علیرضا قاسمی و مسعود رسولی‌امیرآبادی، پژوهشگران حلقه اقتصاد تحریم مرکز رشد دانشگاه امام‌صادق(ع): چند روزی است که از روی کارآمدن دولت سیزدهم می‌گذرد اما مساله تحریم‌ها همچنان یکی از مهم‌ترین مسائل پیش‌روی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. از زمان دولت هشتم تا دولت دوازدهم و از مذاکرات سعدآباد تا مذاکرات وین همواره دولت‌های مختلف جمهوری اسلامی تلاش کرده‌اند با تحریم‌های اعمال‌شده از جانب غرب و به رهبری آمریکا مقابله کنند. اما مساله اصلی اینجاست که راهبرد مناسب دولت سیزدهم برای اتخاذ رویکرد صحیح در قبال تحریم‌ها چیست؟
ذکر این نکته ضروری است که تحریم‌های ایالات متحده از ابتدای انقلاب اسلامی علیه جمهوری اسلامی ایران اعمال می‌شده، اما در دوران اوباما تحریم‌ها به‌عنوان ابزار اصلی در راستای منافع ایالات متحده به‌کار گرفته شد. پس از ریاست‌جمهوری ترامپ و خروج او از برجام کمپین فشار حداکثری علیه جمهوری اسلامی ایران با اعمال تحریم‌های گسترده آغاز به‌کار کرد. با روی کارآمدن دولت بایدن عده‌ای معتقد بودند وی مسیر متفاوتی را در سیاست خارجی ایالات متحده پیش خواهد برد. اما با گذر زمان مشخص شد بایدن همان مسیر ترامپ را در اعمال تحریم‌ها به‌کار برد. با آغاز دور جدید مذاکرات وین، ایالات متحده حاضر به لغو تمامی تحریم‌های دوران ترامپ نشده و با تقسیم‌بندی تحریم‌ها به قرمز، سبز و زرد پافشاری خود را بر تحریم‌های دوران ترامپ اعلام کرد.
با توجه به موارد بیان‌شده و تجربه جمهوری اسلامی ایران، نحوه مواجهه دولت سیزدهم با تحریم‌ها و اتخاذ راهبردهای مقابله‌ای مناسب دارای اهمیت است. دولت سیزدهم پیش از هر امری باید نگرش صحیحی به تحریم‌ها داشته باشد. در این نگرش تحریم‌ها نباید پدیده‌ای تلقی شوند که صرفا با مذاکره و امتیازدهی قابل رفع شدن است. اصولا نمی‌توان زمانی را برای پایان تحریم‌های ایالات متحده در نظر گرفت و دولت سیزدهم باید با این نگرش اقدام به اتخاذ راهبرد کند.
از طرف دیگر جمهوری اسلامی باید برای مقابله صحیح با تحریم‌های ایالات متحده، سیاست خارجه فعالانه را پیگیری و نگرش صحیحی به مذاکره داشته باشد. در نگرش صحیح به مذاکره، مذاکره نه امری مثبت و نه امری منفی تلقی می‌شود، بلکه با توجه به شرایط کشور و مولفه‌های قدرت یک کشور، حالات متفاوتی به خود می‌گیرد.
از طرف دیگر ذکر این نکته ضروری است که راهبرد ایالات متحده آن است که در نقاط قوت کشور هدف اقدام به اعمال تحریم نمی‌کند بلکه اعمال تحریم صرفا روی نقاط ضعف کشور موردنظر انجام می‌شود. به عبارت دیگر، به هر میزان که نقاط قوت کشور در عرصه اقتصاد افزایش یابد، تحریم‌های ایالات متحده نیز در آن حوزه کاهش پیدا خواهد کرد.
از طرف دیگر ذکر این نکته ضروری است که دولت سیزدهم در رابطه با کشورهای مختلف باید سبد دیپلماسی تشکیل دهد. تشکیل سبد دیپلماسی به این معناست که سرنوشت انتفاع اقتصادی از مبادلات خارجی، صرفا به چند کشور گره نخورد؛ اتفاقی که در زمان دولت‌های یازدهم و دوازدهم افتاد.
در شرایط جنگ اقتصادی که بر فضای کشور حاکم است، اشتغال از عناصر مهم و اساسی زندگی مردم است. به همین جهت بهبود شرایط اشتغال برای دولت سیزدهم یکی از امور اساسی است. یکی از عواملی که می‌تواند منجر به بهبود اشتغال شود، بهادهی به تولید داخلی و جلوگیری از واردات بی‌رویه است.
از طرف دیگر دولت سیزدهم در شرایط تحریمی نیاز مهمی به ارزآوری دارد. ذکر این نکته ضروری است که یکی از راه‌های حفظ ارز برای کشور، نظارت کارآمد بر نحوه مصرف منابع ارزی است؛ امری که در دولت گذشته مغفول واقع شده است.
در شرایط تحریمی که بر کشور حاکم شده، صرف تلاش دولت‌ها برای مقابله با آن کافی نیست. بلکه مداخله نهادهای حاکمیتی نیز امری ضروری جلوه‌گر می‌نماید.
از طرفی توجه به رکن دوم اقتصاد مقاومتی که برون‌گرایی است امری لازم و ضروری است. برون‌گرایی، لازمه تقویت توان داخلی است. لازم به ذکر است که مقوله برون‌گرایی باید با ارتباط با راهکارهایی همچون بلوک‌سازی و تشکیل سبد دیپلماسی مورد فهم قرار گیرد.
متاسفانه درطول سالیان گذشته تصور درستی از تحریم‌ها و مذاکرات میان افکارعمومی وجود نداشته است. شکل‌گیری تصویر صحیح از تحریم‌ها و جلوگیری از بزرگ‌نمایی بیش از اندازه آن در افکارعمومی اهمیت ویژه‌ای دارد. درصورت تصمیم به ادامه تحریم‌ها در دولت سیزدهم، تصویرسازی شفاف از فرآیند مذاکرات و نتایج حاصل‌شده مانع از شکل‌گیری تصور نادرست و اقدامات جریان تحریف در کشور می‌شود. یکی از راهکارهای صحیح شکل‌گیری تصویر درست رسانه‌ای پیش‌بینی صحیح اقدامات طرف مقابل است.
پیش‌بینی نوع اقدامات احتمالی آمریکا در قبال تحریم‌های ایران نیاز به تحلیل ترکیبی و چندبعدی از فعالیت‌ها و اقدامات آمریکا دارد. آمریکا با اعمال تحریم‌های متعدد و پیچیده، نظام اسلامی را از درون و بیرون تحت فشار قرار داده است. دولتمردان آمریکا پس از اعمال فشارهای ناشی از تحریم‌ها بر اقتصاد کشور و به تبع آن اقشار مردم، نتیجه فشار وارده را به دقت مورد بررسی قرار داده و اثربخشی آن را برآورد کرده و براساس آن اقدامات بعدی را طراحی می‌کنند. در این راستا اتاق جنگ اقتصادی ایالات متحده آمریکا از اعمال هرگونه فشار اقتصادی، سیاسی و ایجاد جنگ روانی بهره خواهد برد.
استراتژی آمریکا در قبال تحریم کشورمان براساس تحلیل شرایط و متغیرهای ذکرشده تعیین می‌شود که در شرایط خاص خود تهاجمی یا تدافعی خواهد بود. در هر صورت استراتژی کلی آمریکا دادن کمترین امتیاز در قبال گرفتن بیشترین امتیازها است. درصورتی که ایالات متحده در تعامل رودررو مجبور به دادن امتیاز در یک موضوع مشخص شود، سعی خواهد کرد با اعمال سایر اقدامات جانبی که دراختیار دارد مانع از دستیابی ایران به منافع آن امتیاز شود؛ بنابراین می‌توان به اقدامات احتمالی ایالات متحده آمریکا و راهکارهای تقابلی مناسب جمهوری اسلامی به‌صورت خلاصه به شرح ذیل اشاره کرد.
الف) اقدامات احتمالی آمریکا در قبال تحریم‌های جمهوری اسلامی ایران
1. آمریکا تلاش مجددی برای زمینه‌سازی ذهنی و روانی و اجماع‌سازی بین‌المللی علیه جمهوری اسلامی ایران اعمال خواهد کرد تا به وسیله آن فشار همه‌جانبه‌ای را بر نظام وارد کرده و همکاری‌های بین‌المللی را علیه ایران شکل خواهد داد.
2. آمریکا تلاش خواهد کرد همراه با اعمال فشار بر ایران از طریق متحدان اروپایی خود، راه‌های گفت‌وگو و تعاملات را با ایران باز نگه دارد تا از این راه بتواند بر سر میز مذاکره به اهداف خود دست یابد.
3. با توجه به فضای سیاسی آمریکا، دولت آمریکا امکان بازگشت به برجام را نخواهد داشت و فضای موجود و مخالفت‌های داخلی این کشور اجازه بازگشت را به ایالات متحده نخواهد داد. بنابراین آمریکا یک بازی دوجانبه را طراحی خواهد کرد تا از یک‌سو فضای داخلی آمریکا را با بهانه توافقی جدید و محکم‌تر کنترل کند و از طرف دیگر با فشار به اروپایی‌ها و سازمان‌‌های بین‌المللی این نکته را دیکته کند که ایران باید به برجام بازگردد. در این بازی دوجانبه هم موافقت کنگره ایالات متحده جلب شده و هم فشار بین‌المللی برای بازگشت ایران به برجام حفظ خواهد شد تا ایران مجبور شود برای بازگشت به برجام به مذاکرات بازگردد اما نکته‌ای که وجود دارد آن است که آمریکا هیچ‌گاه به شرایط قبل از ترامپ بازنخواهد گشت زیرا درحال حاضر هم ایران در برجام است و بسیاری از محدودیت‌ها را پذیرفته و هم ایالات متحده از برجام خارج شده و هم تحریم‌های شدیدتری خارج از برجام به ایران تحمیل شده است و این شرایط برای ایالات متحده مطلوبیت زیادی دارد. بنابراین آمریکا در قالب مذاکرات بازگشت به برجام سعی خواهد کرد ایران را مجبور به پذیرش تعهدات و توافقات جدید کند که بیشتر از محدودیت‌های برجام خواهد بود.
4. آمریکا در فاصله تعطیلی مذاکرات وین تا راه‌اندازی دور جدید مذاکرات در دولت سیزدهم، زمینه‌های پذیرش خواسته‌های خود را فراهم می‌کند. در این راستا ایجاد نارضایتی داخلی و بی‌ثباتی در داخل کشور، ایجاد تحولات مغایر منافع جمهوری اسلامی ایران در کشورهای همسایه، ایجاد تهدیدات امنیتی، خرابکاری، ترور و حملات پراکنده اما هدفمند در محور مقاومت و در داخل کشورمان و به‌کارگیری متحدان منطقه‌ای آمریکا برای تضعیف جایگاه جمهوری اسلامی ایران پیش از آغاز مذاکرات از اقدامات آمریکا خواهد بود.
5. آمریکا با ابزار تهدید و وعده‌های پوچ، همزمان دولت جدید را خواهد آزمود و متناسب با رفتار ایرانی‌ها اقدام به طراحی و اعلام تحریم‌های جدید و همچنین دادن وعده‌هایی مبنی‌بر برطرف کردن برخی تحریم‌ها ازسوی آمریکا خواهد کرد تا توان دولت جدید را در این عرصه محک بزند و به‌نظر می‌رسد قبل از آغاز دور جدید مذاکرات، تحریم‌های جدیدی را علیه جمهوری اسلامی ایران اعمال یا وعده‌هایی را ارائه خواهد کرد.
6. آمریکا در دور جدید مذاکرات سعی خواهد کرد ساختار و معماری تحریم‌های باقی‌مانده و محدودیت در دستیابی ایران به انرژی هسته‌ای باقی بماند و در قبال آزاد کردن برخی منابع مسدودشده ایران و جلب توجه به لغو کاغذی برخی تحریم‌ها، بتواند امتیازهای خوبی را از مذاکرات به دست آورد.
7. سیاست آمریکا در لغو تحریم‌ها به این شکل خواهد بود که امتیازهای بی‌ارزش به ایران داده و تحریم‌های جزئی را به‌نحوی رفع کند که نفعی برای ایران نداشته باشد و در عوض تحریم‌های اصلی را به‌عنوان اهرم قدرت حفظ کند.
8. یکی از مهم‌ترین اهداف دولت‌های اروپایی و آمریکا حفظ وابستگی جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌های مختلف برای اعمال قدرت بر آن است و برای این منظور از ابزارهای مختلفی ازجمله تطمیع مدیران تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیرنده و ایجاد جو روانی کاذب براساس ادبیات و تئوری‌های اقتصادی غربی تلاش خواهند کرد اقدامات دولت جدید را فاقد مبانی کارشناسی نشان داده و اعتماد عمومی را از این دولت سلب کنند، درحقیقت حفظ پشتوانه مردمی دولت سیزدهم مهم‌ترین چالش دولت خواهد بود.
ب) اقدامات تقابلی جمهوری اسلامی در قبال تحریم‌ها
1. ایجاد درک صحیح از جنگ اقتصادی و شرایط تحریم به‌عنوان اصلی‌ترین معضل کشور نزد دولتمردان و لزوم سازماندهی و ساختارسازی صحیح در این خصوص ضروری است.
2. تاکید بر مصون‌سازی اقتصاد ایران در قبال تحریم‌ها یکی از اصلی‌ترین اقدامات در راستای مقابله با تحریم‌ها است .
3. ساماندهی اقتصاد کشور از طریق جلوگیری از واردات بی‌رویه، برطرف کردن نیازهای کشور از طریق تولید داخل و ساماندهی نرخ ارز از اقداماتی هستند که در مقابل اقدامات احتمالی آمریکا می‌توان به‌کار گرفت.
4. حفظ و افزایش سرمایه اجتماعی نظام و جمهوری اسلامی ایران و حفظ اعتماد و پیوستگی عموم آحاد جامعه با انقلاب و نظام اسلامی از مهم‌ترین عوامل موفقیت در مقابل تحریم‌ها است.
5. جلوگیری از اجماع‌سازی جهانی علیه جمهوری اسلامی ایران و گسترش دیپلماسی و تعاملات اقتصادی از مهم‌ترین اقدامات دولت سیزدهم در کوتاه‌مدت است که نتیجه آن می‌تواند منجر به بهبود شرایط برای ایران باشد.
6. عملیاتی کردن قراردادهای بلندمدت با کشورهای توانمند مانند روسیه و چین یکی از اقدامات بسیار مهم در زمینه مقابله با تحریم‌های آمریکا است.
مطالب پیشنهادی
