ایمان صمدی‌نیا، پژوهشگر اقتصادی دانشگاه امام‌صادق(ع): ریچارد نفیو، مسئول تیم طراحی تحریم‌ها علیه ایران منجر به برجام، در دوره دوم اوباما و چهره اصلی تیم پشتیبان مذاکره‌کنندگان این توافق در امور تحریم‌ها در وین بوده است. نفیو پیش از آن، به مدت 10سال مسئول امور ایران در شورای امنیت ملی در کاخ‌سفید و قائم‌مقام هماهنگی سیاست تحریم در وزارت امور خارجه ایالات متحده بوده است. درحقیقت، نفیو را می‌توان فرمانده چریک‌های کت‌وشلواری جنگ تحریمی ایالات متحده علیه ایران خطاب کرد.
نفیو با استفاده از تجربه دست اول خود به‌عنوان یک مذاکره‌کننده و سیاستگذار آمریکایی توانسته راهنمای بسیار خوبی را در حوزه ایجاد و اجرای تحریم‌ها تدوین کرده و آن را درقالب کتابی به نام «هنر تحریم‌ها» منتشر کند. البته نمی‌توان گفت که این کتاب تنها برای تحریم‌کنندگان مفید است، بلکه تحریم‌شوندگان نیز می‌توانند با مطالعه این کتاب با شناسایی نقاط قوت و ضعف خود و همچنین اهداف طرف مقابل، راهنمایی‌های خوبی را دریافت کنند. در این نوشتار، درصدد هستیم پیشنهادهای راهبردی معمار تحریم‌ها به جمهوری اسلامی ایران را از این کتاب استخراج کرده و به سیاستگذاران جمهوری اسلامی ایران در این حوزه ارائه دهیم. امید است مورد توجه قرار بگیرد.
پیشنهاد اول: کاهش آسیب‌پذیری ایران در مقابل تحریم‌ها
همان‌طور که ریچارد نفیو در کتابش اعلام می‌کند که مهم‌ترین راه برای افزایش اثرگذاری تحریم‌ها، شناسایی ماهیت و آسیب‌پذیری‌های کشور هدف است و در ادامه بیان می‌کند فشار باید بر نقاطی باشد که آسیب‌پذیری وجود دارد و در عین حال در نقاطی که آسیب‌پذیری وجود ندارد. او مشخصا به‌عنوان نمونه اعلام می‌کند خرد جمعی واشنگتن، بر این مبنا بود که با تحریم واردات بنزین ایران، عملا ایران فلج خواهد شد اما ایرانی‌ها با مقاومت و نپذیرفتن تحریم‌ها، اقدام به ایجاد پتروپالایشگاه‌هایی کردند و خود تولیدکننده بنزین شدند. ایران عملا فشار ناشی از منع واردات بنزین را احساس کرد اما آن را قابل مدیریت کردن دانست و از آن عبور کرد. او در ادامه اشاره می‌کند ایران در نفت و گاز، پتروشیمی و خودروسازی وابسته و ضعیف است و اگر آمریکا می‌خواهد فشار را بر ایران افزایش دهد، باید بر این نقاط دست بگذارد. با توجه به توصیه‌های ریچارد نفیو، ایران باید با کشف راهکارهای جدید برای دور زدن تحریم‌ها و بی‌اثرسازی آنها، اقدامات خود را به پیش ببرد. اقداماتی چون استفاده از رمزارزها در سطح ملی، توسعه پیمان‌های مالی و پولی دوجانبه با کشورهای شریک تجاری ایران، توسعه روابط اقتصادی با کشورهای جنبش عدم تعهد و... در این حوزه می‌تواند بسیار راهگشا باشد.
پیشنهاد دوم: افزایش استقامت اقتصادی و توسعه اقتصاد مقاومتی
یکی از اهرم‌های فشار ایرانی‌ها در مذاکرات هسته‌ای، استقامت ایرانی‌ها در مقابل تحریم‌ها بوده است. سیاست‌های دولت دهم در افزایش مقاومت اقتصادی و اجرای اقتصاد مقاومتی، در تغییر محاسبات آمریکایی‌ها بسیار موثر بوده است. ریچارد نفیو در این کتاب اعتراف می‌کند تحریم‌های نفتی ایران، منجر به توسعه بخش غیرنفتی ازجمله کالاهای پتروشیمی و سیمان بوده است. همچنین افزایش حمایت مردمی از برنامه هسته‌ای ایران، توانست پیام قدرتمندی را به آمریکایی‌ها بدهد و اهرم فشار را در این حوزه کاهش دهد. به گفته او، در سال 2007 حدود 78درصد مردم حامی برنامه هسته‌ای ایران بودند و در سال 2014 نیز 75درصد مردم از برنامه هسته‌ای حمایت می‌کردند. یکی از نقاط ضعف ایران در تحریم‌های دور قبلی، افزایش تورم و افزایش قیمت‌های مرغ در سال 2012 و سایر کالاها در اثر سوءمدیریت اقتصادی کشور بوده است. این اتفاق به اثرگذاری تحریم‌ها در داخل کشور کمک کرد. به اعتراف نفیو، این رویدادها درواقع از سوءمدیریت اقتصادی در ایران نشات گرفته بود و ربطی به تحریم‌ها نداشت. بنابراین، استفاده از نیروهای متخصص و کارشناسان اقتصادی در حوزه برنامه‌های اقتصادی می‌تواند کمک بسیار زیادی در افزایش قدرت اقتصادی ایران در مقابله با تحریم‌ها کرده و اهرم فشار و کارت‌های طرف غربی را در مذاکرات هسته‌ای کاهش دهد.
پیشنهاد سوم: نمایش قدرت و پنهان کردن نقاط ضعف
با توجه به گفته‌های نفیو، آثار تحریم جمهوری اسلامی ایران در کارگروه‌ها و سازمان‌ها و اندیشکده‌های آمریکایی با استفاده از منابعی چون اظهارنظرهای عمومی مقامات دولتی، سطح تبلیغات و تمرکز آن دولت، شاخص‌های اقتصادی، تحولات سیاسی داخلی، اطلاعات افکارسنجی و موضع‌گیری‌هایی که در مذاکرات و در عرصه بین‌المللی اتفاق می‌افتد، بررسی می‌شود. لذا تمامی اقدامات، کنش‌ها و واکنش‌های مقامات و مسئولان در ایران باید به شکلی هماهنگ و خردورزانه صورت بگیرد که تا حد امکان آثار تحریمی ایران ضعیف‌تر نشان داده شود. این اقدامات می‌تواند به کاهش دسترسی سازمان‌های افکارسنجی آمریکایی به داده‌ها در داخل ایران، استفاده از تاکتیک‌های تبلیغاتی درجهت تغییر محاسبات دشمن و کنترل اظهارات مقامات مسئول و عدم نمایش ضعف در این حوزه می‌تواند راهگشا باشد. مهم‌تر از همه ایجاد رسانه‌های قدرتمند در شبکه‌های اجتماعی، ماهواره‌ای و توسعه ارتباطات بین‌فرهنگی و استفاده از روابط سفرای کشورها درجهت ایجاد برند و تصویر ذهنی مثبت از ایران در این حوزه بسیار راهگشا خواهد بود. عمومی‌سازی استدلال‌های ایران در حمایت از برنامه هسته‌ای، موشکی و منطقه‌ای خود حتما تاثیرات بسیار مثبتی خواهد داشت. تمام این اقدامات و فعالیت‌ها باید در ذیل اقدامات وزارت امور خارجه در حوزه دپیلماسی عمومی گنجانده شود.
پیشنهاد چهارم: افزایش فشارها درجهت مقابل
ریچارد نفیو می‌افزاید: «...اگر تحریم‌ها را ابزاری از فشار بدانیم می‌فهمیم که امکان اثرگذاری بیش از حد آنها وجود دارد و می‌فهمیم چرا پاسخ به آنها گاهی از ابزارهای سیاسی و اقتصادی فراتر می‌رود. این مساله به‌خصوص در اعمال تحریم‌ها در جایی که آسیب‌رسانی بالایی دارند و امکان پاسخ‌های عجیب ازسوی کشور هدف را ایجاد می‌کنند، وجود دارد. مثال شاخص این مساله تحریم‌های نفت آمریکا علیه ژاپن در دهه 1930 میلادی است. برخی تحلیلگران استدلال کردند که این تحریم‌ها دولت پادشاهی ژاپن را از بقای اقتصادی خود ترساند و همین مساله باعث شد در سال 1941 به بندر پرل هاربر حمله کند... در احتمال اثرگذاری زیاد/بیش از حد تحمل اندازه تحریم‌های کشور تحریم‌کننده باید در این حالت کمی خودداری به خرج بدهد، به‌خصوص در شرایطی که احتمال پاسخ نامتناسب کشور هدف وجود دارد... .»
با توجه به این مساله، ایران باید از کارت‌های بازی خود در منطقه برای ایجاد چنین پاسخ‌هایی استفاده کند. منافع دولت آمریکا و متحدانش می‌تواند هدف مناسبی برای ایجاد چنین دردی از اعمال تحریم‌های بیشتر بر کشور تحریم‌کننده باشد. با افزایش فشار تحریم‌ها و سختی اقتصادی در ایران، کشور ناچار است بازی‌های پرریسکی برای ایجاد توازن در مذاکرات انجام دهد و سیاستگذاران، باید با احتیاط بیشتری این بازی‌ها و کارت‌های کمک‌کننده را مورد مطالعه و بررسی قرار دهند. استفاده از چنین ابزارهای پرریسکی در بازه‌های زمانی کوتاه می‌تواند به تغییر محاسبات کشور تحریم‌کننده از اعمال فشار بیشتر کمک کند.
پیشنهاد پنجم: افزایش حضور بین‌المللی و توسعه روابط با وجود تحریم‌ها
یکی از نقاط قوتی که ریچارد نفیو از تلاش‌های بین‌المللی ایران ذکر می‌کند، بهبود تصویر بین‌المللی از اهداف ایران و برنامه هسته‌ای آن بوده است. نخست اینکه ایران نشان داد که آمریکا و متحدانش فشار و جنبشی علیه ایران به‌راه انداخته‌اند که کاملا سیاسی است. به این منظور ایران همکاری‌هایش را با آژانس منظم‌تر کرد و به آژانس امکان دسترسی بیشتر به امکاناتش را داد. اقدام دوم ایران این بود که نشان داد برنامه هسته‌ای مطابق با مقررات بند4 NPT که در زمینه حق برخورداری از فناوری هسته‌ای است. حضور فعال در همایش بازبینی NPR در سال‌های 2005 و 2010 و همچنین نشست‌های متعدد جنبش عدم تعهد و هیات حکام آژانس بین‌المللی هسته‌ای ازجمله این اقدامات بود. بنابراین ایران توانست با پیشبرد دقیق‌تر و محکم‌تر دلایل و استدلال‌های خود و نشان دادن نحوه انتقال فناوری هسته‌ای میان کشورها تلاش کند تا حمایت بیش از 100کشور را به‌دست آورد که تا حدود زیادی نیز در این زمینه موفق بود.
همچنین ایران توانست ذهنیت بین‌المللی درمورد مشروعیت برنامه هسته‌ای خود را علی‌رغم نمایش‌های دروغین آمریکا و متحدانش به‌دست آورد و همگان مشروعیت این برنامه را تقریبا پذیرفتند. به این ترتیب، حضور بین‌المللی ایران و استفاده از قدرت نرم رسانه‌ای و بهبود تصویر بین‌المللی از ایران در کاهش فشارها علیه ایران نقش بسیار موثری ایفا کرد. با توجه به اینکه تلاش‌های دولت جدید آمریکا، در اجماع‌سازی بین‌المللی علیه ایران و اقداماتش در مسائل مختلف منطقه‌ای، برنامه هسته‌ای و موشکی خواهد بود؛ ایران نیز باید در همین راستا با استفاده از ظرفیت‌های خود و متحدانش، تصویر مثبتی را از برنامه خود به نمایش بگذارد و علیه اقدامات آمریکایی‌ها اجماع‌سازی کرده و تحریم‌های آمریکا را غیرانسانی و مقابل با اصول مسلم حقوق بشر نشان دهد. یکی از مسائل کمک‌کننده در این موضوع می‌تواند لابی‌گری ایران در خود آمریکا باشد. ایران با استفاده از ظرفیت لابی‌های خود در ایالات متحده آمریکا می‌تواند آرای آمریکایی‌ها را دچار تشتت کند. همچنین افزایش مبادلات اقتصادی بین‌المللی با کشورهای مختلف اروپایی و آمریکایی، اهرم فشار را بر این کشورها افزایش خواهد داد و درصورتی که این کشورها تصمیم به قطع همکاری‌ها با ایران داشته باشند، هزینه این قطع همکاری‌ها یقینا افزایش پیدا خواهد کرد.
نتیجه‌گیری
با توجه به روی کارآمدن دولت سیزدهم و استفاده از نیروهای نخبه و انقلابی در بدنه وزارتخانه‌ها و سازمان‌های کشور، ضرورت دارد از تجربیات گذشته، عبرت گرفته شده و درجهت حداکثرسازی منافع ایران در مذاکرات احتمالی پیش‌رو، اصلاحات لازم در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ایجاد شود تا تیم مذاکره‌کننده جدید بتواند منافع ایران را به‌صورت حداکثری تامین کند و تاثیر تحریم‌های ظالمانه اقتصادی دولت آمریکا را کاهش دهد. با توجه به شرایط حاضر بین‌المللی و رخدادهای گسترده در سطح جهان در چندسال گذشته به‌نظر می‌آید شرایط بیش از پیش مهیاست و فرصت‌های بیشتری برای ایران جهت تامین منافع کشور وجود خواهد داشت که نیازمند توجه سیاستگذاران به این امر است.
مطالب پیشنهادی
