مناطق آزاد اقتصادی؛ ابزاری برای توسعه روسیه

زهرا خدابین، کارشناس ارشد مطالعات روسیه: امروزه مبحث مناطق آزاد اقتصادی از یک حوزه تجربی به یک حوزه مهم مطالعات علمی تبدیل شده و بررسی آن مورد توجه بسیاری از کشور‌ها، ازجمله ایران و روسیه قرار گرفته است. مناطق آزاد اقتصادی در هر دو کشور یک مفهوم نسبتا جدیدی بوده و پیرامون آن بحث‌های بسیار سطحی شده است، درحالی که ارزیابی درست و ظرفیت‌سنجی این مناطق امکان دستیابی به نتایج قابل توجهی را در سطح کلان برای ما فراهم خواهد کرد و این امر به روشنی در نمونه‌های موفق مناطق آزاد اقتصادی و قاره‌های مختلف قابل ارائه است. همچنین مناطق آزاد اقتصادی ابزاری در جهت رشد اقتصادی در شرایط تحریم‌های غرب است که ایران و روسیه نیز هر دو تحت این تحریم‌ها بوده و آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی بسیاری از این تحریم‌ها را در کشور خود داشته‌اند. مناطق آزاد اقتصادی ابزاری جهت توسعه صادرات، واردات، تولید و افزایش تعامل با کشورها با استفاده از مشوق‌های مالیاتی است. در این شرایط، مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند؛ چراکه تعدادی مناطق آزاد نیز درحال تاسیس هستند و صادرات مناطق آزاد در این سال‌ها دارای رشد چشمگیری شده است. لذا بررسی مناطق آزاد اقتصادی کشور روسیه برای ایران نیز لازم و ضروری شده است.

تاریخچه و اهداف مناطق آزاد روسیه

نگاهی به تحولات مناطق آزاد در روسیه نشان می‌دهد اولین منطقه آزاد اقتصادی این کشور در اواخر دهه ۸۰ با نام «ناخودکا» شروع به فعالیت کرد. در ادامه و طبق برنامه‌ریزی دولتی، بنا به ایجاد حداکثر ۵۰ منطقه آزاد اقتصادی در جهت رشد اقتصادی و اجتماعی و همچنین صنعتی‌سازی مناطق عقب مانده در دوران اتحاد جماهیر شوروی شده بود. تغییرات بسیاری در طول این سال‌ها گریبانگیر این مناطق شده و به گفته بسیاری از کارشناسان به دلیل عدم ثبات سیاسی، نظارت دقیق و نوسانات بازار عملکرد این مناطق با عدم موفقیت مواجه شده است. آخرین تغییرات در سال ۲۰۰۵ رخ داد که همه مناطق آزاد، لغو شده و مناطق ویژه اقتصادی فدراسیون روسیه در چهار گروه: مناطق صنعتی و تولیدی، مناطق نوآوری و فناوری، مناطق تفریحی و توریستی و بنادر معرفی شد. همچنین عنوان مناطق آزاد اقتصادی برای همیشه فراموش شده و همه مناطق در قالب مناطق ویژه اقتصادی معرفی شدند.

تغییر ریل به سمت مناطق مولد

در اوایل فعالیت، این مناطق شاهد تغییرات گوناگونی بوده‌اند اما عملکرد آنها در حد انتظار نبوده و نقدهای بسیاری را شاهد بودند. رفته‌رفته این مناطق پیشرفت‌های بسیاری در مناطق تولیدی- صنعتی و مناطق فناوری- نوآوری شاهد بوده و تاثیر مطلوبی در اقتصاد منطقه گذاشته‌اند. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد از بین مناطق چهارگانه، مناطق تولیدی و صنعتی به تنهایی در سال ۲۰۱۹، حدود ۱۸۰۰۰ شغل و مناطق تکنولوژی و نوآوری ۱۸۸۰۰ شغل ایجاد کرده‌اند که این میزان شغل باعث رشد تولید شده و در اقتصاد منطقه و کشور تاثیر مطلوبی دارد. این دو منطقه به همراه یکدیگر حدود ۹۶ درصد اشتغال کلیه مناطق ویژه را در برمی‌گیرند که یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سنجش مناطق هستند. همچنین میزان سرمایه‌گذاری مناطق تولیدی و صنعتی در سال ۲۰۱۹ برابر با 112.273میلیارد روبل بوده که ۶۱ درصد سرمایه‌گذاری در مناطق ویژه و در مجموع به همراه مناطق تکنولوژی و نوآوری، حدود ۹۹ درصد سرمایه‌گذاری کل مناطق ویژه را در بر‌می‌گیرد. در مجموع می‌توان بیان کرد مناطق تولیدی و صنعتی که با هدف افزایش تولید و صنعت در مناطق ضعیف‌تر روسیه تاسیس شده‌اند، از موثرترین مناطق شناخته شده‌اند و دارای ظرفیت‌های بسیار دیگری نیز هستند.

در سال ۲۰۲۰ نشریه بین‌المللی FDI که سالانه رتبه‌بندی امیدوارکننده‌ترین مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در جهان را تهیه می‌کند، ۶ منطقه ویژه اقتصادی روسیه را در لیست خود قرار داده است.

منطقه ویژه اقتصادی فناوری- نوآوری «تکنوپلیس مسکو» همزمان در 6 زمینه نامزد اهدای جایزه شد. این منطقه در زمینه خدمات درمانی روسیه پیشرو بوده و در زمینه کنترل سرطان و کاهش هزینه‌های درمان فعالیت می‌کند. همچنین تکنوپلیس مسکو به دلیل دیجیتال‌سازی فرآیندها، کاهش رویه‌های دیوان‌سالاری، حمایت از اعضا و کم کردن نرخ اجاره بها تا ۵۰ درصد در زمان ویروس کرونا نیز مورد توجه بسیاری قرار گرفته است. منطقه «کالینینگراد» برای داشتن کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی که اروپا و چین را در هشت روز به یکدیگر متصل می‌کند، نامزد دریافت جایزه شده است. منطقه ویژه اقتصادی «اینوپلیس» در تاتارستان، زیرساخت‌های 5G خود را برای افزایش فعالیت اعضای منطقه در اقتصاد دیجیتال فراهم کرده و به دلیل فضای کاری بانشاط، انعطاف‌پذیر و دوستانه نیز مورد توجه قرار گرفته است. پس از آن منطقه ویژه اقتصادی «دوبنا» در رتبه‌بندی بهترین مرکز تحقیقاتی ذکر شده است. در آخر نیز منطقه ویژه اقتصادی «آلابوگا» در تاتارستان برای آماده‌سازی و گسترش تعداد نیروی انسانی متخصص، جایزه گرفت. این رتبه‌بندی بین‌المللی که توجه همگان را به مناطق ویژه اقتصادی روسیه جلب کرد نشان از عملکرد مثبت و رو به پیشرفت این مناطق داشته است. همچنین در این مناطق شرکت‌های بین‌المللی بی‌شماری همچون ویسمن آلمان، کمپانی پی‌پی‌چی آمریکا، فورد و هانیول آمریکا و... فعالیت می‌کنند که تولید و سرمایه‌گذاری‌های کلانی در این کشور کرده و به افزایش اشتغال مناطق کمک‌های بسیاری کرده‌اند.

درحال حاضر نیز، با توجه به تحریم‌های غرب، روسیه درگیر مشکلات اقتصادی بسیاری شده و توان بیشتری را در این مناطق صرف کرده تا بر توان اقتصادی منطقه و کشور خود بیفزاید. این مناطق نیز ابزار مناسبی برای افزایش رشد اقتصادی کشور هستند و طبق برنامه‌ریزی و چشم‌انداز روسیه، این مناطق تا سال ۲۰۳۰ جزء مناطق ویژه اقتصادی برتر در دنیا خواهد شد. همچنین با بررسی اولیه این مناطق به این مهم دست یافتیم که مناطق ویژه اقتصادی روسیه در طول این سال‌ها به پیشرفت فراوانی دست یافته و در مسیر توسعه هستند. نویسنده متن پیش رو در کتاب «ژئواکونومی و توسعه اقتصادی در فدراسیون روسیه رهیافت مناطق ویژه اقتصادی» به همراه دکتر احسان رسولی‌نژاد به بررسی کامل این مناطق از دید علمی و عملیاتی می‌پردازند.