محراب محمدزاده، روزنامه نگار: اوج تعطیلی سالن‌های نمایش به‌دلیل شیوع ویروس کرونا و به‌دلیل جلوگیری از هرگونه اجتماع باعث شد زنده‌ترین و ملموس‌ترین هنر جهان نه‌تنها در ایران بلکه در تمام کشورها به‌صورت مقطعی و کلی تعطیل شود؛ در همین راستا ایده‌ها و طرح‌های مختلفی برای روشن نگاه داشتن چراغ تئاتر و ارتزاق هنرمندان مطرح شد که پرکاربردترین آن به‌واسطه گستردگی و آسان بودن دسترسی مخاطبان، فضای مجازی است که تحت عنوان تئاتر آنلاین در میان هنرمندان و مخاطبان شناخته می‌شود.

پدیده تئاتر آنلاین یا اجرای تئاتر به‌صورت زنده یا به‌عبارتی پخش تئاتر در بستر شبکه نمایش خانگی یا صفحات مجازی اتفاقی نیست که صرفا در دوران اپیدمی کرونا آغاز شده باشد، این جریان پیش از این هم وجود داشت، اما شرایط تعطیلی سالن‌ها باعث شد بسیاری از مدیران در هر نهاد کوچک و بزرگی به آن توجه کنند. هرچند بسیاری از اقدامات تحت عنوان تئاتر آنلاین اقداماتی بسیار پیش‌پا افتاده و غیرحرفه‌ای بودند، اما تقریبا اکثر نهادهای متولی تئاتر یک جشنواره بی‌کیفیت مجازی با نازل‌ترین هزینه و جوایز برگزار کردند.

برخی هنرمندان معتقدند تکثیر قارچ‌گونه جشنواره‌ها و برخی اقدامات تحت عنوان تئاتر آنلاین بدون درنظر گرفتن اقبال مخاطبان و شناخت ظرفیت‌های این عرصه صرفا یک توزیع بی هدف، گزارشی و بی‌سروسامان منابع مالی اندک تئاتر است که نه‌تنها نتوانسته مخاطبان را به خود جلب کند، بلکه باعث شده آثاری که به‌شکل حرفه‌ای در عرصه طرح‌ریزی و اجرا می‌شوند نیز مورد استقبال مخاطبان قرار نگیرد.

البته ازسوی دیگر برخی فعالان این عرصه نیز معتقدند در شرایطی که هنرمندان تئاتر در وضعیت فعلی یک شوک بزرگ اقتصادی را تجربه می‌کنند، تئاتر آنلاین توانسته هرچند ناچیز و اندک کمک‌حال هنرمندان تئاتر باشد. با این‌وجود این سوال مطرح است که تئاتر آنلاین تا چه میزان می‌تواند در شرایط فعلی و پساکرونا بستری مستقل و تاثیرگذار باشد؟

یکی از معضلات مهمی که در دوران تعطیلی سالن‌ها به‌وجود آمد، پخش فیلم‌تئاترهایی با هرگونه کیفیت ازطریق برخی پلتفرم‌ها بود؛ فیلم‌تئاترهایی که مجال دیده شدن نیافته بودند، به‌واسطه تعطیلی سالن‌های نمایش، خوراکی تازه برای مخاطبان بودند. اما از همان ابتدا معلوم بود که به‌دلیل ضعف فنی آثار و از آنجاکه فیلمبرداری نمایش‌ها صرفا آرشیوی بودند، استقبال از آثار کم و کمتر شود. هرچند در این میان برخی آثار قدیمی هم بودند که به‌واسطه چهره شدن بازیگران‌شان در زمان فعلی از فروش خوبی بهره‌مند شدند که آن هم بیشترین سود را شبکه نمایش خانگی بردند.

در اینجا باید اشاره کنیم که اغلب آثاری که در این مدت تحت عنوان تئاتر آنلاین اجرا شدند، هیچ ارتباطی به این شیوه اجرایی ندارند و پیش از این نیز این آثار در شبکه نمایش خانگی دردسترس بوده، هست و خواهد بود.

در این بین برخی معتقدند تئاتر آنلاین قرار نیست جایگزینی برای تئاتر اصلی باشد، بلکه یک امکان مجازی در دوران فعلی است. حال آنکه گونه‌های دیگری از تئاتر نیز همچون تئاتر خیابانی یا محیطی در دوران قبل از کرونا و زمان حاضر درحال اجرا است. اما واقعیت امر این است که گرفتاری‌ای که متوجه تئاتر آنلاین است همان چیزی است که سال‌ها متوجه هنرهای نمایشی ماست. با همه این تلاش‌ها و شیوه‌ها همچنان تئاتر ایران دچار ضعف‌های ساختاری در حوزه تبلیغات و جذب مخاطب است. برخی هنرمندان معتقدند پخش آنلاین یا مجازی اجراهای تئاتری طی یک‌سال گذشته به نتیجه و سرانجام مثبتی نرسیده است، درحالی‌که فضای مجازی ظرفیت بسیار مناسبی است تا مخاطبان تئاتر، خانواده‌ها و فرزندان‌شان ارتباط خود را با تئاتر حفظ کنند و به تماشایش بنشینند.

ازطرف دیگر مرکز هنرهای نمایشی همزمان با سی‌ونهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، اقدام به راه‌اندازی تلویزیون تئاتر ایران کرد؛ سایتی که به‌گفته مدیران این مرکز با اهداف توجه به مستندنگاری، جلوگیری از نابودی گنجینه‌های هنری، ایجاد سازوکاری قانونی برای عرضه آثار در فضای مجازی، ضبط باکیفیت نمایش‌ها در حد استاندارد، برقراری امکان ارتباط هنرمندان با مخاطبان خود در ایران و همه فارسی‌زبانان دنیا برای رونق اقتصادی بخشیدن به تئاتر ایران افتتاح شد.

در ابتدای امر و با پوشش رسانه‌ای که مدیران مرکز هنرهای نمایشی نسبت‌به این سایت داشتند، انتظار این بود که تلویزیون تئاتر ایران قرار است بستری جدی برای پخش تئاتر به شکل آنلاین یا تولید باکیفیت آثار نمایشی برای پخش در این بستر باشد تا به‌واسطه نگاهی حرفه‌ای و تولیداتی به‌روز، مخاطبانی که به تعطیلی سالن‌ها یا عدم تمایل تماشای زنده آثار در شرایط فعلی امکان رفتن به سالن را ندارند از قالب این پلتفرم با خرید بلیت به تماشای آثار بنشینند. اما آنچه امروز به‌عنوان تلویزیون تئاتر ایران فعال است، بیشتر آرشیو تئاتر ایران است که پیش از این هم در سایت‌های مختلف مرکز هنرهای نمایشی بخشی از آن بود و آن تعداد آثاری هم که در این سایت منتشر شده است، آثاری با تصویربرداری نازل هستند که نمی‌تواند برای مخاطب مفهوم و جذاب باشد.

با این تفاسیر باید از این نکته غافل نشد که اجرای تئاتر به‌صورت آنلاین یا همان تئاتر آنلاین مسیری تازه به‌عنوان یک نوع شیوه اجرایی است که نیازمند آزمون و خطاهای بسیاری است، ولی باتوجه به ظرفیت‌های مختلف شبکه‌های مجازی و پلتفرم‌های نمایش خانگی، بدون شک این بستر یکی از جدی‌ترین بسترهای ارائه آثار نمایشی در سطح کلان است، چون همواره یکی از بزرگ‌ترین مشکلات علاقه‌مندان به هنر تئاتر در سراسر کشور محرومیت از تماشای آثار شاخص در نقاط مختلف کشور بوده و ازطرف دیگر بسیاری از هنرمندان از تماشای تمامی آثار یک جشنواره تئاتری محروم بوده‌اند، اما با پخش اینترنتی در هجدهمین جشنواره نمایش عروسکی تهران_مبارک این امکان ایجاد شد که تمامی آثار در مدت‌زمانی معین دردسترس قرار گیرد.

با همه این تفاسیر، سه مساله مهم را نباید فراموش کرد؛ ابتدا اینکه مرکز هنرهای نمایشی به‌عنوان اصلی‌ترین متولی تئاتر کشور باید سازوکاری جدی در عرصه تهیه، تولید و توزیع آثار نمایشی در بستر نمایش خانگی داشته باشد؛ چراکه اگر این روند بی‌کیفیت ادامه پیدا کند، بازگرداندن قطار پخش تئاتر بسیار سخت می‌شود.

مساله دوم توجه به تبلیغات جدی و گسترده با تکیه بر انتفاع مالی برای هنرمندان تئاتر است؛ چراکه فروش تولیدات ویدئویی در کنار میلیون‌ها اثر باکیفیت دیگر برای مخاطبان علاوه‌بر داشتن کیفیت مناسب نیازمند تبلیغات صحیح و گسترده است و اگر این دو جریان بخواهد ادامه پیدا کند، باید انتفاع و حیات مالی مستقلی برای گروه نمایشی ایجاد کند.

مساله سوم که بسیار اهمیت دارد، نظارت و ارزشیابی است. فضای مجازی در عین آنکه بستری با ظرفیت عالی است، اما همواره امکان سوءاستفاده‌های جنجالی را برای سودجویان و نابخردان ایجاد می‌کند که اگر پیشگیری و آشنایی لازم نسبت‌به نظارت محتوایی و تصویری وجود نداشته باشد، امکان آسیب‌های روانی و رسانه‌ای را برای تئاتر ایجاد می‌کند. ازطرف دیگر نگاه حرفه‌ای به مساله ارزشیابی بسیار مهم است، مرکز هنرهای نمایشی باید توجه داشته باشد که هر اثر نمایشی نمی‌تواند نمره ارزشیابی تولید ویدئویی را داشته باشد و کیفیت آثار بسیار مهم‌تر از کمیت آن است. باید درنظر داشته باشیم که پخش یک اثر ضعیف می‌تواند به دیگر آثار هم آسیب جریانی و مالی بزند.

در پایان باید به این نکته مهم اشاره کرد که مرکز هنرهای نمایشی وزارت ارشاد نیازمند واحدی تحت عنوان تولیدات تصویری نمایشی است که بتواند در زمینه‌های تصویری اقداماتی جدی با آیین‌نامه‌ای مدون و مشخص را ایجاد کند تا به شکلی جدی به مساله تله‌تئاتر، فیلم‌تئاتر، تولیدات کوتاه نمایشی، نمایش‌های استودیویی و اجرای آنلاین تئاتر بپردازد. این ظرفیت شاید در دوران کرونا یک امکان تازه برای تئاتر باشد، اما در درازمدت و در شرایط فعلی، مخاطب هنرهای نمایشی می‌تواند به یکی از جدی‌ترین بسترها و مراجعات مخاطبان تبدیل شود، هرچند اگر انصاف را درنظر بگیریم، دیگر نهادها به‌ویژه صداوسیما، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و شهرداری‌ها هم باید در این راه یاری‌گر این مرکز باشند.

در همین رابطه مطلب زیر را بخوانید:

تئاتر آنلاین، عنوانی سوءتفاهم‌برانگیز است (لینک)