علی مزروعی، روزنامه‌نگار: 6 سال از زمان عمر برجام می‌گذرد؛ برجامی که تقریبا در ایران و قطعا در آمریکا اعتباری ندارد. از طرفی عدم‌پایبندی طرف‌های اروپایی به تعهدات خود به تبعیت از آمریکا در برجام، نشان می‌دهد به مقبولیت آمریکا بین طرف‌های اروپایی نیز خدشه‌ای وارد نشده است. مقبولیتی که ظریف مدعی بود با خروج آمریکا از برجام از بین می‌رود و همین عامل آمریکا را مجبور به حفظ توافق می‌کند. با بررسی گفته‌های مسئولان دولتی موارد متعددی یافت می‌شود که دولتی‌ها با اطمینان از آینده برجام صحبت و به جامعه، امید واهی تزریق می‌کردند. گفته‌هایی که منافع سیاسی دولتی‌ها برای بردن انتخابات ریاست‌جمهوری دوازدهم را درپی داشت اما منافع ملی را تا آنجایی زیرپا گذاشت که زمان هشت ساله دولت دوازدهم و سیزدهم را صرفا به سیاست خارجه اختصاص داد و حاصل آن باغ گلابی و صبری که روحانی از مردم خواسته بود تا برای به ثمر رسیدن باغ برجام در پیش بگیرند نیز امروز در روزهای پایانی دولت تدبیر و امید به روشنی در وضع معیشت مردم نمایان است.

  روحانی

در دولت روحانی هیچ فردی به اندازه حسن روحانی درگیر نگاه‌های ساده‌انگارانه به مساله رفع تحریم‌ها نبود. او تشبیهاتی همچون «آفتاب تابان» و «درخت گلابی» را برای برجام به کار برده بود و برای بهره‌برداری از میوه‌های این باغ مردم را به صبر دعوت می‌کرد. برجام توافقی بود که به زعم روحانی، تمام مشکلات کشور اعم از محیط‌زیست، اشتغال، صنعت و آب خوردن مردم به آن گره خورده و قرار بود با به ثمر نشستنش تمام تحریم‌های بانکی، بیمه‌ای، مالی، حمل‌و‌نقل، پتروشیمی، فلزات سنگین و تحریم‌های اقتصادی به‌طور کامل لغو شود.  روحانی صرفا به خاطر اینکه برجام یک توافق چندجانبه محسوب می‌شد به این باور رسیده بود که آمریکا نمی‌تواند از آن خارج شود؛ گزاره‌ای که آن را پاسخ روحانی به سوال خبرنگار بلومبرگ مبنی‌بر خروج احتمالی ترامپ از برجام آن را تایید می‌کند. روحانی دی‌ماه 95 در مصاحبه با این شبکه گفته بود: «برجام توافقی است که انجام گرفته، تمام شده و تکمیل شده و بعد رفته در شورای امنیت سازمان ملل تایید شده و تقریبا به صورت یک سند بین‌المللی درآمده است. توافق دوجانبه نیست بلکه توافق چندجانبه است.» روحانی چند ماه بعد از این مصاحبه یعنی شهریور 96 در مصاحبه‌ای دیگر با شبکه سی‌ان‌ان آمریکا پاسخش به خروج احتمالی آمریکا را تکرار کرده و تنها یک گمان به آن اضافه کرده بود. او در این مصاحبه گفت: «برجام یک تعهد چندجانبه بین‌المللی و مورد تایید شورای امنیت سازمان ملل است. خروج از این تعهد هزینه بسیار سنگینی برای آمریکا خواهد داشت. فکر نمی‌کنم آمریکایی‌ها این هزینه سنگین را تحمل بکنند.»

چیزی که روحانی فکرش را هم نمی‌کرد

آنچه از صحبت‌های قبل از اجرای برجام روحانی به‌عنوان شخص اول دولت مشخص است، این است که تنها تضمین دولت برای متعهد ماندن طرفین به توافق خصوصا در مورد آمریکا حدس و گمان در مورد تمکین آنها از یک توافق بین‌المللی بوده است و آنها علی‌رغم تمام تهدید‌های ترامپ که آن موقع کاندیدای ریاست‌جمهوری آمریکا محسوب می‌شد درصدی از بدعهدی را نیز برای طرفین توافق متصور نبوده‌اند. چیزی که خود رئیس‌جمهور نیز به آن معترف شد. روحانی در آیین افتتاح طرح‌های ملی صنعتی و معدنی در سه استان هرمزگان، کرمان و مازندران که اواخر بهمن‌ماه سال گذشته برگزار شد، گفته بود: «ما در دولت دوازدهم چیزهایی دل‌مان می‌خواست، وقتی کار را شروع کردیم و تداوم راه دولت یازدهم در ذهن ما بود فکر نمی‌کردیم دیوانه‌ای در آمریکا سر کار می‌آید و این دیوانه جنگی بی‌نظیر را در تاریخ علیه ملت بزرگ ایران آغاز می‌کند که با نادانی‌اش فکر می‌کرد اگر این فشار را بر ملت ایران وارد کند، مردم زانو می‌زنند و در برابر او تسلیم می‌شوند.» بعد از گذشت 6 سال از امضای برجام روحانی که دولتش تجربه یک مذاکره شکست‌خورده را داشته نه‌تنها از این اشتباه درس نگرفت بلکه در پی طولانی شدن مذاکرات وین با ساده‌انگاری در مورد فرآیند راستی‌آزمایی در مورد کشوری که یک‌بار بدعهدی‌اش را ثابت کرده با گفتن جملاتی همچون «اگر بروکراسی پارلمانی نبود تحریم امروز تمام شده بود» در فراری رو به جلو قصد مقصر جلوه دادن دیگران در برداشته نشدن تحریم ها را دارد.

اسحاق جهانگیری

مرور صحبت‌های جهانگیری بعد از خروج آمریکا نشان می‌دهد او نیز درمورد خروج احتمالی آمریکا از برجام و همچنین عواید حاصل از رفع تحریم نگاهی بسیار خوش‌بینانه و کاملا مشابه روحانی داشته است. جهانگیری در جلسه شورای اداری استان اصفهان در 19 تیرماه 97 گفت: «خروج آمریکا از برجام باعث غافلگیری ما شد.» جهانگیری دی‌ماه 98 با ادبیاتی دیگر به غافلگیری دولت در خروج آمریکا اعتراف کرده و گفته بود: «وقتی با ۶ قدرت بزرگ دنیا توافق کردیم دیگر توقع نداشتیم که یک دولت زیر توافقنامه بزند و کار را خراب کند. آمریکا خودخواهانه با خروج از برجام فشار بر ملت ما را زیاد کرد.» جهانگیری علی‌رغم خوش‌بینی به طرف‌های آمریکا در خوش‌بینی به عواید رفع تحریم نیز تفکری کاملا مشابه روحانی را در سر داشت. او خردادماه 94 در دفاع از روحانی که رفع تحریم را حل‌کننده مشکل آب خوردن مردم دانسته بود گفت: «اینکه می‌گویند تحریم‌ها روی آب آشامیدنی مردم هم تاثیر گذاشته کاملا درست است.»  جهانگیری در کنگره ملی پرسش مهر 15 با اشاره به پیچیدگی‌های سازوکار انتقال آب آشامیدنی و مثال زدن پروژه انتقال آب کارون به اصفهان و همچنین انتقال آب خلیج‌فارس و دریای عمان به شرق کشور اظهارات روحانی در مورد حل مشکل آب خوردن را نشان‌دهنده اهتمام ویژه دولت برای مدیریت منابع و مصرف آب دانسته بود. بحران‌های آبی دو سال اخیر خوزستان نشان‌دهنده این است که اهتمام ویژه‌ای که دولت روحانی مدعی آن بود تنها راهکار اجرایی‌اش به رفع تحریم‌ها ختم می‌شد که نهایتا با شکست پروژه تحریم‌زدایی نیز خالی از راهکار ماند تا جایی که معاون اول رئیس‌جمهور در دیدار با مردم خوزستان دستاویزی برای پاسخگویی به مطالبات آنها نداشته باشد و مجبور به اعتراف در مورد شکست سیاست‌های توسعه‌ای شود که به گفته خودش عمرش را برای آن صرف کرده بود.

  جواد ظریف

12 مرداد 94 زمانی که در نشست برجام در شورای روابط خارجی از ظریف درمورد وجود مکانیسم حقوقی برای ملزم کردن دولت‌های آینده آمریکا به پایبندی به توافق هسته‌ای پرسیده شد، او با قاطعیت پاسخ داد آمریکا چاره‌ای جز پایبندی به توافق ندارد نه اینکه علاقه‌ای داشته باشد. ظریف همچنین در این جلسه گفت اگر آمریکا از توافق خارج شود مقبولیت خود را نیز از دست می‌دهد. حال اما ظریف در روزهای پایانی دولت دوازدهم بیست‌ودومین و آخرین گزارش روند اجرای برجام را به مجلس ارائه داده است. گزارشی که به نوعی گزارش عملکرد ظریف طی 8 سال حضورش بر مسند وزارت خارجه نیز محسوب می‌شود؛ چراکه پروژه برجام در این 8 سال محور دیپلماسی ایران قرار گرفت و سایر مباحث حوزه سیاست خارجی ایران نیز حول آن تعریف می‌شد. در این گزارش که به‌صورت خطی و براساس روند تاریخی تنظیم شده است و در آن به موضوعاتی نظیر نتایج توافق برجام، بدعهدی آمریکا، تعهدات محقق نشده طرفین اروپایی، گام‌های پنجگانه ایران در کاهش تعهدات هسته‌ای و اقدام راهبردی ایران برای لغو تحریم‌ها پرداخته شده است. جدای از این عناوین انتخاب‌شده که هریک را می‌شود به‌عنوان اعترافی مبنی‌بر پیش‌فرض‌های غلط دولتمردان درمورد برجام و نگاه خوش‌بینانه آنها به آن برشمرد. ظریف در فصل چهاردهم و پایانی این گزارش که عنوان «و آخر دعوانا» را روی آن نهاده است یک اعتراف تاریخی را به زبان آورده است و از خوش‌خیالی گفته است که باعث رنجاندن دوستان دوران سختی به طمع سرازیر شدن شرکت‌های غربی شد. آنچه ظریف از آن به رنجاندن دوستان دوران سختی یادکرده است تنها در یک مورد باعث شد تا در بهمن 94 زمانی که شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین به ایران سفرکرده بود با او برخورد سردی صورت گیرد و درحالی که روحانی مشغول مهیا شدن برای سفر به اروپا بود ظریف به جای او برای استقبال به فرودگاه برود؛ برخوردی که باعث شد زمان زیادی برای همکاری‌های گسترده از بین برود و طرفین بعد از گذشت 6 سال تازه به یک سند راهبردی مشترک برسند و فعلا تنها بر کلیات یک همکاری توافق کنند.

عباس عراقچی

«امضای کری تضمین است» تیتر معروفی است که روزنامه شرق در حمایت از برجام از صحبت‌های عراقچی در مورد نامه کری به ظریف درآورده بود. در واپسین روزهای آذر 94 و در ایام آغاز فرآیند معاهده اجرای برجام، کنگره آمریکا قانونی را تصویب کرد که مطابق با آن در ویزای افرادی که پیش از آمریکا به ایران سفر کرده بودند محدودیت‌هایی اعمال می‌شد. با وجود اینکه ایران تا آن زمان به تعهدات خود عمل کرده بود. این قانون که طبیعتا مشکلاتی را برای تجاری که قصد همکاری با ایران داشتند ایجاد می‌کرد با امضای باراک اوباما به اجرا درآمد. در همین زمان «جان کری» وزیر خارجه اسبق ایالات متحده در نامه‌ای به محمدجواد ظریف مدعی شد که قانون جدید را به نحوی اجرایی خواهد کرد که هیچ خللی در فرآیند اجرای برجام رخ ندهد. 30 آذر 94 عراقچی، رئیس ستاد پیگیری اجرای برجام در گفت‌وگو با بخش خبری ساعت ۱۴ صداوسیما با اشاره به نامه جان کری اظهار داشت این نامه به امضای وزیر خارجه آمریکا رسیده که همچون نامه‌هایی با امضای هر رئیس دولت، دارای تعهد حقوقی و سیاسی برای آن کشور است.

مجید تخت‌روانچی

مجید تخت‌روانچی تیرماه 95 در گفت‌وگو با آنا اظهار داشته بود: «چه دموکرات و چه‌ جمهوری‌خواه؛ آنها (آمریکایی‌ها) این تعهد را برای ادامه اجرای برجام توسط دولت‌های آینده آمریکا امضا کرده‌اند. بر این اساس دولت آمریکا تعهد می‌دهد تا پایان دوره برجام اجرای آن را ادامه دهد و ما این را به‌عنوان تعهد دولت آمریکا درنظر می‌گیریم.» تیرماه امسال تخت‌روانچی که در زمان تصویب برجام، امضای برجام از سوی آمریکایی‌ها را دلیلی برای تعهدآور بودن آن برای دولت‌های آتی آمریکا خوانده بود در نشست شورای امنیت با مطالبه کردن تضمین کافی جهت راستی‌آزمایی رفع کامل تحریم‌ها و ممانعت از نقض تعهد مجدد آمریکا تلویحا به اشتباه بودن پیش‌فرض خود مبنی‌بر اینکه امضای مذاکره‌کنندگان آمریکایی برای دولت‌های بعدی آمریکا نیز تعهد‌آور است اعتراف کرده است.

اکبر ترکان

ترکان در مورد عواید توافق هسته‌ای گفته بود: «منتظر هجوم سرمایه‌های خارجی بعد از توافق هسته‌ای باشید.» هرچند بسیاری دیگر از دولتمردان نیز بارها از عواید اقتصادی برجام گفته بودند اما هیچ‌کدام تا این حد مطمئن از واژه هجوم برای ورود سرمایه خارجی استفاده نکرده بودند. البته ترکان نیز همچون سایر دولتمردان بعد از شکست برجام به نگاه غیرواقع‌بینانه و مبتنی‌بر حدس و گمان خود اذعان کرده است. تیرماه سال گذشته زمانی که در گفت‌وگو با ترکان از او پرسیده شد که آیا خروج احتمالی آمریکا از توافق را پیش‌بینی می‌کردید؟ پاسخ داد: «هیچ‌کس پیش‌بینی نمی‌کرد.»