ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه: واقعیت ماجرا اینکه، در این سه سال‌واندی کار در روزنامه، نوشتن در حوزه اجتماعی و سروکله زدن با انواع و اقسام سوژه و صفحه سیاه کردن‌ها، کمتر زمانی بوده که از خبر خوشی نوشته باشم، یا اتفاق خاص و خوبی افتاده باشد که من از آن روایتی داشته باشم. تا بوده از فقر، شکاف، بیکاری، بلایا و... بوده و من مدام از اینها نوشته‌ام. این بار اما علی‌رغم وجود تمام این سیاهی‌ها و اخبار تلخی که مدام هم بازتولید می‌شوند، از چیزی می‌نویسم که می‌تواند حتی برای لحظاتی هم که شده، حس خوب و غرور عجیبی را به آدم بدهد. این بار علی‌رغم تمام اخبار منفی، تمام بازی‌های رسانه‌ای و تمام سرکوفت‌هایی که دیده می‌شود، می‌توان از یک اتفاق خوب نوشت و حداقل سرمان را بالا بگیریم و بنویسیم و روایت کنیم از یک دستاورد ملی که مثل خیلی چیزهای دیگر که روسیاهی و شرمندگی‌اش برای ما و آنهایی که کلی ادعا و اظهارنظر در ارتباطش کردند چیز دیگری باقی نماند، این یکی اتفاقا جواب داده و خوب هم جواب داده است. این بار بنویسیم از دستاوردی که هم علم است و هم تجربه، چیزی که مانندش را جز چندتایی از غول‌های دنیا که همیشه در صف اول تولیدش بودند، ما هم داریم و توانستیم خودمان تولید کنیم و به این تولید افتخار کنیم؛ واکسن ایرانی کرونا!

دیر اما لذت‌بخش؛ روایت مختصری از آنچه بودیم تا جایی که هستیم

دوست ندارم از یک طرف بوم بیفتم و چشم بسته قلم در مسیر خودستایی بچرخانم و انتقادات و مطالباتی که وجود دارد را نادیده بگیرم. حتما همچون گذشته از ایرادات و انتقادات هم روایت می‌کنم، کمااینکه پیش از این هم چنین بود. اصلا ورودیه گزارش را هم بر همین مبنا می‌گذارم که برچسب الکی نخوریم و کسی به بی‌اطلاعی و خودستایی متهم‌مان نکند. بگذارید به اوایل ماجرای شیوع کرونا به ایران بازگردیم. به روزهایی که تمام دانشمندان داخلی و خارجی انگشت به دهان از قدرت و سرایت این ویروس سرکش مانده بودند. روزهایی که حتی در نوع مواجهه با آن، در نوع مراقبت‌های شخصی و در نوع درمان این بیماری، هیچ اجماع‌نظری وجود نداشت و حتی تا به امروز هم همین است. روزهایی که می‌گفتند فقط دستان‌تان را بشویید، روزهایی که می‌گفتند ماسک لازم نیست، روزهایی که فاصله بین آدم‌ها را سانت می‌گرفتند و... . آن روزها همین غول‌های دنیا، همین آمریکا و آلمان و چین و... که خیلی از متخصصان داخلی از ابتدا تا همین امروز انگشت به دهان تولیدات‌شان هستند، یک مسیر درست را انتخاب کردند و زودتر از همه فهمیدند این پاندمی، این همه‌گیری جهانی، راه پایانی جز از مسیر واکسیناسیون ندارد و خیلی زود به سمت تولید واکسن علیه کرونا رفتند، اما ما در ایران در آن ایام چه کردیم؟ متاسفانه ناظر به اظهارات و نظرات غیرکارشناسی و حتی گاهی غیرانسانی برخی متخصصان، مسیر ایمنی جمعی یا توده‌ای را پیش گرفتیم و شدیم تنها کشوری در دنیا که در یک همه‌گیری، 4 پیک را تجربه کرده است و قلل پیک‌های کرونایی‌اش تا روزی نزدیک به 500 کشته هم رسید! آن روزها خیلی از دلسوزان داخلی و متخصصان خارجی حرف از واکسن و انجام مطالعات در این حوزه زدند، اما به دلیل بی‌کفایتی و ساده‌انگاری کرونا توسط برخی مسئولان و ادعاهای واهی مثل اینکه از شنبه و یکشنبه و فلان کرونا تمام می‌شود و... ایران بر همان ریل ایمنی جمعی گام برداشت و این شد که دیرتر از بقیه در مسیر ساخت واکسن کرونا قرار گرفت. بدتر از این اما سرکوفت‌ها و سرکوب‌هایی بود که تمام نشد. در همین‌گذار و در شرایطی که خیلی دیر، اما پرامید و پرتلاش متخصصان و دانشمندان ایرانی درحال ساخت واکسن وطنی کرونا بودند، همان همه‌چیزدان‌ها و مدعیان علم پزشکی و مسئولان ساده‌انگار، تا همین امروز، گفتند و می‌گویند که چه اصراری به ساخت واکسن ایرانی است، وقتی فلان کشور و بهمان برند بین‌المللی این واکسن را ساخته، چرا به جای وارد کردن آن به فکر ساخت واکسن ایرانی افتاده‌ایم و درحال بیل و کلنگ زدن برای ایجاد خط تولید هستیم! خیلی از همین‌ها البته این روزها روزه سکوت گرفته‌اند خصوصا وقتی فهمیدند علی‌رغم صدور انواع و اقسام مجوز برای افراد مختلف جهت واردات واکسن، دست‌شان به ویال‌های توخالی برندهای مطرح هم نرسید. آری، دنیای عجیب‌و‌غریبی است. در اقلیم خاصی زندگی می‌کنیم، گروهی به اسم واردات واکسن خارجی(مطالبه واکسن خارجی برای سرعت در روند واکسیناسیون مطالبه به حقی است و باید تشدید هم بشود). هر روز یک نقد جدید و یک ان‌قلت نو به واکسن ایرانی وارد می‌کنند و از طرف دیگر هم عده‌ای مدعی طب اسلامی و سنتی، به‌جای ارائه دستاوردهای خودشان، مسیر تحقیر طب نوین و دستاوردهای دانشمندان کشورمان را پیش گرفته‌اند. من نمی‌دانم این اتفاقات جایی ثبت و ضبط می‌شود یا نه، اما این را می‌دانم که اگر کرونا هم قرار بر ادامه‌دار شدنش باشد و قرار باشد سال‌ها همچون آنفلوانزا و سرماخوردگی و... با این ویروس هم روزگار سر کنیم، آیندگان مثل امروز به ما افتخار خواهند کرد که برای واکسن این بیماری، مثل خیلی دیگر از بیماری‌ها، مثل آنفلوانزا و... دست‌مان به سمت کشورهای دیگر دراز نیست و می‌توانیم با خیال راحت واکسن ایرانی تزریق کنیم. کرونا نه اولین همه‌گیری جهانی بود و نه با وضع موجود آخرین آنها خواهد بود. اما نوع مواجهه با کرونا، زیرساخت‌هایی که در این دوره ایجاد شد و تجربیاتی که اندوختیم، در همه‌گیری‌های بعدی، در دنیای شبه‌کرونایی دیگری، کمک خواهد کرد و دیگر این‌طور که در کرونا شد نه برای ماسک، نه برای ضدعفونی‌کننده و نه برای قرص و واکسن، به سرمان نمی‌زنیم و بهانه تحریم را علم نمی‌کنیم. در دنیایی که قوانین و روابط بین‌المللی آن به‌طور مستقیم از قوانین جنگل پیروی می‌کند، هواپیمای حامل ماسک را در فرودگاه می‌دزدند، کشتی‌های حامل واکسن را دزدان دریایی مال خود می‌کنند و کشورهای به اصطلاح متمدن، واکسن‌ها را برای خودشان احتکار می‌کنند، روی پای خودمان بایستیم، تا بتوانیم زنده بمانیم.

تا وقتی امکان پیشگیری و علاج در داخل وجود دارد، چرا از آن استفاده نکنیم؟

روز گذشته رهبر انقلاب واکسن ایرانی کرونا ساخت شرکت دارویی برکت را تزریق کردند و به قول یکی از دوستان، یک فریم ماندگار و امیدبخش در تاریخ ایران ثبت و ضبط شد. از حمایت شخص اول مملکت از دانشمندان جوان ایرانی که علی‌رغم تمام نارسایی‌ها و مشکلات و محدودیت‌ها، توانستند نام ایران را بین چند کشور محدود تولیدکننده واکسن کرونا ثبت کنند. رهبری بعد از تزریق واکسن ایرانی کرونا(کووایران برکت) با تشکر از همه دست‌اندرکارانی که با دانش، تجربه و کوشش علمی و عملی خود کشور را از این افتخار ملی و کار آبروبخش برخوردار کردند فرمودند: «از وزیر محترم و همه مجموعه بهداشتی و درمانی کشور، از آقای مخبر و همکاران‌شان که در این قضیه نیز همچون مسائل دیگر با دلسوزی، علاقه‌مندی، ابتکار و توانایی ظاهر شدند، و از آقایان دکتر مرندی و دکتر سجادی به دلیل مراقبت‌های همیشگی از وضع سلامتی بنده، صمیمانه تشکر می‌کنم. اصرارهایی از چندماه قبل برای تزریق واکسن به بنده وجود داشت. من اولا مایل نبودم از واکسن غیرایرانی استفاده کنم بنابراین گفتم منتظر واکسن ایرانی می‌مانم؛ چراکه باید این افتخار ملی را پاس بداریم و تا وقتی امکان پیشگیری و علاج در داخل وجود دارد، چرا از آن استفاده نکنیم؟ البته وقتی نیاز باشد، استفاده از واکسن خارجی در کنار واکسن ایرانی نیز ایرادی ندارد اما باید به واکسن ایرانی احترام بگذاریم و از همه دانشمندان جوان، پرتلاش و فعال در تولید این واکسن و سایر مراکزی که در کشور مشغول تولید واکسن هستند، تشکر کنیم. علاوه‌بر اصرار به استفاده از واکسن ایرانی، تاکید داشتم که دریافت واکسن در نوبت طبیعی خود انجام شود که امروز بحمدالله افراد بالای ۸۰ سال و هم‌سن بنده، اغلب واکسن را دریافت کرده‌اند. در کنار تولید قوی، سریع و بهنگام واکسن، اسناد و مقالات علمی آن را نیز برای آگاهی دنیا از کار بزرگ خود آماده و منتشر کنید.» بعد از رهبری، سعید نمکی، وزیر بهداشت هم خاطرنشان کرد: «درخصوص واکسن، از ابتدا برای خرید و همچنین انتقال دانش فنی اقدامات خوبی انجام شد و ستاد اجرایی فرمان حضرت امام نیز علاوه‌بر واکسن در تامین ماسک و دستگاه اکسیژن‌ساز همکاری بسیار مناسبی انجام داد. پس از آنکه ما مجوز واکسن را صادر کردیم، رئیس‌جمهور آمریکا اعلام کرد امکان انتقال واکسن به ایران وجود دارد که نشان داد حرف‌های قبلی آنها دروغ بوده است. تا پایان مردادماه گروه‌های آسیب‌پذیر، بیماران صعب‌العلاج و افراد بالای ۶۰ سال واکسن دریافت خواهند کرد و پس از آن دانش‌آموزان و عوامل مدارس در نوبت تزریق قرار می‌گیرند. یک گروه ویژه برای ثبت مستندات علمی واکسن‌های مختلفی که در کشور درحال تولید هستند و ارائه این مستندات به سازمان‌های جهانی انجام خواهد شد. همچنان باید از ماسک استفاده شود؛ چراکه واکسن احتمال بیماری سخت را پایین می‌آورد اما همچنان احتمال ابتلا وجود دارد.» همچنین مخبر، رئیس ستاد اجرایی فرمان حضرت امام(ره) نیز تزریق واکسن ایرانی به رهبر انقلاب اسلامی را اتفاقی منحصربه‌فرد و ترجمه عملی اعتمادبه‌نفس داخلی و اتکای به جوانان و تلاش‌های بیش از ۲۰۰ جوان متخصص با میانگین سنی زیر ۳۰ سال دانست. او با اشاره به تلاش‌های محققان شرکت‌های دانش‌بنیان در تولید انبوه ونتیلاتور و داروهایی مانند رمدسیویر، گفت: «تا پایان شهریورماه بخش عمده‌ای از نیاز کشور به واکسن تامین خواهد شد.»

ایجاد زیرساخت ما را برای آینده و موارد مشابه کووید ایمن می‌کند

رهبری به نکات حائز اهمیتی در خلال سخنان‌شان بعد از دریافت دوز اول واکسن کووایران برکت اشاره کردند که جا دارد کمی بیشتر و مبسوط‌تر به آنها پرداخته شود. نکته اول در سخنان ایشان مساله حمایت از واکسن ایرانی است. تولید داخل همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردم از سوی برخی افراد در داخل کشور مورد انتقاد واقع شده است. انتقاداتی که بخشی از آن از سر دلسوزی است، اما بخش دیگری از آنها از سر عناد و عدم اعتقاد به توان داخلی است. مساله دیگر ماجرای انتشار مقالات علمی مربوط به واکسن ایرانی است تا هم تاییدیه‌های بین‌المللی را اخذ کند و هم نگرانی جمع کثیری از دانشمندان و متخصصان که مدت‌هاست چشم انتظار انتشار پیوست علمی واکسن‌های داخلی هستند مرتفع شود. نکته دیگری هم که لازم است خودمان به آن توجه داشته باشیم، تبلیغات سوء علیه واکسن کرونا و به‌تبع آن واکسن داخلی است که بیشتر از سمت مدعیان طب سنتی و طب اسلامی طرح می‌شود.  در ارتباط با این موضوعات و اهمیت دستیابی ایران به واکسن ایرانی کرونا و ایجاد زیرساخت در تهیه و تولید اقلام دارویی و واکسن با محمدحسین یزدی، رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت‌وگویی انجام دادیم و او در این رابطه به «فرهیختگان» گفت: «در رابطه با اینکه نیاز به تولید داخلی واکسن داریم، امروز بر هیچ‌کسی پوشیده نیست. با شرایط کنونی و نیاز اورژانسی دنیا به واکسن هر کشوری که توان علمی و زیرساختی لازم برای تولید واکسن را داشته باشد ولی این کار را نکند و به امید شرکت‌های سازنده واکسن باقی بماند، درواقع به کشور خیانت کرده است، به‌دلیل اینکه الان با توجه به اینکه یک سال و خرده‌ای تلاش برای تولید واکسن داریم، برنامه‌ریزی واکسیناسیون ما طبق آن چیزی که می‌خواستیم، پیش نرفته است؛ یعنی نه‌تنها در واردات موفق نبودیم، بلکه در تولید داخل به تاخیر افتادیم که به‌دلیل همین انتقاداتی بود که بعضا از ابتدا وجود داشته است درمورد اینکه چرا تولید کنیم و چرا سراغ تولید داخلی برویم. یک‌بار دیگر نیز بیان کرده بودم که در بحث کووید فقط نباید کووید را دید، بلکه این یک پاندمی است که یک درس عبرت به جهت‌های مختلف برای دنیاست؛ یعنی کووید منشأ و مبدأ هر چیزی است، بعد از آن پارادایم و الگوی بهداشتی ما تغییر می‌کند و یکی از مولفه‌های این تغییر به وجود آوردن زیرساخت‌های موجود برای مواجهه با چنین شرایطی است؛ یعنی باید آماده شوید، برای اینکه اگر خدای‌ناکرده پاندمی دیگری اتفاق افتاد. این بعید نیست. همه دانشمندان علوم پزشکی به این موضوع به شکل یک شک و آلارم نگاه می‌کنند که ممکن است ما مجدد با یک بیماری برخورد کنیم که به این شدت مسری و پاندمیک باشد. فارغ از بحث اینکه دستکاری شده یا طبیعی باشد. برخی معتقدند دستکاری شده و برخی معتقدند این طبیعی به وجود آمده است. اصلا به این بحث ورود نمی‌کنیم، به این بحث ورود می‌کنیم که اگر چنین مساله‌ای مجدد پیش بیاید، ما باید زیرساخت داشته باشیم یا باید منتظر بمانیم واکسن آن در دنیا ساخته شود و اینکه چه زمانی به دست ما برسد؟ به‌هر‌حال باید قبول کنیم شرایط ما شرایط معمولی نیست. به‌صورت ظالمانه، یکطرفه ما را تقریبا به لحاظ روابط تجاری با دنیا ایزوله کرده‌اند. این اتفاق افتاده و نباید دارای زیرساختی بود که خود پاسخگوی نیاز سلامت کشور باشیم؟ این الزامی است که اگر کسی کوچک‌ترین ذره‌ای از انصاف داشته باشد در این مورد شک ‌نمی‌کند که باید واکسن داخلی می‌ساختیم.»

واکسن ایرانی بیشتر منتقدان داخلی دارد تا خارجی!

رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران افزود: «درمورد واکسن هم همین است و دیروز هم رهبری اشاره کردند در دستورکار قرار گیرد. هرچه سریع‌تر درباره واکسن مقالات علمی، مستندات، مکتوباتی که وجود دارد در دسترس قرار گیرد تا دنیا ببیند کاری را به‌خاطر اینکه صرفا شعار بدهیم، نکرده‌ایم؛ بلکه کاری را از اساس انجام داده‌ایم و این مستندات است. اگر این مقاله چاپ شود، پاسخ خیلی از منتقدان داخلی داده می‌شود، این واکسن خیلی منتقد خارجی ندارد. بیشتر منتقدان داخلی هستند که می‌گویند این واکسن از روی اجبار و اصرار ساخته شده و با سابقه برخی مواردی که قدری شتاب‌زده عمل کرده‌اند و با آن ذره‌بین نگاه می‌کنند. این دارای مستنداتی است که اگر چاپ شود، سوال آنها نیز جواب داده می‌شود.»

طب سنتی مکمل روند درمان است، نه پیشگیری‌کننده از ابتلا

یزدی ادامه داد: «بعد بعدی قضیه این است که باید هر چیزی بود را واکسن تلقی کنیم؟ خیر. دنیا هم این کار را نمی‌کند. همین الان برای واکسن فایزر و مدرنا که سازمان بهداشت جهانی هم بدان مجوز داده، مجوز مصرف اضطراری نوشته شده است. چیزی که وزارت بهداشت ما هم برای کووایران‌برکت قید کرده است. زمانی می‌گوییم یک چیزی کاملا ایمن است و هیچ مشکلی درباره آن وجود ندارد که وقتی مارکت شد، مدتی از آن بگذرد و از آن هیچ گزارش منفی نداشته باشیم. گزارش‌های منفی دارویی هم حتی داریم، که مسبوق‌به‌سابقه است. حتی درباره داروهایی چون رانیتیدین که مثل نقل‌ونبات در خانه هر کسی مصرف می‌شد، چند وقت گذشته دیدیم با گزارش‌هایی که بیرون می‌آید و جمع‌بندی‌هایی که انجام می‌شود، این دارو باید از بازار جمع‌آوری شود؛ به‌دلیل اینکه می‌تواند منجر به سرطان‌ شود و از بازار جمع‌آوری شد. آیا رانیتیدین قبلا تست نشده بود؟ قبلا به‌عنوان داروی ایمن شناخته نشده بود؟ بله، ولی زمانی که مشخص شد یکی از ترکیبات این فرمولاسیون می‌تواند عامل سرطان‌زایی باشد از بازار جمع‌آوری شد. بنابراین هر دارویی که در بازار داریم در کارآزمایی بالینی4 است که به آن ارزیابی پس از بازاریابی گفته می‌شود. سازمان غذا و دارو یکی از وظایفی که دارد، رصد این امر است. درمورد این واکسن‌ها که دارای مجوز مصرف اضطراری هستند، این احتیاط و قید وجود دارد که ببینند در جمعیت زیاد، مصرف منجر به عوارض جدی می‌شود یا خیر. این در بعد اینکه باید واکسن داخلی را می‌داشتیم و نمی‌توانستیم منتظر واکسن خارجی باشیم اما باید تایید شده باشد، کار علمی آن انجام شده باشد، عده دیگری هم به این امر نگاه می‌کنند که اساسا واکسیناسیون برای چیست. ما نیاز نداریم و در طب سنتی یا در بحث‌های مربوط به طب مکمل دارای نسخ غنی و خوبی هستیم و داروهای گیاهی پیدا می‌شود که درباره آن حاشیه‌های زیادی ایجاد می‌شود، له و علیه آن زیاد صحبت می‌شود. من به یک موضوع اکتفا کنم که امروز دنیا بالاتفاق به این نتیجه رسیده‌اند که برای مهار این پاندمی هیچ ابزاری همچون واکسن برای فرد سالم اثرگذار نیست. واکسن را به فرد سالم می‌زنیم. واکسن را به فردی می‌زنیم که بیماری ندارد تا بیماری را نگیرد. هیچ ابزاری مشابه این وجود ندارد. یعنی در طب سنتی ممکن است دنبال یک‌سری نسخی بگردید که دارای مواد موثره‌ای باشد که اگر کسی مبتلا به کووید شد، روند درمان آن را تسریع کند. به‌عنوان طب مکمل در درمان‌های رایج قرار گیرد و کمک کند فرد سریع‌تر خوب شود ولی محال است چیزی را پیدا کنید که فرد بخورد و کووید نگیرد. این در طب سنتی محال است. در طب سنتی و طب مکمل چیزی به نام واکسن و پیشگیری نداریم. تقویت سیستم ایمنی داریم ولی هر چقدر سیستم ایمنی را قوی کنید در برخورد با ویروس ممکن است فرد مبتلا شود و اگر این ابتلا از بعد ایمنی باشد، ایمنی واکسن اختصاصی است علیه آن عاملی که واکسن آن را زده‌اید و درمورد تقویت‌کننده‌های سیستم ایمنی چه در بحث داروهای شیمیایی و چه در داروهای مکمل، سیستم ایمنی را به‌صورت کلی تقویت می‌کنند و علیه عامل خاصی تقویت نمی‌کنند، لذا احتمال ابتلا در آن صورت وجود دارد؛ یعنی فردی که سیستم ایمنی‌اش با داروهای مکمل قوی هم تقویت شده، در مقابل کووید مصون نیست، درصورتی‌که فردی که واکسن علیه کووید تزریق کرده در مقابل کووید مصون می‌شود. پس این الزام است و در همه دنیا چنین است. اگر به سابقه نگاه کنیم، طب سنتی چین از ما به‌مراتب جلوتر است اما چین هم برای این موضوع واکسن ساخته است. چندین واکسن هم ساخته و می‌گوید راه مقابله با این ویروس و جلوگیری از توسعه آن، واکسن است و از آنها در طب سنتی جلوتر نیستیم. از دید طب سنتی هم به این امر نگاه کنیم باید واکسن را در اولویت برای پیشگیری قرار دهیم. برای درمان کار نداریم که برخی نسخ طب سنتی هم کارایی‌هایی دارند و له و علیه آن صحبت‌هایی مطرح است و باید مقالات علمی درباره آنها چاپ شود. باید موضوع مستند شود و باید کارآزمایی‌های بالینی انجام شود تا اثبات شود.»

شرایط اضطراری و عدم امکان واردات، محرک تولید داخلی واکسن کرونا بود

یزدی در پایان به لزوم ساخت واکسن داخلی کرونا و عدم موفقیت در ساخت واکسن‌هایی نظیر آنفلوآنزا در داخل اشاره کرد و گفت: «این تهدیدی بود که تبدیل به فرصت شد؛ برای اینکه بتوانیم به لحاظ علمی در علم واکسینولوژی از حالت منفعل خارج شویم. سال‌های سال پروژه‌ای به نام واکسیناسیون آنفلوآنزا و واکسن آنفلوآنزا را داشتیم ولی هیچ‌گاه به نتیجه نمی‌رسید. چندده میلیاردتومان برای آن هزینه شد ولی به نتیجه نرسید چون اضطرار و تهدید جدی وجود نداشت. همیشه در واردات باز بود و هر سال که می‌شد با واردات واکسن خارجی جمعیت تعدادی که نیاز داشتند به واکسن می‌رسیدند و اولویت نظام سلامت ما نبود ولی تهدیدی همچون کرونا باعث شد به این فکر کنیم که حتی اگر دنیا واکسن تولید کند به این سرعت به دست ما نمی‌رسد. چقدر باید تلفات بدهیم تا به سطح پوشش کافی از واکسیناسیون برسیم؟ لذا یک هم‌افزایی اتفاق افتاد و یک پیوست اضطراری پشت این امر قرار گرفت که باعث شد قدری به خود بیاییم؛ چه در بحث تحقیقات علمی و چه در بحث تامین زیرساخت‌ها و تمهیدات لازم با آن شرایط اضطراری مجبور باشیم که این کار را انجام دهیم. یک زمانی وقتی مجبور هستید کاری را انجام دهید در هر شرایطی باشد آن کار را انجام می‌دهید. یک زمانی می‌خواهید کیفیت را نمره دهید، در بحث نمره‌گذاری شرایط عادی با شرایط اضطرار متفاوت است. ممکن است در شرایط عادی کاری را طی چندین سال با یک‌سری از شرایط پیرامونی انجام دهید و به کیفیت عالی برسید و یک‌بار ممکن است در کوتاه‌مدت یک کاری را انجام دهید و نمره بهترین نگیرید ولی جزء خوب‌ها باشید و این بتواند زمینه‌ای برای ارتقای بعدی شما باشد یعنی با این بحث ساخت واکسن کرونای داخلی فضایی ایجاد شد که می‌توان روی این فضا و زیربنا برای ارتقا کار کرد. مسلما این واکسنی که الان داریم، بهترین دنیا نیست ولی جا دارد کار کنیم و به بهترین برسیم. خیلی بهتر از زمانی است که هیچ‌چیزی در دست نداشتیم. به‌خاطر اینکه نمی‌توانیم بهترین را بسازیم نباید این‌طور باشد که بهتر را نسازیم و کنار بگذاریم. در این ارتباط که چند کشور تا امروز واکسن کرونا را تولید کرده‌اند، باید این‌طور بگوییم که به لحاظ کشور چون برخی کمپانی‌ها چندملیتی هستند یعنی آسترازنکا بین انگلستان و سوئد مشترک است، حدود 7-6 کشور هستند که متولی و متصدی ساخت واکسن هستند، کمپانی‌های ساخت واکسن در اینها قرار دارند ولی خیلی از کشورهای دیگر نیز همکاری می‌کنند یعنی زیرساخت تولید در اختیار دارند. هند هم می‌توان گفت واکسن ساخته و هم می‌توان گفت واردکننده واکسن است، چون همکاری می‌کند و زیرساخت‌های عظیمی دارد و بزرگ‌ترین کمپانی ساخت واکسن در دنیا در هند متمرکز است ولی واکسن هند را نمی‌سازد، واکسن شرکت‌های دیگر را می‌گیرد و آنجا تکنولوژی را توسعه می‌دهد. به تعداد کشورها اگر نگاه کنیم تعداد کمپانی‌های سازنده 7-6 کمپانی مطرح در دنیاست که واکسن می‌سازند. خوشبختانه یکی از این ساختارهای واکسنی که مورد تایید قرار گرفت و ان‌شاءالله بعد از چاپ مقاله در ژورنال معتبر دنیا هم می‌توان به آن بسنده کرد و در سبد کوواکس سازمان بهداشت جهانی هم می‌تواند وارد شود و جنبه صادراتی پیدا کند، واکسن ایران است.»