاتی از ارتباط جوامع بشری، بی‌شک کشورهایی که صاحب اشتراکات تاریخی و فرهنگی با یکدیگر هستند، راحت‌تر می‌توانند با هم از آرمان‌ها و آرزوها و خواسته‌های اجتماعی‌شان صحبت کنند. شاخص‌هایی که می‌توانند زمینه‌ای را برای این تبادلات فرهنگی و اشتراکات به وجود بیاورند، ریشه‌های تاریخی و تمدنی مشترک، مسائل قومی و قبیله‌ای مشترک، زبان و دین مشترک و فرهنگ مشترک هستند. دین و زبان مشترک از مهم‌ترین شاخص‌های برقراری ارتباط بین کشور‌های جهان است. از طرفی هم ایران به واسطه جایگاه جغرافیایی و تاریخی خود در منطقه به پل ارتباطی فرهنگی تبدیل شده است. می‌توان گفت این فرهنگ از طریق ابزار‌های هنر و ادبیات مثل کتاب، فیلم، سریال، موسیقی، تئاتر و... منتقل می‌شود. درواقع هنر یکی از مهم‌ترین و کارآمدترین حوزه‌های نمایش اقتدار نرم کشورها در جهان است. پدیده‌ای که برخی اندیشمندان عنوان نفوذ فرهنگی را بر آن گذاشتند. کشور‌های مختلف همواره سعی دارند با استفاده از این ابزار‌ها فرهنگ خود را انتقال دهند تا به قولی فرهنگ کشورشان دیده شود. در این میان نقش تکنولوژی نیز بی‌تاثیر نیست و کشور‌هایی با تکنولوژی پیشرفته‌تر راحت‌تر می‌توانند محتوای تولیدی خود را انتقال دهند. امروزه با گسترش تکنولوژی در سرتاسر جهان روند انتقال اطلاعات و داده‌ها افزایش و سرعت فزاینده‌ای پیدا کرده است و این عمل به مراتب سهل‌تر و با تنوع بیشتری از قبل صورت می‌پذیرد. از نمونه‌های این پیشرفت می‌توان به افزایش تعداد شبکه‌های تلویزیونی اشاره کرد. امروزه با گسترش تعداد شبکه‌های تلویزیونی می‌توان فیلم و سریال، موسیقی، اخبار و نظیر آنها را در ابعاد و عناوین مختلف با زبان‌های متفاوت در هر کجای دنیا مشاهده کرد و این خود نشانه‌ای از گستردگی ارتباطات فرهنگی است.

روابط فرهنگی ایران با کشور‌های هم‌زبان

روابط عمیق و گسترده فرهنگی ایران و کشور‌های آسیای مرکزی ریشه در گذشته‌های دور و دوره‌های مختلف تاریخی دارد. اجداد و نیاکان مشترک دو منطقه (با توجه به اینکه اقوام آریایی در هردو منطقه پراکنده شدند) و همچنین سال‌ها زندگی در حکومت‌های یکسان باعث پدیدآمدن ریشه‌های تاریخی مشترک در این مناطق شده است. نقش ایران به‌عنوان احیا‌کننده فرهنگ و سنت‌های آسیای مرکزی همواره مورد توجه بوده و فضای مناسبی برای هم‌زیستی متقابل، رشد و توسعه و تحکیم فرهنگی فراهم آورده است.

نمونه‌های زیادی را می‌توان نام برد از اینکه تبادل فرهنگی بین کشورهای ایران، تاجیکستان و افغانستان وجود دارد. از ترانه‌ها و موسیقی‌هایی که بین آنها مشترک است یا اقبال مردم کشورهای افغانستان و تاجیکستان به تماشای سریال‌های ایرانی. عموما «شبکه‌ آی‌فیلم2» رسانه تخصصی فیلم و سریال برای فارسی‌زبانان افغانستان و تاجیکستان است. براساس نظر‌سنجی‌ای که کارکنان این شبکه انجام داده‌اند مخاطبان افغانستانی شبکه‌ آی‌فیلم 2 از میان گونه‌های مختلف فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی سریال‌های طنز و کمدی را بیشتر دوست دارند.

فرهنگ غنی دینی و مناسبات آیینی اسلام بین مسلمانان ایران و آسیای مرکزی وجوه مشترک ارزشمندی است که درکنار آیین‌های ایرانی ازجمله نوروز می‌تواند ما را به یکدیگر نزدیک سازد. ترویج دیدگاه گفت‌وگوی بین اقوام و نژادها و فرهنگ‌ها و زبان‌ها باعث رونق دوباره و همکاری ایران با مردم منطقه آسیای مرکزی می‌شود.

در عرصه روابط فرهنگی بین ایران و سایر کشورها، کشور و ملتی به اندازه افغانستان و افغانستانی‌ها اشتراکات تمدنی، فرهنگی و دینی با ایران ندارند. ایران و افغانستان دارای تاریخ، زبان و فرهنگ مشترکی هستند و وجود این اشتراک‌ها زمینه‌ای را برای تعاملات فرهنگی و هنری فراهم کرده است.

مثلا در سال 1388 که سریال «یوسف پیامبر» از تلویزیون ایران پخش می‌شد این سریال با استقبال بسیار گرم تاجیکستان همراه بود و به گزارش بی‌بی‌سی‌فارسی، هر هفته روز شنبه در خیابان‌های شهرهای عمده تاجیکستان بازار فروش دی‌وی‌دی‌های حاوی قسمت جدید این فیلم گرم بود. در بازارها و‌ فروشگاه‌های تاجیکستان پوسترهایی با عکس‌های قهرمانان این فیلم دیده می‌شد و هزاران نفر موسیقی و عکس‌های بازیگران این سریال را در گوشی‌های موبایل خود و خانه‌هایشان نگاه می‌داشتند.

برخی تبادلات به واسطه اشتراکات فرهنگی بین کشور‌هایی که تا حدودی فرهنگ مشترکی با یکدیگر دارند به‌وجود می‌آید. به‌عنوان مثال جشن نوروز که مصادف است با تحویل سال نو برای ایرانیان یک جشن باستانی است و از ماه‌ها پیش از فرارسیدن این عید بزرگ، مردم در تکاپوی آماده‌شدن برای جشن گرفتن آن هستند. اما نوروز را تنها ایرانیان جشن نمی‌گیرند بلکه مردمان دیگر کشورهای جهان نظیر پاکستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان، جمهوری‌آذربایجان، قزاقستان و قرقیزستان هم نیز جشن می‌گیرند و هرکدام برای خود آداب و رسوم خاص خودشان را دارند. اما چیزی که بین همه آنها مشترک است خانه‌تکانی، داشتن سبزه، جشن و شادی و برگزاری مسابقات قدیمی است. البته با توجه به گسترش و اشاعه فرهنگ ایرانی و ثبت جهانی بخشی از آن جشن نوروز در بسیاری از کشور‌های جهان گرامی داشته می‌شود.

البته وجود زبان مشترک ایران با کشورهای افغانستان و تاجیکستان فرصت خوبی برای تبادلات فرهنگی از کانال زبان فارسی را فراهم می‌کند. اما انتشار کتاب‌های شعر و نثر با هدف شناخت هرچه بیشتر ادبیات ایران به زبان‌های فارسی، ترکی و عربی گام موثری برای انتقال و انتشار فرهنگ غنی ایرانی است. آثاری چون رمان و قصه با محتوای تاریخی مشترک بین ایران و کشور‌های هم‌مرز همواره مخاطبان خود را در کشور‌های همسایه خواهد داشت. علاوه بر این نوع کتاب‌ها می‌توان به انتشار رمان‌هایی با موضوعاتی مثل قهرمان‌های مشترک در تاریخ ایران و کشور‌های همسایه و از این قبیل داستان‌ها پرداخت.

 آموزه‌های دینی زبانی مشترک برای ارتباط با دنیا

ایران کشوری تاریخی است و اندوخته‌ها و میراث گرانبهایی دارد که می‌تواند به نحوی شایسته و علمی به دنیا معرفی شود. علاوه براین ظرفیت‌ها، اسلام به‌عنوان دینی پویا و شایسته ظرفیت معرفی بیش از پیش به جوامع علمی دنیا را دارد. معرفی ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی در سطح بین‌الملل از مهم‌ترین رویکردها در عصر امروز است. البته علاوه بر مقوله تاریخ تمدنی رویکردهای تاریخ‌های مضاف مانند تاریخ ادبیات، تاریخ هنر، تاریخ باستان‌شناسی و تاریخ فرهنگی از نمونه‌های بارز برای انتقال فرهنگ ایران است. امروزه کنشگران خواهان فعالیت‌های بیشتر فرهنگی در عرصه ارتباطات برون‌مرزی هستند. اگر دیپلماسی هنری را استفاده از ظرفیت‌ها و داشته‌های فرهنگی و هنری یک ملت برای تاثیرگذاری مستقیم بر افکار و عقاید ملت‌های دیگر بدانیم، ایران سرزمینی است که سرشار از چنین توانمندی‌هایی در سطوح مختلف سیاسی، فرهنگی و دینی است.

مجموعه «مردان آنجلس» یکی از اولین سریال‌های دینی - تاریخی تلویزیون بود و به سبب همین نخستین بودن در آن سال‌ها توانست مخاطبان زیادی را به خود جذب کند. فرج‌الله سلحشور کارگردان فقید تلویزیون در سال ۱۳۷۵ این مجموعه را براساس ماجرای سختی‌های اصحاب کهف ساخت. محسن علی‌اکبری، تهیه‌کننده سریال درمورد تاثیر و برد مجموعه تلویزیونی «مردان آنجلس» میان سایر ادیان و کشور‌های همسایه گفته بود: «مسیحیان خیلی از سریال خوش‌شان آمده بود و به خاطر پخش آن تشکر می‌کردند. به‌طور کلی مجموعه «مردان آنجلس» در ارتباط و تعامل ادیان تاثیر بسیار خوبی داشت. تلویزیون این سریال را در بسیاری از کشور‌ها توزیع کرد که من در جریان آن نیستم، ولی تا جایی که می‌دانم در کشور‌های همسایه پخش شده است. حتی شنیده‌ام که می‌گویند در ترکیه در هر خانه‌ای که بروی یک سی‌دی از سریال مردان آنجلس هست. یکی‌دیگر از کار‌هایی که در آن سال‌ها صورت گرفت و خبرش منتشر شد این بود که خاتمی، رئیس‌جمهور وقت در سفری به واتیکان یک سی‌دی از این مجموعه را به پاپ ژان‌پل دوم هدیه داد.» رهبر معظم انقلاب در دیداری که سال ۱۳۷۷ با عوامل سریال «مردان آنجلس» داشتند، خطاب به کارگردان این اثر گفتند: «بار‌ها داستان اصحاب کهف را گفته‌ام و شنیده‌ام و خوانده‌ام؛ اما حقیقت قضیه این است که قصه اصحاب کهف را از شما یاد گرفتم! آن شبی که شما آن صحنه بسیار زیبا و قوی و پیچیده و عالی را اجرا کردید، من فهمیدم که «اذ قاموا ربّنا ربّ السّموات و الأرض» یعنی چه! آن شب من این را به چشم خودم دیدم. شما حقیقتا یک داستان قرآنی را زنده و مجسم کردید و آن را در مقابل چشم بینندگان قرار دادید؛ این کارِ خیلی بزرگی است.»

مهم‌ترین و بیشترین منابع قدرت نرم ایران در کشور عراق، تشابهات فرهنگی و تاریخی بین دو کشور است. اعتقادات و باور‌های دینی یکسان سبب همکاری بیشتر در تبادلات فرهنگی از طریق هنر می‌شود. باور‌ها و اعتقادات مشابه سبب شده سریال‌هایی همچون «یوسف پیامبر»، «اصحاب کهف»، «حضرت موسی»، «سلمان فارسی»، «امام علی»، و... که ساخت ایران است در کشور‌های مسلمان دیگر چون سوریه، مصر، عراق و... مخاطبانش را پیدا کند.

 تنوع موسیقایی ایران و ارتباط با مردم منطقه

غیر از حوزه‌های نمایشی، موسیقی هم به‌عنوان یکی از رشته‌های هنری موثر در تبادل فرهنگ کشورها کارکرد دارد. شعر و موسیقی احساسات و پیام‌ها را منتقل می‌کنند و می‌توانند ناخودآگاه مردمان کشوری را با آرمان‌های کشوری دیگر همسو کنند. در شمال عراق، موسیقی سنتی ایران طرفداران زیادی بین مردم دارد و تاکنون کنسرت‌های متعددی در این ناحیه برگزار شده است. ازجمله می‌توان به کنسرت استاد شجریان، ایرج و... در سال‌های پیش به کنسرت‌های شهرام ناظری اشاره کرد. البته کنسرت‌های سنتی در این حوزه بیشتر مربوط به حوزه سلیمانیه بوده است، علاوه بر این، گروه موسیقی کامکارها هم چندین کنسرت در کردستان عراق برگزار کرده‌اند که آخرین مورد آن نوروز سال1392 بود. موسیقی و کنسرت‌های موسیقی سنتی که در این کشور برگزار می‌شوند، می‌توانند معرف سنت و فرهنگ ایرانیان باشند، حتی متن ترانه، نوع لباس اعضای برگزار‌کننده و نحوه برخورد آنها می‌تواند پیام‌هایی را منتقل کند. استفاده برنامه‌ریزی شده از این مولفه نقش بسیار موثری در بالابردن جایگاه ایران در اندیشه مردمان این کشور و در نتیجه افزایش قدرت نرم ایران دارد و می‌تواند زمینه‌های قرابت و نزدیکی بیشتر دو ملت را فراهم کند و پیام ایران را به مردم عراق و سایر کشور‌ها برساند. ازجمله تاثیر‌گذاران در حوزه موسیقی بین ایران و کشور‌های مسلمان می‌توان به ترانه‌های «سامی یوسف» ترانه‌سرا و خواننده ایرانی که در ترانه‌هایش به مضمون معنوی می‌پردازد، اشاره کرد. تاکنون این هنرمند هفت آلبوم موسیقی و چندین تک‌آهنگ در این حوزه منتشر کرده است. البته قابل ذکر است می‌توانستیم در حوزه موسیقی ورود جدی‌تری داشته باشیم اما این اتفاق محقق نشد. موسیقی سنتی و محلی ایرانی واجد اشتراکات معنای و فرمی با برخی کشورهای منطقه است و کارکرد مهمی در تعاملات فرهنگی دارد. به‌خصوص که غالب هنرمندان محلی ایران، دارای سطح نفوذ در کشورهایی هستند که اشتراکات زبانی و سنتی با آنها دارند و کم‌وبیش با یکدیگر در ارتباط هستند. موسیقی کردی، بلوچی، شوشتری، ترکمنی، بختیاری، موسیقی جنوب ایران، موسیقی خراسانی، گیلکی، افغانستانی، ارمنستانی نه کاملا اما تا حدودی اشتراکاتی در سبک نواختن و خواندن با یکدیگر دارند. به‌عنوان مثال زبان موسیقی افغانستان، فارسی، پشتو و ازبکی است و در ترانه‌های این‌ کشور از غزل فارسی گرفته تا راگ هندی رواج دارد. برخی ساز‌های این کشور‌ها با یکدیگر مشترک هستند در کشور‌های منطقه هم‌ مثل ایران موسیقی سنتی‌شان با استفاده از ساز‌هایی مثل تنبور، رباب، چنگ، قانون، نی، سرنا، دایره و تنبک استفاده می‌کنند. موسیقی ایرانی در کشور‌هایی که اشتراکاتی را با یکدیگر دارند جایگاه ویژه‌ای دارد. حتی اگر هم‌زبان نباشند. عرب‌ها موسیقی ایرانی را به خوبی می‌شناسند. با وجود این همه استقبال تعداد کنسرت‌های برگزارشده در کشور‌های منطقه انگشت‌شمار است. اجرای موسیقی ایرانی توسط خواننده‌های کشور‌های همسایه بیانگر میزان علاقه مخاطبان در این کشور‌ها بوده و این امکان را فراهم می‌کند تا با سازها و ادوات موسیقی مشترک کشور‌ها آثار زیبایی را خلق و صادر کرد. موسیقی سنتی ایرانی جایگاه ویژه‌ای هم در میان کشور‌های هم‌زبان و هم کشور‌های با زبان متفاوت دارد. برگزاری کنسرت‌های متعدد در طول سالیان متمادی در کشور‌های همسایه نشانه وجود مخاطبان عام و خاص در این کشور‌هاست.