علی پاشایی‌بیدار، فعال دانشجویی دانشگاه تهران: کمتر شهروند ساکن تهران یا سایر کلانشهرها را می‌توان یافت که از معضل مهم آلودگی هوا که متاسفانه مخل سلامتی و آرامش شهروندان است، در این کلانشهرها گلایه نداشته باشد. نقش ویژه گیاهان و فضای سبز در کاهش این معضل، قانونگذاران مجلس شورای اسلامی را بر آن داشت تا مواد 15، 22 و 27 قانون هوای پاک، مصوب 25 تیر 1396 را به‌طور مستقیم به مساله گسترش فضای سبز به ترتیب در محیط‌های صنعتی، شهری و پیراشهری اختصاص دهند.  در بین مواد مذکور، با توجه به اهمیت ماده 22، که به موضوع افزایش سرانه فضای سبز شهری پرداخته است، این ماده را مرور می‌کنیم. براساس این ماده «حداکثر تا 10 سال پس از ابلاغ این قانون، شهرداری‌های شهرهای دارای بالای 50 هزار نفر جمعیت موظفند با همکاری وزارت نیرو و ادارات منابع طبیعی شهرستان، سرانه فضای سبز خود را حداقل به 15 مترمربع برسانند. تولید و تامین نهال موردنیاز (گونه‌های با نیاز آب کم، مقاوم و بومی) برعهده ادارات منابع طبیعی و عملیات کاشت، نگهداری و بهره‌برداری برعهده شهرداری‌ها است. وزارت نیرو موظف به تامین منابع آب موردنیاز از محل پساب شهر ذی‌ربط، مشروط به استفاده از روش‌های نوین آبیاری توسط شهرداری است.» همچنین آیین‌نامه اجرایی این ماده در 8 دی 1398 توسط هیات وزیران مصوب شده است که براساس ماده 2 این آیین‌نامه «وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و راه و شهرسازی مکلف هستند اراضی واقع در کاربری‌های فضای سبز و کمربند سبز، در محدوده و حریم شهرها را به شهرداری‌های متقاضی به‌صورت رایگان، جهت ایجاد فضای سبز با حفظ مالکیت دولت تحویل دهند.» البته نسبت به معیار 15 مترمربع تعیین‌شده در این قانون، انتقادها و ابهاماتی وارد است، از جمله آنکه آیا در تعیین این عدد به‌عنوان سرانه فضای سبز، به سرانه تولید دی‌اکسیدکربن و آلاینده‌ها در کلانشهرها، توجه شده است؟ چرا در قانون مذکور صرفا یک معیار کمی و برخی شاخص‌ها مانند کم آب خواه بودن گیاهان انتخابی درنظر گرفته شده است، ولی به بعد اکولوژیک، توان پالایش گیاهان دربرابر آلاینده‌های هوا و کیفیت فضایی توجه نشده است؟ به‌نظر می‌رسد برای تکمیل این قانون و محاسبه علمی سرانه فضای سبز در کشور، باید گزارش جامع سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور که بیش از 30 متغیر را برای تعیین سرانه فضای سبز مشخص کرده و مجری آن محسن کافی، استاد دانشگاه تهران است، درنظر گرفته شود. حال اما همین قانون فعلی و معیار 15 مترمربع را که دارای الزام قانونی و اجرایی است، ملاک قرار می‌دهیم و به وضعیت فضای سبز کلانشهر تهران در مقیاس کلی نگاهی می‌اندازیم. تهران تا سال 1398، دارای سرانه فضای سبز درون‌شهری حدود 16.3 مترمربع بوده است که از این میزان سرانه بوستان‌ها و تفرج‌گاه‌های شهری حدود 6.8 مترمربع و سرانه فضای سبز معابر حدود 9.5 مترمربع است. تا به اینجا به‌نظر می‌رسد وضعیت سرانه فضای سبز شهری در تهران یک وضعیت ایده‌آل است که از عدد 15 مترمربع نیز عبور کرده است، اما مشکل مهم که توزیع ناعادلانه فضای سبز در این کلانشهر است، زمانی آشکار می‌شود که سرانه فضای سبز مناطق مختلف تهران را به‌طور مجزا بررسی کنیم. برای مقایسه نگاهی به سرانه فضای سبز مناطق تا سال 1398، می‌کنیم. به‌طور کلی مناطق بیست‌ودوگانه تهران را در موضوع سرانه فضای سبز می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

دسته اول، مناطق دارای سرانه بیش از 15 مترمربع: یازده منطقه که برابر نیمی از کل مناطق این کلانشهر است، سرانه‌ای بیش از 15 مترمربع دارند، مناطقی نظیر منطقه 1 (حدود 34 مترمربع)، منطقه 2 (حدود 21 مترمربع)، منطقه 4 (حدود 21.8 مترمربع)، منطقه 19 (حدود 26 مترمربع) و... .

دسته دوم، مناطق دارای سرانه کمتر از 15 مترمربع: یازده منطقه باقی‌مانده در این دسته قرار می‌گیرند و براساس متراژ سرانه می‌توان آنها را در سه گروه تقسیم‌بندی کرد.

گروه اول، مناطق دارای سرانه فضای سبز 10 تا 15 مترمربع که شامل سه منطقه است، مناطقی نظیر منطقه 6 (حدود 12.4 مترمربع).

گروه دوم، مناطق دارای سرانه فضای سبز 5 تا 10 مترمربع که شامل چهار منطقه است، مناطقی مانند منطقه 12 (حدود 5.7 مترمربع) و منطقه 13 (حدود 9 مترمربع).

گروه سوم و پایانی، مناطق دارای سرانه کمتر از 5 مترمربع که شامل چهار منطقه است، مناطقی مانند منطقه 7 (حدود 4.5 مترمربع)، منطقه 8 (حدود 4 مترمربع)، منطقه 10 (حدود 2.6 مترمربع) و منطقه 17 (حدود 3.9 مترمربع).   متاسفانه در نگاه به وضعیت فضای سبز تهران تنها شاهد توضیح ناعادلانه سرانه نیستیم، بلکه در تعداد بوستان‌ها نیز در بین مناطق نابرابری‌های گسترده دیده می‌شود. به‌عنوان مثال تعداد بوستان‌ها در بعضی از مناطق به این صورت است: منطقه 1 (205 بوستان)، منطقه 2 (210 بوستان)، منطقه 4 (265 بوستان)، منطقه 5 (208 بوستان)، منطقه 9 (28 بوستان)، منطقه 12 (61 بوستان) و منطقه 17 (69 بوستان). باید بیان کرد که هدف نگارنده از بیان این آمارها رسیدن به این مطلب نیست که باید همه‌ مناطق دارای سرانه و تعداد بوستان‌های کاملا یکسان شوند؛ چراکه در بعضی مناطق نسبت به سایرین ممکن است با محدودیت بیشتر زمین و آب مواجه باشیم، اما اینکه فاصله بین مناطق تا به این اندازه بالا باشد، ناعادلانه است.  راهکارهایی که می‌توان برای توزیع عادلانه سرانه فضای سبز و بوستان در این کلانشهر، با هدف کاهش معضل آلودگی هوا و رفاه بیشتر شهروندان، پیشنهاد کرد: مناطقی که کمتر از 15 مترمربع سرانه فضای سبز دارند، به‌خصوص مناطق موجود در جنوب تهران، در اولویت قرار گیرند. در مناطق دارای محدودیت زمین، استفاده شهرداری از اراضی در اختیار برخی دستگاه‌های دولتی که دارای کاربری فضای سبز می‌باشند، ساخت بوستان‌های همسایگی، استفاده از فضاهای شهری که می‌توانند برای ساخت فضای سبز مورد استفاده قرار گیرند ولی تا به حال مغفول واقع شدند، مانند فضاهای گمشده، پژوهش پیرامون ساخت آزمایشی بوستان‌های طبقاتی، ایجاد مشوق برای ساخت باغ بام و دیوار سبز خصوصی توسط مردم به‌خصوص برای ساختمان‌هایی با متراژ بالا و پژوهش پیرامون ساخت آزمایشی فضای سبز عمودی در فضاهای شهری در دستورکار قرار گیرند. در همین باره تا سال 1398، درمجموع حدود 110 هزار مترمربع باغ بام و دیوار سبز در کلانشهر تهران ایجاد شده است که این رقم می‌تواند افزایش جدی یابد.   به‌عنوان سخن پایانی، بیان این نکته ضروری است که آلودگی هوا در تمام شهر پخش می‌شود و ضرورت مقابله با آن در تمام محدوده شهر وجود دارد، از سویی دیگر منصفانه و عادلانه نیست به نسبت یک شهروند تهرانی حدود 34 مترمربع فضای سبز شهری وجود داشته باشد و به نسبت یکی دیگر حدود 4 مترمربع. لذا لازم است در دوران مدیریت شهری جدید به ایجاد عدالت فضایی و عدالت محیط‌زیستی در کلانشهر تهران، متناسب با مصوبات قانونی بیش از پیش توجه شود.