پرشین اتاکو!

بابک نکویی، کارگردان انیمیشن و استاد دانشگاه: در زبان انگلیسی به هواداران یک فرد، فیلم یا ...fan می‌گویند. وقتی میزان گرایش و تعداد هواداران به فرد یا فیلم موردنظر افزایش پیدا می‌کند از واژه cult برای تشریح آن استفاده می‌کنند. کالت را فرقه و گروه هم می‌نامیم چون تاثیر شگفتی بر بخشی از یک جامعه می‌گذارد و این تاثیر یک عکس‌العمل فرهنگی است. بنابراین فیلم کالت را یک پدیده فرهنگی نامگذاری می‌کنیم. خیلی کم پیش می‌آید که یک فیلم، سریال، کتاب یا بازی رایانه‌ای در دنیا منجر به شکل‌گیری یک کالت شود. هری پاتر و جنگ ستارگان ازجمله آثاری هستند که توانستند کالت ایجاد کنند. اما در ژاپن این هواداران با یک اصطلاح منحصربه‌فرد شناخته می‌شوند: اتاکو.

اتاکو اصطلاحی است برای معرفی طرفداران خیلی پروپاقرص مانگا و انیمه‌های ژاپنی. به‌عبارت دیگر مجموعه انیمیشن‌های تولیدشده در کشور ژاپن که ما آنها را با عنوان انیمه می‌شناسیم و رمان‌های مصور ژاپنی که به مانگا شهرت دارند دارای یک مجموعه هوادار سفت و سخت به نام «otaku«ヲタク در سراسر جهان هستند.

کلمه اتاکو معنی نِرد و خوره می‌دهد و تا قبل از پیداشدن کاربرد جدیدش بار معنایی خوبی نداشت. حتی رسانه‌های ژاپن در اوایل دهه هشتاد میلادی از این کلمه به‌عنوان لقب یک قاتل سریالی ژاپنی استفاده کرده بودند. در دهه نود میلادی هم اتاکو کلمه ناخوشایند و توهین‌آمیزی تلقی می‌شد و به فردی گفته می‌شد که از نظر اجتماعی ناتوان است.

اما انیماتورهای مشهوری مانند شوجی کاواموری از اواخر دهه ۱۹۷۰ این اصطلاح را به‌عنوان یک ضمیر دوم شخص عالی استفاده می‌کردند. با شروع قرن بیست‌ویکم میلادی این اصطلاح به شکل خودجوش توسط طرفداران انیمه و مانگا به‌عنوان کلمه‌ای عامیانه‌تر و مثبت‌‌تر استفاده شد و امروزه این اصطلاح اغلب برای طرفداران انیمه یا مانگا استفاده می‌شود.

 ژاپنی‌ها یکی از تولیدکنندگان جدی انیمیشن در دنیا هستند که در سبک‌ها و ژانرهای مختلفی کار می‌کنند. سریال‌های ژاپنی پرقسمت و پرداستان هستند و اغلب طی سال‌های متمادی تولید شده‌اند. حجم زیاد این تولیدات باعث شده است انیمیشن‌های ژاپنی در سبک طراحی، شخصیت‌پردازی، داستانگویی و... ویژگی‌های منحصربه‌فردی پیدا کنند که در دنیا با آنها شناخته شوند. دلیل استفاده از واژه otaku برای طرفداران سفت و سخت انیمه‌ها این است که آنها باید وقت و انرژی زیادی را برای تسلط به این دنیای وسیع و پرحجم اختصاص دهند و به‌معنای واقعی باید خوره انیمیشن باشند.

 ورود اتاکوها به اقلیم و فرهنگ ایران از حدود 25سال پیش شروع شد. با این حال روزبه‌روز تعداد هواداران انیمه‌های ژاپنی درحال افزایش است و نوجوانان بیشتری رخت اتاکویی بر تن می‌کنند. موارد متعددی را می‌توان به‌عنوان ریشه‌های گرایش نوجوانان ایرانی به این خرده‌فرهنگ برشمرد. یکی از این موارد قدرت گرفتن انیمه‌های ژاپنی در ایران، بعد از انقلاب اسلامی است. در سال‌هایی که تصمیم گرفته شد پای ابرقهرمان‌های آمریکایی از انیمیشن‌های کودک و نوجوان بریده شود، انیمیشن‌های بلوک شرق و انیمه‌های ژاپنی توانستند به یکه‌تازی در این میدان بی‌رقیب بپردازند. هرچند حضور تولیداتی مثل تام‌وجری، گوریل‌انگوری، گالیور و یوگی و دوستان از شرکت هانا و باربارا در تلویزیون ایران ادامه پیدا کرد اما دیگر شخصیت‌هایی که به پروپاگاندای سبک زندگی غربی و ناسیونالیسم آمریکایی می‌پرداختند جایی در صداوسیما نداشتند و شرقی‌ها پرچمدار انیمیشن در ایران شدند.

 به غیر از این مورد دو موضوع دیگر را هم می‌توان از دلایل گرایش نوجوانان به خرده‌فرهنگ اتاکوها دانست. بعد از حمایت دیزنی از میازاکی و توزیع آثار او در دنیا، گرایش به انیمه‌های ژاپنی در دنیا بیشتر شد. در ایران هم با توجه به اینکه اخبار خارجی ترجمه اخبار رسانه‌های پرمخاطب دنیا است، سطح اطلاعات افراد از انیمه‌های ژاپنی افزایش پیدا کرد و نوجوان‌ها توانستند با بهره‌گیری از اینترنت به راحتی به این آثار دست پیدا کنند. از طرف دیگر ورود کنسول‌های بازی مثل پلی‌استیشن و دیگر کنسول‌ها که اکثرا ژاپنی هستند باعث شد بازی‌ها و انیمه‌های ژاپنی بیشتر از پیش در معرض دید نوجوانان و جوانان ایرانی قرار گیرند.

 اتاکوهای ایرانی کم‌کم با ابزارهای نوین مثل شبکه‌های اجتماعی همدیگر را پیدا کردند و گروه‌هایی تشکیل دادند تا بیشتر با هم درباره علاقه مشترک‌شان تعامل کنند. آنها پابه‌پای اتاکوهای ژاپنی در حال پیشروی هستند و سطح گرایشات‌شان به انیمه‌های ژاپنی به حدی رسیده است که برخی از آنها تصمیم می‌گیرند زبان ژاپنی یاد بگیرند تا بهتر بتوانند با انیمه‌‌ها ارتباط برقرار کنند.

 ژاپنی‌ها پس از مدتی که توانستند با فتح بازارهای جهانی چرخ صنعت انیمیشن را در کشورشان به چرخش درآورند، ترجیح دادند سلایق مخاطبان داخلی کشورشان را دنبال کنند و به‌شدت به ترویج ناسیونالیسم و فرهنگ خاص ژاپنی در انیمه‌ها بپردازند. این فرهنگ شامل خشونت، مسائل و گرایش‌های جنسی، فاجعه و «شینتو» دین اسطوره‌ای ژاپنی‌ها می‌شود. ژاپن مهد جنگجویان اسطوره‌ای است که با خشونتی عجیب به مقابله با دشمنان‌شان می‌پرداختند. همچنین تکرار وقوع فجایعی مثل زلزله، سونامی، فوران آتشفشان و انفجار هسته‌ای در ژاپن باعث شده است انیمه‌های ژاپنی پر از رویدادهای خشن و فاجعه‌بار باشند.

دلایل جذابیت انیمه‌های ژاپنی برای نوجوانان درمقایسه با انیمیشن‌های دیزنی که بر پایه داستان‌های جن و پریان و شاهزاده‌هاست که ریشه در ادبیات فولکلور اروپایی دارد، پیچیدگی و پرجزئیات بودن آنهاست. شاید آثار دیزنی برای کودکان جذاب و فوق‌العاده باشد اما محصولات بی‌نقصی برای نوجوانان نیستند. داستان‌های ژاپنی در تقابل با داستان‌های آمریکایی کاملا پیش می‌افتند چون در روایت و ماجرا بسیار لایه‌لایه، پیچیده و جذاب هستند. داستان‌هایی که خیلی فراتر از عشق و عاشقی‌های سطحی هستند و قهرمانان دختر زیادی در دل خود دارند. این موضوعات جذابیت زیادی را برای نوجوانان رقم می‌زنند.

 اینکه خوراک فرهنگی که ژاپنی‌ها برای نوجوانان ما فراهم می‌کنند به چه میزان با فرهنگ ما مطابقت دارد نیاز به نگاهی عمیق دارد. تاکید بر سختکوشی، کار گروهی و عدم تقابل با خانواده ازجمله موارد مثبت این فرهنگ است اما ترویج خشونت، فانتزی جنسی و جهان‌بینی متفاوت نسبت به فرهنگ ما موارد مهمی است که نمی‌توان بدون توجه از کنار آن گذشت. مهم‌ترین مساله درمورد انیمه‌ها نداشتن ریتینگ یا محدودیت سنی مخاطب است. اینکه کودکان و نوجوانان بدون هیچ فیلتری و به راحتی به همه ژانرهای این محصولات که برای مخاطبان مختلفی تولید شده است دسترسی دارند، موضوع مهمی است که والدین و مسئولان باید نسبت به آن حساس باشند.