سینا مهدوی، روزنامه‌نگار: معاونت فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از سال ۱۳۶۵ در ساختار تشکیلاتی این وزارتخانه قرار گرفت. سیماسادات لاری از تیرماه ۱۳۹۸ تاکنون مسئولیت معاونت فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت را برعهده دارد. وی دندانپزشک و عضو هیات‌علمی بخش رادیولوژی دانشگاه علوم پزشکی همدان است. درمیان معاونت‌های وزارت بهداشت شاید معاونت فرهنگی و دانشجویی یکی از معاونت‌هایی است که در سپردن آن به خانم دکترها ابایی وجود ندارد. علاوه‌بر لاری، عصمت باروتی همسر حسین شریعتمداری مدیرمسئول کیهان و فرحناز ترکستانی خواهر همسر بقایی مشاور جنجالی احمدی‌نژاد ازجمله بانوانی بودند که این مسئولیت را برعهده داشتند. رفتارهای توئیتری کیانوش جهانپور باعث شد تا لاری در سال 99 با حکم سعید نمکی به‌عنوان سخنگوی وزارت بهداشت منصوب شود. حجم فعالیت‌ها و سفرهای استانی و سرکشی و مراوده مناسب لاری با رسانه با وجود دو مسئولیت سنگین، نشانه‌هایی از فعالیت مثبت و قابل تقدیر او است. برگزاری جلسات متعدد با موضوعات صنفی و دانشجویی و فرهنگی تلاش برای بررسی معضلات دانشگاه‌های علوم پزشکی و حل آنها و سفرهای استانی متعدد در اوج همه‌گیری کرونا نشان داد که لاری برخلاف رویه دولت سیزدهم که سنگین و لخت است جوانانه به‌دنبال حل مشکلات است. معاون فرهنگی و دانشجویی سعی کرد تا آنجا که می‌تواند صدای دانشجویان مقاطع مختلف را به نمکی برساند و زهر رفتار‌های قهری معاونت آموزشی را به‌ویژه در موضوع دستیاران به شیرینی تبدیل کند. جنبه‌های مختلف این معاونت بهترین دلیل برای حساسیت بیش از پیش در انتخاب مسئول برای آن است و کلیه امور صنفی، سیاسی و فرهنگی دانشجویان علوم پزشکی کشور در این معاونت تجمیع شده است. طی 16 سال گذشته 6نفر در این مسئولیت قرار گرفته‌اند. حجم بالای کار به‌گونه‌ای است که گویا وزرای بهداشت از عملکرد معاونان خود رضایت کافی نداشته و دست به تغییراتی زده‌اند. چهارسال آینده آخرین فرصت برای رسیدن به چشم‌انداز 20ساله است و اسناد بالادستی مانند اسلامی شدن دانشگاه و سند توسعه ششم باید به‌عنوان شاکله اصلی معاونت فرهنگی دانشجویی وزارت بهداشت در دولت سیزدهم باشد. گرچه اسامی مختلفی در رسانه‌ها به‌عنوان وزیر بهداشت آینده معرفی می‌شوند ولی حضور شخصیتی که تجربه فرهنگی و دانشجویی دارد و همچنین توان کار اجرایی سنگین باید از ویژگی‌های معاون آتی باشد. در این گزارش به‌طور خلاصه سرفصل‌های مهم از آنچه پیش روی دانشجویان علوم پزشکی و وزارت بهداشت است، بررسی می‌شود.

دانشجو تریبون می‌خواهد

تشکل‌های دانشجویی و فرهنگی و کانون‌های مختلف ذیل معاونت فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت تعریف می‌شوند. تشکل‌های سیاسی طی هشت سال گذشته روزگار بالا و پایین زیادی را طی کرده‌اند. تشکل‌های دستساز وزارتی در دولت یازدهم نشان داد معاونت فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت بی‌میل نیست که در صحن دانشگاه سهم داشته باشد. کف دانشگاه‌ها طی هشت سال گذشته با وجود سکون و عدم مشارکت دانشجویی نقطه عطف‌هایی هم داشت. میزان مشارکت سال 1400 در انتخابات ریاست‌جمهوری گرچه دلایل مختلفی داشت ولی کرونا و نیمه‌تعطیل بودن دانشگاه‌ها و فضای سرد تشکل‌ها و کانون‌های دانشجویی در آن بی‌تاثیر نبود. تلاش برای ایجاد شور و هیجان میان تشکل‌های دانشجویی اعم از سیاسی، علمی و فرهنگی و صنفی راهبردی است که معاونت دانشجویی و فرهنگی باید پیگیر آن باشد. گرچه پیگیری به‌معنای دخالت نیست و اتفاقا به‌معنای حمایت‌های مالی و معنوی از این تشکل‌هاست تا در قالب رسانه‌ها و نشریات‌شان بتوانند تریبونی مناسب برای مطالبات دانشجویی باشند. بررسی فعالیت‌ها و رسانه‌های دانشجویی طی دو دهه 80 و 90 نشان می‌دهد متاسفانه گویا جریانی به‌دنبال این است که رفتارهای دانشجویی از رویه مطالبه‌گری به رویه سرگرمی و اوقات فراغت تقلیل پیدا کند. سیاستی که نه مسئولان را با چالش مواجه کند، نه دانشجویان و دانشگاه‌های علوم پزشکی را از فضای موجود رها کند و از سوی دیگر نگاه مساوی به تشکل‌ها و کانون‌ها باید سرلوحه کار مسئولان وزارتخانه باشد. برگزاری جلسات متعدد با تشکل‌های همسو، چه از لحاظ سیاسی و چه فرهنگی و درواقع نورچشمی‌زایی میان تشکل‌ها و کانون‌ها تریبون دانشگاه را یک‌طرفه و مجیز‌گو می‌کند. معاونت فرهنگی و دانشجویی رقیب تشکل‌های موجود در کف دانشگاه نیست، بلکه ریل‌گذار و حامی است، چهارسال آینده به تعداد تریبون‌هایی که موافقان رویه و مشی ‌دولت در دست دارند منتقدان هم باید تریبون داشته باشند تا اتفاقا گوش مسئولان را با صدایی که با صندوق‌های رای در سال 1400 قهر کرده بودند، آشنا کنند.

جهادی برنامه می‌خواهد

 اساسنامه تاسیس کانون‌های جهادی دانشگاهیان در خردادماه ۱۳۹۵ و آیین‌نامه ستاد فعالیت‌های جهادی دانشگاهیان در اسفندماه ۱۳۹۵ برای اجرا به معاونان فرهنگی و دانشجویی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور ابلاغ شد. درحال‌حاضر بیش از۳۰ کانون فعالیت‌های جهادی در دانشگاه‌های علوم پزشکی مشغول فعالیت هستند؛ کانون‌هایی که اکنون شورای مرکزی و سیستم رای‌گیری و انتخاب دارند. شاید روزی که این کانون‌ها می‌خواستند راه‌اندازی شوند والسابقون کارهای جهادی توصیه‌هایی به وزارت بهداشت کردند. مهم‌ترین توصیه به معاونت فرهنگی و دانشجویی این بود که سیستم جهادی را بروکراتیک و اداری نکنید، از سوی دیگر توصیه‌هایی برای درنظر گرفتن سهمیه یا مزایای مالی و تحصیلی برای حاضران و شرکت‌کنندگان در اردوهای جهادی آسیبی مضاعف است. فعالیت جهادی از اوایل دهه 80 بین دانش‌آموزان و دانشجویان کشور به‌راه افتاد و طی 20 سال گذشته هرچقدر فعالیت‌ها مستقل‌تر شد، تاثیر‌گذاری هم بیشتر شد و زمانی که نهادها و معاونت‌ها قصد دخالت داشتند با آسیب‌های زیادی روبه‌رو شدیم. برای نمونه وزارت بهداشت کمبودهای خود را به‌صورت نیروهای جهادی جبران می‌کند و این سوءاستفاده از خلوص‌نیتی است که دانشجویان و اساتید در پس اقدامات خود دارند. کانون‌های جهادی وزارت بهداشت باید محل هم‌فکری گروه‌های جهادی باشند تا با هم‌افزایی نیروهای خود بتوانند حداکثر خدمات را به مناطق محروم کشور ارائه دهند. شفافیت در هزینه‌ها شاید نقطه مبهمی در فعالیت‌های جهادی تحت‌نظر وزارت بهداشت است. لازم است دعوت از استادان و ایجاد رغبت میان دانشجویان مقاطع بالاتر مانند دستیاران برای حضور فعال‌تر در اردوهای جهادی ازجمله کارکردهای نقطه ثقل کانون‌های جهادی در وزارت بهداشت باشد. طی سال‌های اخیر از حوزه علوم پزشکی افراد شاخصی با حضور در اردوهای جهادی پایین و بالای برگزاری اردوهای جهادی را یاد گرفته‌اند و الان وقت استفاده از این نیروهای فارغ‌التحصیل و جوان است. هماهنگی با ارگان‌های خارج از دانشگاه برای همکاری و هم‌افزایی و جلوگیری از اسراف‌ها و دوباره‌کاری‌ها نیز ازجمله اموری هستند که باید در صدر برنامه‌های آتی معاونت فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت باشند.

سلامت روان؛ فراموش‌شده معاونت‌ها

بدون تعارف تمامی دانشجویان علوم پزشکی و به‌ویژه کادر درمان بالینی در دوران کرونا با ضربه‌های روحی و روانی سنگینی مواجه شدند. خستگی‌های ممتد از سویی و حجم بالای فوتی‌ها در دوران پاندمی کرونا آسیب‌های روانی زیادی برای دانشجویان علوم پزشکی همراه داشت. شاید نمونه مرگ‌های ناگهانی یا اقدام به خودکشی که در اردیبهشت 1400 برای چند نفر از رزیدنت‌های دانشگاه‌های علوم پزشکی اتفاق افتاد، نشانه‌ای از وخامت اوضاع فراگیران علوم پزشکی است. براساس آنچه مسئولان ادعا می‌کنند،  بررسی مستمر وضع سلامت روانی‌ـ اجتماعی و افت تحصیلی در دانشجویان ازجمله وظایف اداره کل دانشجویی این معاونت وزارت بهداشت است. گرچه متاسفانه بررسی مستمر تنها به پر کردن چک لیست‌های سلامت روان تبدیل می‌شود و پس از آن یک پزشک یا دستیار حداکثر به دانشجوی روانشناسی ارجاع داده می‌شود یا از سوی دیگر دانشجویان علوم پزشکی چنان درگیر شیفت‌ها می‌شوند که وقتی برای مشاوره ندارند و پرسشنامه‌های سلامت روان را به‌صورت تصنعی پر می‌کنند. از سوی دیگر مصرف دخانیات و مواد مخدر و مشروبات الکلی درمیان دانشجویان مقاطع مختلف تحصیلی علوم پزشکی هر روز بیش از پیش درحال طی روند صعودی است. بعضا تمایل به مخدر و دخانیات را ماحصل شیفت‌های سنگین، امتحان‌های فرسایشی و حجم بالای دروس می‌دانند. سال 1394 معاون فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت با بیان اینکه حدود 90درصد دانشجویان علوم پزشکی تجربه مصرف سیگار داشته‌اند، گفت: «6.4درصد این دانشجویان نیز روانگردان یا مواد مخدر مصرف کرده‌اند.» همچنین آمار ستاد مبارزه با مواد مخدر نشان می‌دهد که 6.4درصد دانشجویان دانشگاه‌های علوم پزشکی از مواد مخدر یا روانگردان استفاده کرده‌اند. گرچه این آمار سال1394 است، شواهدی مبنی‌بر بهبود اوضاع وجود ندارد، از طرفی وابستگی‌های جسمی و روانی به داروهایی مانند ریتالین و زولپیدم درحال گسترش است. تمام شاهد مثال‌های فوق‌الذکر نشان می‌دهد اداره کل سلامت روان وزارت بهداشت باید کارویژه مهم و حیاتی برای چهارسال آینده خود ترسیم کند؛ راهکارهایی که جماعت علوم پزشکی را هر سال داغدار اتفاقات تلخ نکند و ‌ای کاش‌هایی که در زمان لازم به برنامه عملی تبدیل نشده‌اند. شاید در این بین بررسی سلامت روان اساتید علوم پزشکی هم بتواند به بهبود شرایط دانشگاه‌های علوم پزشکی کمک کند. استادان امروز دانشجویان دورانی هستند که سیکل معیوب آموزش را بدون راهنماهای لازم برای سلامت روح و روان گذرانده‌اند.

درمان دردهای رفاهی

دانشجویان علوم پزشکی میان سایر دانشجویان با دو معضل بزرگ روبه‌رو هستند؛ اول درطول دوره تحصیل حق درمانگری ندارند و از سویی طولانی بودن دوره‌های تحصیلی مانند دستیاری که در رشته‌های پزشکی حداقل 10 تا 11سال است. همین دو عامل کفایت می‌کند تا قشر زیادی از علوم پزشکی‌ها و نخبگان‌شان به‌سمت تشکیل خانواده نروند. بهروز رحیمی، رئیس صندوق رفاه دانشجویان وزارت بهداشت درخصوص ازدواج دانشجویان دوره‌های تکمیلی و دستیاری گفته است: «از ۲۰هزار دانشجوی رشته‌های تخصصی و دستیاری رزیدنتی، ۴۳درصد را آقایان و ۵۷درصد را خانم‌ها تشکیل می‌دهند و نکته قابل‌توجه این است که ۶۲درصد از آنها مجرد و ۳۸درصد متاهل هستند.» کمبود خوابگاه‌های متاهلی، درآمد پایین و نبود امکانات رفاهی برای متاهل‌ها حجم زیادی از دانشجویان پزشکی را به‌سمت تجرد و حتی تجرد قطعی سوق می‌دهد. درحال‌حاضر مسئولان پرداخت وام 15میلیونی را یکی از افتخارات خود می‌دانند، حال آنکه همین وام به ضامن و سفته بانکی نیازمند است. بیمه سلامت هم از نمونه‌های دیگری است که برای دستیاران و دانشجویان علوم پزشکی لحاظ می‌شود، درحالی‌که دفترچه‌های بیمه سلامت به اذعان عمده پزشکان یکی از بی‌فایده‌ترین خدمات بیمه‌ای کشور است. امروز پولی که نه به‌عنوان حقوق، بلکه به‌عنوان کمک‌هزینه به دستیاران و اینترن‌ها پرداخت می‌شود، نه با حجم کار آنها و نه با خرج‌کرد یک شخص عادی در جامعه سنخیتی ندارد. با وجود درآمد بالایی که از سوی سازمان‌های بیمه‌گر عاید وزارت بهداشت می‌شود و این درآمد ماحصل فعالیت و حضور دستیاران، کارورزان و دانشجویان بالینی سایر رشته‌های علوم پزشکی است تقریبا هیچ‌چیزی به‌عنوان حقوق به آنها نمی‌رسد. در نمونه کرونا آنچه به‌عنوان پرداختی به دستیاران و اینترن‌ها رسید عددهای غیرقابل ذکر بود که شاید خستگی کشیک‌هایشان را بیشتر می‌کرد. پاویون‌ها و غذاخوری‌ها به‌ویژه در استان‌های محروم بعضا اوضاع اسفناکی دارند که نیاز به رسیدگی فوری و عاجل دارند، از سوی دیگر برخلاف دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر دنیا که امکانات تفریحی و ورزشی مناسبی برای این قشر درنظر می‌گیرند، متاسفانه امور ورزشی به‌نحوی فراموش شده است. بهبود معیشت و دریافت حق‌الزحمه عادلانه بابت خدمات ارائه‌شده در بیمارستان و افزایش وام‌های ضمن‌تحصیل شاید بتواند در شرایط بد اقتصادی موجود اندکی از آلام مجموعه دانشگاهی علوم پزشکی را کم کند. اوضاع معیشتی و محدودیت فعالیت درمانی بعضا دانشجویان رشته‌های مختلف اعم از دستیار و اینترن را مجبور به کشیک خریدن یا فعالیت در تاکسی‌های اینترنتی می‌کند.

پرونده‌سازی ممنوع

کمیته‌های انضباطی یکی از مجموعه‌های زیرنظر معاونت فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت است. آیین‌نامه انضباطی مصوب سیصدوپنجاه‌وهشتمین جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی 1374/6/13 و شیوه‌نامه اجرایی مربوطه با هدف تفکیک جزئی‌تر تخلفات و رفع ابهام در تطبیق تخلفات و ایجاد تناسب میان تخلفات و تنبیهات و وحدت رویه در آرای صادره1398/5/27 تدوین ‌شده است. بنابر آنچه ادعا می‌شود کمیته‌های انضباطی باید محلی برای ایمن‌سازی دانشگاه‌های علوم پزشکی جهت علم‌آموزی، کسب معرفت باشند و فضای حاکم بر آن به‌سمت قانون‌گرایی، احترام به حقوق دیگران است. خردادماه 1396 در واکنش به یک اعتراض صنفی رزیدنت‌های پاتولوژی تعدادی از آنها از امتحان ارتقا محروم و بعضی به کمیته‌های انضباطی معرفی شدند. یک‌سال بعد مهرماه 1397 فراهانی، معاون فرهنگی و دانشجویی وقت اعلام کرد طی سال‌های اخیر در دانشجویان پزشکی، هیچ‌موردی از دانشجویان ستاره‌دار وجود نداشته است. ستاره‌دار شدن دانشجویان از دولت مرحوم هاشمی شروع شد و در دولت حسن روحانی صاحب شیوه‌نامه اجرایی شد. آنچه مشخص است فعالیت‌های سیاسی زیادی میان دانشجویان علوم پزشکی جریان ندارد و عمده اعتراض‌های آنها مسائل صنفی و دانشگاهی است. برخورد‌های تند و از جنس کمیته انضباطی می‌تواند علاوه‌بر خسارت‌های فردی به تک‌تک دانشجویان علوم پزشکی؛ عواقب سوء دیگری ازجمله تبدیل دانشگاه به پادگان داشته باشد. آنچه مشخص است در دوران فشارهای اقتصادی سعه‌صدر مسئولان برای شنیدن انتقادهای صنفی و حتی سیاسی دانشجو جماعت نباید به‌سمت کمیته انضباطی سوق داده شود. نتیجه ایجاد ترس و واهمه میان دانشگاهیان در مصاحبه‌های جماعت دانشجوی پزشکی به‌خوبی دیده می‌شود. عمدتا حاضر به مصاحبه نیستند یا دغدغه‌های خود را به‌صورت ناشناس حتی در فضای مجازی مطرح می‌کنند. وظیفه کمیته انضباطی‌های دانشگاهی نباید تفتیش و جست‌وجو در زندگی شخصی دانشجویان علوم پزشکی باشد. استرس شیفت‌های سنگین و دروس و امتحانات دومینووار به‌اندازه کافی روح و روان آنها را مخدوش می‌کند، حال احضار به کمیته انضباطی و رفتار پلیسی با دانشجویی که تا چند صباح بعد درمانگر جامعه است، مطمئنا عواقب میان‌مدت و طولانی‌مدتی دارد. برخوردهای سلیقه‌ای حتی با ظاهر دانشجویان و پرونده‌سازی برای آنها که ممکن است در روند تحصیلی اخلال ایجاد کند، خط قرمز معاونت فرهنگی دانشجویی وزیر بعدی بهداشت باید باشد. متاسفانه طی سال‌های اخیر لولوی کمیته انضباطی نشاط دانشجویی را مختل کرده و دانشگاه جوان به دانشگاهی افسرده و محافظه‌کار تبدیل شده است. هر عقل سلیمی می‌داند حراست و حفاظت از محیط امن آموزشی، فرهنگی و دانشجویی نیازمند نهاد نظارتی و قضایی مانند کمیته انضباطی است اما نباید مطالبات دانشجویان علوم پزشکی با سد کمیته انضباطی روبه‌رو شود. بدون‌شک هرچقدر مسئولان دانشگاهی و دانشجویی گوش شنوایی برای مطالبات داشته باشند، رفتار‌های کف دانشگاهی هم کمتر می‌شود.