عنصر تعیین‌کننده در سطح روابط روسیه- غرب محور آمریکا- انگلیس است. تا زمانی که این دو کشور نخواهند رابطه‌ای میان دو طرف برقرار شود، هیچ کشوری در غرب نمی‌تواند به راحتی با روس‌ها تماس برقرار کند. البته محور آمریکا- انگلیس برای تخریب روابط میان طرفین از هرچیزی بهره می‌گیرند حتی آنچه در ادبیات عامه «فتنه‌انگیزی» نامیده می‌شود.  چهارشنبه هفته گذشته انگلیسی‌ها چنین اقدامی را بار دیگر انجام دادند. هنگامی که در این روز یک ناوشکن انگلیسی به نام «مدافع» وارد آب‌های سرزمینی روسیه در دریای سیاه شد، تنشی میان دو طرف به وجود آمد که بر روابط غرب با روسیه سایه افکند. تنها دو روز بعد قرار بود سران اتحادیه اروپا درباره برقراری روابطی بهتر با مسکو گفت‌وگو کنند.

روز پنجشنبه امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه در دیدار با آنگلا مرکل، صداعظم آلمان در بروکسل یک روز پیش از آغاز نشست سران اتحادیه اروپا از پیشنهاد برگزاری نشست‌های مشترک بین اتحادیه اروپا و روسیه رونمایی کرد. البته این طرح، رویکرد و پیشنهاد مشترک پاریس- برلین به اعضای اتحادیه اروپایی بود.

اقدام تنش‌زای انگلیسی‌ها نشان می‌دهد آنها از ارائه چنین پیشنهادی باخبر بوده‌اند. این مساله اما به معنای اطلاع دقیق لندن از این طرح براساس اقدامات جاسوسی نیست بلکه برآورد کلی آنها از مواضع و رفتارهای پاریس و برلین در این مدت بوده است و به‌زعم انگلیسی‌ها، این دو کشور فرصت نشست سران اتحادیه اروپایی را برای نزدیک کردن مواضع قاره سبز به مسکو از دست نمی‌دادند و به همین دلیل لندن باید با رقم زدن یک حادثه تنش‌زا آن را تحت‌الشعاع قرار می‌داد.

فتنه‌انگیزی انگلیس در دریای سیاه البته یک پیش‌زمینه دیگر نیز دارد. در همین هفته یکی از بزرگ‌ترین تمرینات نظامی ناتو در حوزه دریایی برگزار خواهد شد. محل برگزاری این رزمایش که «نسیم دریا» نام دارد  دریای سیاه است جایی که به نوعی حیاط خلوت روسیه به‌شمار می‌رود. ده‌ها کشور قرار است در این رزمایش که از سال 1997 هرساله برگزار می‌شود، شرکت کنند. انتخاب دریای سیاه به‌عنوان محل برگزاری به شکلی واضح نشان‌دهنده اهداف و مقاصد کشورهای برگزار‌کننده مانور است و نمی‌توان آن را «ضدروسی» ندانست. گسترش ابعاد این رزمایش در 2021 نیز به طرز روشنی حاوی پیامی شدید به روسیه است که به‌ویژه از سال 2014 به بعد و پس از درگیر شدن با غرب‌گرایان اوکراینی و الحاق کریمه به خاک خود یکی از دوره‌های پرتلاطم روابط خود را با غرب طی می‌کند. در این گزارش به بررسی ورود ناوشکن انگلیسی به حریم دریایی روسیه و شکست تلاش‌های فرانسه- آلمان برای ارتقای روابط با روسیه در نشست سران اتحادیه اروپا می‌پردازیم.

شلیک به ناو انگلیسی در آب‌های روسیه

روسیه می‌گوید روز چهارشنبه یک ناوشکن انگلیسی با نام «مدافع» به‌طور غیرقانونی وارد آب‌های سرزمینی این کشور شده است. وزارت دفاع روسیه که اصلی‌ترین منبع خبری دراین‌باره به حساب می‌آید، اطلاعات دقیقی درباره این واقعه منتشر کرده است. براساس این اطلاعات ناوشکن انگلیسی در ساعت 11:52 دقیقه از مرزهای روسیه در دریای سیاه عبور کرده و سه کیلومتر وارد آب‌های این کشور در دماغه فیولنت شده است. پس از نقض حریم دریایی، نیروی دریایی روسیه به ناو انگلیسی هشدار می‌دهد که از سلاح استفاده خواهد کرد اما خدمه ناو هیچ پاسخی به این هشدار نمی‌دهند. کشتی‌های گشت مرزبانی روسیه در ساعت ۱۲:۰۶ و ۱۲:۰۸دقیقه با آتش هشدار نسبت به ورود ناو انگلیسی واکنش نشان می‌دهند. تنها ۹ دقیقه پس از این شلیک هشدار جنگنده‌های سوخو-24‌ام روسیه با اجرای بمباران هشدار و پرتاب چهار بمب ۲۵۰ OFAB- در مسیر ناوشکن انگلیسی پیامی جدی به این ناو می‌دهند. ناوشکن انگلیسی پس از مشاهده این هشدار‌ها پس از تقریبا نیم ساعت نقض حریم دریایی روسیه، در ساعت 12:23 دقیقه مرزهای دریای این کشور را ترک می‌کند.

مقامات مختلف روس پس از این واقعه هشدارهایی به لندن داده‌اند اما مهم‌ترین آنها سخنان سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امورخارجه روسیه است. او دراین‌باره به رسانه‌های روسی گفته است: «ما می‌توانیم متوسل به عقل سلیم شویم، خواستار احترام به قوانین بین‌المللی شویم و اگر این کار موثر نیفتاد ما می‌توانیم بمباران کنیم.» این دیپلمات باسابقه روس با اشاره به بمباران هشدار جنگنده‌های روسیه در مسیر ناوشکن روس تهدید کرده است: «در آینده بمب‌ها نه‌فقط در مسیر هدف، بلکه روی خود هدف انداخته خواهند شد.» خبرگزاری روسی «نووستی» نیز در خبری اعلام کرده «دبرا برونرت» سفیر انگلیس در مسکو روز پنجشنبه به دلیل اقدام غیرقانونی کشورش به وزارت امورخارجه روسیه احضار شده و در این جلسه به وی تاکیده شده است درصورت تکرار تحرکات تنش‌زای ناوشکن‌های انگلیسی مسئولیت عواقب احتمالی برعهده لندن خواهد بود. برونرت 35 دقیقا پس از ورود به ساختمان وزارت خارجه روسیه بدون پاسخ به سوال خبرنگاران از آن خارج شده است. با این حال احتمالا آن چیزهایی را شنیده که مقامات روس در رسانه‌ها برای افکار عمومی گفته‌اند «بمباران در صورت تکرار نقش حریم دریایی روسیه.»  در مقابل روایت روس‌ها از واقعه روز چهارشنبه هفته گذشته اما انگلیسی‌ها مدعی روایت دیگری هستند. علی‌رغم اظهارنظر چند مقام انگلیسی درباره این موضوع اما جورج یوستیس، وزیر محیط‌زیست این کشور واضح‌تر از دیگران صحبت کرده است.  جورج یوستیس روایت روسیه را درباره این موضوع مخدوش می‌داند و روایت روسیه درباره پرتاب بمب توسط هواپیماهای جنگی روسیه و شلیک توپ توسط یک قایق گشت‌زنی علیه ناوشکن کشورش را رد می‌کند.  این عضو کابینه انگلیس در مصاحبه با اسکای نیوز ادعا کرد شلیک توپ در دریای سیاه مساله‌ای عادی است زیرا روسیه در این منطقه تمرینات نظامی زیادی انجام می‌دهد. یوستیس می‌گوید شلیک گوله به دلیل برگزاری یک تمرین نظامی بوده است و به همین دلیل روز چهارشنبه اتفاق غیرعادی در دریای سیاه رخ نداده است. «دومینیک راب» وزیر امورخارجه انگلستان نیز اطلاعات منتشر شده از سوی روسیه را رد کرده است و مدعی است ناوشکن کشورش طبق قوانین بین‌المللی و به‌طور صلح‌جویانه وارد آب‌های ساحلی روسیه شده است.  به نظر می‌رسد منظور راب از این سخنان استفاده از قاعده «عبور بی‌ضرر» است. طبق این مفهوم که در کنوانسیون ملل متحد درمورد حقوق دریاها مورد پذیرش قرار گرفته است کشتی‌ها اجازه دارند با رعایت محدودیت‌های خاصی از آب‌های سرزمینی یک کشور دیگر عبور کنند. بر این مبنا تا هنگامی که صلح، نظم یا امنیت کشور ساحلی به خطر نیفتد عبور یک کشتی بی‌ضرر تلقی می‌شود.  علی‌رغم موضع‌گیری وزیر خارجه انگلیس اما «بوریس جانسون» نخست‌وزیر این کشور به خبرنگاران گفته است از نظر او منطقه‌ای که ناوشکن انگلیسی وارد آن شده است اساسا جزئی از آب‌های روسیه نیست، زیرا لندن شبه‌جزیره کریمه را جزئی از خاک روسیه نمی‌شناسد. شبه‌جزیره کریمه پس از کودتای غرب‌گرایان در اوکراین علیه دولت روس‌گرای ویکتور یانکوویچ در سال 2014، با برگزاری یک همه‌پرسی در همان سال به خاک روسیه ملحق شد. این منطقه در دوران شوروی نیز در ابتدا به اوکراین تعلق نداشته است اما در زمان ریاست خروشچف بر شوروی وی کریمه را به جمهوری اوکراین هدیه کرده است. مسکو به همین دلیل حق خود می‌داند که براساس واقعیت‌های تاریخی کریمه را به خود ملحق کند.

رد پیشنهاد مرکل- مکرون برای دیدار با سران روسیه

با خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا حالا این اتحادیه به‌جای سه قدرت دارای دو قدرت شامل فرانسه و آلمان است. اما این مساله به‌معنای آن نیست که هرچه پاریس و برلین بگویند همان خواهد شد. در سال‌های اخیر با چرخش فضای اروپا به‌سمت راست‌گرایی، کشورهای شرقی قاره سبز شاهد حضور راست‌های افراطی در قدرت هستند. این کشورها با حمایت‌های آمریکا در زمان ترامپ یک بلوک مخالف را در اتحادیه تشکیل داده بودند. این بلوک باوجود روی‌کار آمدن دموکرات‌ها، همچنان موردحمایت دولت آمریکا قرار دارد. این درحالی است که دموکرات‌ها حداقل در فضای داخلی آمریکا مخالف راست‌گرایان افراطی شناخته می‌شوند.  این مساله نشان‌دهنده تغییر بنیادین و فراحزبی در سیاست‌های آمریکا است، زیرا کاخ‌سفید فارغ از ساکنانش چه جمهوری‌خواه و چه دموکرات به شکلی تغییر کرده که دیگر خواهان قدرتمند بودن اروپا به‌شکل سابق نیست.

این آرایش جدید کار را به جایی رسانده که در روابط فراآتلانتیکی دو محور به‌وجود آمده است؛ محور نخست آمریکا-بریتانیا است که موردحمایت دولت‌های راست‌های افراطی در اروپا قرار دارد و دیگری محور فرانسه-آلمان که موردحمایت دولت‌های میانه و چپ است. درحالی‌که محور نخست تمام تلاش خود را بر مهار روسیه قرار داده، محور دوم می‌کوشد باوجود پیگیری سیاست مهار روسیه روابط با این کشور را نیز ارتقا دهد تا تنها ارتباط میان دو طرف از جنبه‌های خصمانه برخوردار نباشد. در همین راستا امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه روز پنجشنبه در دیدار با آنگلا مرکل، صداعظم آلمان پیشنهاد کرد میان اتحادیه اروپا و روسیه نشست‌هایی مشترک برگزار شود. رئیس‌جمهور فرانسه در موضعی که نشان‌دهنده عزم کشورش برای بهبود روابط میان قاره سبز و مسکو است، گفت: «ترمیم رابطه اتحادیه اروپا با روسیه از «ضروریات» است.» دیدار مکرون و مرکل یک‌روز پیش از برگزاری رسمی نشست سران اروپا در بلژیک برگزار شد تا زمینه‌ساز جلب موافقت در جریان این نشست باشد. اما بازه زمانی درنظر گرفته‌شده بسیار کوتاه بود که می‌تواند دلایل زیادی داشته باشد. فرانسه و آلمان برای جلب حمایت از این طرح باید از مدت‌ها قبل پیشنهاد خود را ارائه می‌کردند نه یک روز پیش از برگزاری نشست سران اتحادیه اروپا. به‌نظر می‌رسد یکی از نگرانی‌های این دو کشور سنگ‌اندازی‌های احتمالی محور آمریکا-انگلیس در این فرآیند بوده است. مواضع سران فرانسه و آلمان حاکی از آن است که این دو کشور چنین تصمیم دشواری را در مدتی کوتاه نگرفته‌اند. این مساله را می‌توان تا حدی از تاکید صدراعظم آلمان بر افزایش گفت‌وگو‌ها با روسیه فهمید.

آنگلا مرکل روز پنجشنبه در سخنانی هم‌راستا با رئیس‌جمهور فرانسه گفت معتقد است باید «راهی برای ارتباط مستقیم» با روسیه و ولادیمیر پوتین پیدا کرد. صدراعظم آلمان می‌گوید درقالب اتحادیه اروپا می‌توان «سازوکارهایی برای واکنش مشترک به تحریکات روسیه» ایجاد کرد که بهترین شیوه آن نیز «گفت‌وگوی مستقیم با رئیس‌جمهور روسیه» است. همزمان با سخنان سران فرانسه و آلمان، دیمیتری پسکوف، سخنگوی ریاست‌جمهوری روسیه روز پنجشنبه اعلام کرد ولادیمیر پوتین از پیشنهاد پاریس و برلین حمایت می‌کند.

این سخنان و مواضع مثبت ردوبدل‌شده میان طرفین اما تنها یک روز ارتقای روابط را درپی داشت، زیرا در روز جمعه که نخستین روز از نشست سران اتحادیه اروپا بود، پیشنهاد دو قدرت اروپایی توسط کشورهای شرق اروپا رد شد. گفته می‌شود 10 کشور با این طرح مخالفت کرده‌اند. اصلی‌ترین مخالفان این پیشنهاد لهستان و سه کشور بالتیک هستند. لهستان پیش‌تر جزئی از بلوک شرق به رهبری شوروی بوده و به‌دلیل زندگی زیر سلطه روس‌ها از مسکو بیزار است. لیتوانی، لتونی و استونی که سه کشور بالتیک هستند نیز پیش‌تر جزء جمهوری‌های شوروی بوده‌اند و خاطره خوبی از تسلط روس‌ها در ذهن ندارند. این کشورها در نشست سران اروپا درباره پیشنهاد فرانسه و آلمان گفته‌اند که این طرح پیامی بد به روسیه است. ازنظر این کشورها پیشنهاد گفت‌وگوهای مستقیم به روسیه این پیام را می‌دهد که اقدامات تنش‌زایش ازسوی غرب بی‌پاسخ باقی خواهد ماند و مسکو می‌تواند علیه کشورهای اروپای شرقی دست به هر تحرکی بزند.

البته باید دانست که فرانسه و آلمان نیز از سیاست مهار روسیه پیروی می‌کنند، اما با روش خودشان. هفته گذشته بود که جوزپ بورل، اسپانیایی‌تبار که نماینده سیاست خارجی اتحادیه اروپا است اعلام کرد اتحادیه اروپا باید دربرابر اقدمات تخریبی مسکو «مقتدر‌تر و مقاوم‌تر» باشد و به‌شکلی نظام‌مند و یکپارچه به تهدیدات این کشور پاسخ دهد. این مساله نشان می‌دهد قدرت‌های اتحادیه اروپا نیز خواهان مهار روسیه هستند، اما نمی‌خواهند این پاسخ در شدیدترین حالت ممکن داده شود. سیاستی که برخی در اتحادیه اروپا و بلوک غرب از آن پیروی می‌کنند مستلزم بی‌توجهی، بایکوت و تحریم روسیه است، تا زمانی که مسکو از تصمیمات خود مانند الحاق شبه‌جزیره کریمه به خاکش بازگردد؛ اقدامی که تقریبا محال است. اما تمام مساله اقدامات اتحادیه اروپا نیست، بلکه واکنش‌های روسیه نیز در این میان اهمیت بالایی دارد. مسکو اگر خود را دربرابر چنین معادله‌ای ببیند دست به اقداماتی می‌زند که به‌طور مشخص اتحادیه اروپا تاب مقاومت دربرابر آن را ندارد. اگر روسیه تاکنون به‌سمت این اقدامات نرفته، به‌دلیل روابط اقتصادی گسترده با کشورهای قاره سبز است، زیرا درصورت اقدامات شدید مسکو این روابط به خطر می‌افتند. اگر این روابط کاهش یابد و تحریم‌ها علیه روسیه از سطحی بگذرند، اقدامات سنگین علیه اروپا برای مسکو به‌صرفه خواهند شد. این همان نقطه‌ای است که محور فرانسه-آلمان نمی‌خواهند روسیه به آن برسد. به همین دلیل بود که صدراعظم آلمان روز جمعه پس از رد پیشنهاد مشترک کشورش و فرانسه برای گفت‌وگوی بیشتر با روسیه ازسوی دیگر اعضای اتحادیه اروپا بار دیگر بر مواضع پیشین خود پافشاری کرد. آنگلا مرکل در این‌باره به رسانه‌ها گفت: «این موضوع بحثی بسیار مفصل و دشوار بود. ما بار دیگر مشخص کردیم که طرف آلمانی تحت شرایطی آمادگی دارد مشارکت نزدیک‌تری با روسیه داشته باشد و به این منظور مناسب است که مذاکراتی با ولادیمیر پوتین انجام شود، ولی درنهایت هیچ توافقی در این رابطه حاصل نشد.»

در این میان اما فرانسه و آلمان تنها نبوده‌اند. اگر بتوان بعد از این دو کشور قدرتمندترین عضو اتحادیه اروپا را مشخص کرد، این کشور ایتالیا خواهد بود. نخست‌وزیر ایتالیا از برجسته‌ترین مقاماتی بود که روز جمعه از پیشنهاد فرانسه و آلمان برای برگزاری اجلاس با روسیه حمایت کرد. دراگی که کشورش سومین اقتصاد بزرگ اتحادیه اروپا است می‌گوید حفظ گفت‌وگو با روسیه که یک قدرت اقتصادی به‌حساب می‌آید، مهم است. نخست‌وزیر ایتالیا معتقد است همگان ازجمله افکار عمومی روز پنجشنبه از این پیشنهاد مطلع شدند و برای همین هواداران این طرح وقت کمی برای حمایت از آن داشتند. چنین موضعی نشانگر عزم راسخ رم به‌عنوان سومین کشور مهم در اتحادیه اروپا برای برقراری روابط با مسکو است؛ رابطه‌ای که نیاز به پرش از مانع اروپای شرقی دارد.