ایرانی‌های آن طرف مرز

بسیارند بزرگان، نویسندگان و شاعرانی که روزگاری در محدوده سرزمینی ایران بزرگ می‌زیسته‌اند، به زبان فارسی شعر و داستان و تاریخ نوشته‌اند، اما حالا سنگی که روی گورشان قرار گرفته و مدفن آنها را نشان می‌دهد، جایی خارج از مرز‌های ایران امروزی است. سهروردی که قبرش در حلب است، البته ماجرایش فرق دارد و این شهر جزئی از خاک ایران نبوده، اما هرچه هست امروز کلی بزرگان ایرانی مقبره‌شان در کشورهای اطراف واقع شده است.

مولانا: از شاعران و عارفان بزرگ ایرانی همان‌طور که گفتیم در قونیه به خاک سپرده شده و هر سال هم این شهر کوچک به بهانه وجود مقبره مولانا گردشگران بسیاری را به خود جلب می‌کند. مولانا معروف‌ترین شاعر ایرانی است که خارج از مرز‌های ایران به خاک سپرده شده است. او متولد بلخ است، شهری در افغانستان امروزی. هنوز هم ویرانه‌هایی از خانه پدری مولانا در این شهر قرار دارد. پدرش سلطان‌العلما احتمالا در سال ۶۱۰ و همزمان با هجوم چنگیزخان مغول از بلخ کوچ می‌کند. سپس با دعوت علاءالدین‌کی‌قباد سلجوقی به قونیه رهسپار می‌شود و تا اواخر عمر همان‌جا ماندگار می‌شود. حالا بسیاری در سه کشور امروزی یعنی ایران و افغانستان و ترکیه بر سر تصاحب مولانا درگیری دارند و او را متعلق به خود می‌دانند، اما مولانا در جغرافیایی به دنیا آمده که جزء خاک ایران بوده و این واقعیت قابل‌کتمان نیست.

ابوالفضل بیهقی: سال ۳۷۰ در روستای حارث‌آباد بیهق در نزدیکی سبزوار خودمان به دنیا آمده و سال ۴۵۶ هم در غزنین درگذشته است. او مورخ و نویسنده معروف ایرانی در دربار غزنوی است و کتاب معروفش یعنی همان تاریخ بیهقی مهم‌ترین منبع تاریخی درمورد دوران غزنوی است. این مورخ در روزگار عبدالرشید غزنوی، هفتمین امیر غزنوی، به بالاترین مقام در دیوان، یعنی صاحب دیوان رسالت رسید. در ۴۳ سالگی نگارش کتاب سی‌جلدی تاریخ بیهقی را آغاز کرد. از این کتاب تنها 6 جلد مانده‌است. جلد نخست موجود نیز از میانه آغاز می‌شود. بیهقی ۸۵ سال زیست و در سال ۴۵۶ درگذشت و به این ترتیب ۱۹ سال پس از اتمام تاریخ خویش زنده بوده و هرگاه به اطلاعات تازه‌ای در زمینه کار خود دسترسی می‌یافته، آن را به متن کتاب می‌افزوده ‌است.

سنایی: ابوالمجد بن آدم سنایی، معروف به حکیم سنایی از شاعران نامی در قصیده‌گویی و مثنوی‌سرایی در زبان فارسی است. همان کسی که مولانا به او لقب دو چشم عرفان را می‌دهد. او در غزنین به دنیا آمد. در جوانی به سفر روی آورد و از شهر‌های بلخ، سرخس، هرات و نیشابور دیدن کرد. وی در میانسالی به غزنین بازگشت و تا پایان عمر در این شهر باقی ماند. آرامگاهش در غرب این شهر قرار دارد.

ناصرخسرو قبادیانی: در دره قبادیان از توابع بلخ متولد شد و در یمگان از توابع بدخشان درگذشت که محل تولد و مرگ او هردو در افغانستان امروزی واقع شده‌اند. به ناصرخسرو مشهور است، مردی بزرگ و ادیب که از شاعران بزرگ زبان فارسی محسوب می‌شود، همچنین فیلسوف و حکیم و جهانگرد است. در برخی منابع آمده حافظ کل قرآن بوده و طی از سر گذراندن تحولات روحی خاصی دربار را رها کرده و از مشاغل حکومتی کناره‌گیری می‌کند. همین موضوع هم سال‌ها تبعید در دره یمگان را برایش رقم می‌زند.

خواجه عبدالله انصاری: او را با مناجات‌نامه‌اش می‌شناسیم. سال ۳۸۵ در شهر هرات واقع در افغانستان امروزی به دنیا آمد و ۴۷۶ هم در همین شهر درگذشت. مقبره او اکنون در افغانستان بسیار مورد توجه مردم است و البته به سبب نگارش مناجات‌نامه توانسته از تخریب‌های طالبان جان سالم به در ببرد و هنوز سرپا باشد.  او را به‌عنوان مفسر قرآن، محدث، اهل فن جدل و استاد اخلاق هم می‌شناخته‌اند، اما عمده شهرتش به خاطر فن سخنوری، اشعار و متون نغز و بی‌مانندش، به‌خصوص در مدح و ثنای خداوند به زبان‌های عربی و فارسی بوده ‌است. از رسائل منثور او که به نثر مسجع نوشته مناجات‌نامه، نصایح، زادالعارفین، کنزالسالکین، قلندرنامه، محبت‌نامه، هفت‌حصار، رساله دل و جان، رساله واردات و الهی‌نامه را می‌توان نام برد.

نظامی: جمــــال‌الدین ابـــــومحمد متخلص به نظامــــــی، به پیشوای داستان سرایی شناخته می‌شود. مهم‌ترین اثر نظامی خمسه یا پنج‌گنج است که شاهکاری در داستان‌سرایی ایرانی محسوب می‌شود. مقبره نظامی در شهر گنجه آذربایجان قرار دارد. متاسفانه در این بنا به‌جز چند ردیف کاشی که ابیاتی از نظامی روی آن نگاشته شده، اثری از معماری ایرانی وجود ندارد. جمهوری آذربایجان چند سالی است قصد تحریف هویت نظامی را دارد و وی را شاعر بزرگ آذربایجانی لقب داده است. این درحالی است که نظامی تمام اشعارش به زبان فارسی بوده و طبق منابع حتی به زبان ترکی صحبت نمی‌کرده است.

انوری و دیگران: انوری از استادان مسلم قصیده‌سرایی در شعر فارسی متولد روستای ابیورد در خراسان بوده است. این شاعر حالا چند قبر دارد؛ یکی در مقبره‌الشعرای تبریز و دیگری در بلخ. ضمن اینکه در برخی تذکره‌ها هم آمده که مقبره‌اش در نیشابور است. در هر صورت می‌دانیم انوری یک قبر در بلخ دارد و یک قبر هم در مقبره‌الشعرا. عنصری‌بلخی، منوچهری‌دامغانی، مسعود سعد سلمان، جامی و ابوالقاسم هجویری هم دیگر مشاهیر ادبیات کلاسیک ایران هستند که حالا مقبره‌شان خارج از مرز‌های ایران امروزی در افغانستان واقع شده است.

رودکی: رودکی نخستین شاعری است که به زبان فارسی شعر گفته و از این‌رو به پدر شعر فارسی معروف است. رودکی را همچنین مبتکر قالب شعری رباعی می‌دانند. مقبره پدر شعر فارسی در روستای زادگاهش «پنج رود» در شمال تاجیکستان قرار دارد. مزار رودکی تا سال ۱۹۵۸ میلادی ناشناخته بود. در این سال صدرالدین عینی و پروفسور روس میخائیل گراسیمف توانستند محل مزار را پیدا کنند. از سال ۲۰۰۲ هر ساله ۲۲ سپتامبر، روز رودکی مراسم گرامیداشت این شاعر در آرامگاهش برگزار می‌شود.

ابوسعید ابوالخیر: ابوسعید فضل‌الله، مشهور به ابوسعید ابوالخیر از عارفان و شاعران خاص ایرانی است. نام او به دلیل مقام و منزلت بالایی که در عرفان کسب کرده بود، در کنار حلاج، بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی قرار می‌گیرد. آرامگاه ابوسعید ابوالخیر در حومه شهرک مهنه، در ۱۳۰ کیلومتری جنوب شرقی ترکمنستان و در نزدیکی مرز ایران قرار گرفته است. مزار ابوسعید ابوالخیر به‌عنوان یکی از زیارتگاه‌های مهم ترکمنستان شناخته می‌شود و روزانه بازدیدکنندگان بسیاری را پذیراست.