محمدعلی رحیمی نژاد، روزنامه نگار: مناظرات انتخابات ریاست‌جمهوری ایران نشان داد فارغ از جهت‌گیری‌های سیاسی و خاستگاه‌های حزبی نامزدهای حاضر موضوع «نگاه به همسایگان» در دستورکار همه قرار دارد. این دستورکار البته به‌سادگی حاصل نشده و حاصل بررسی فرآیندهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران طی حداقل یک‌دهه اخیر است. ایران به‌اندازه 8سال سیاست نگاه به غرب را تجربه کرده و ضربات آن را نیز متحمل شده است بدون آنکه اروپا و آمریکا اندکی از دشمنی خود نسبت به ایران بکاهند. قرار داشتن تحت سیاست شکست‌خورده نگاه به غرب باعث شده دیدگاه‌های دیگری وارد فضای داخلی ایران شود. این سیاست‌ها در سطح کلان و جهانی «نگاه به شرق» و در سطح منطقه‌ای «نگاه به همسایگان» بوده است. ایران در سیاست نگاه به شرق به‌دنبال استفاده از ظرفیت‌های کشورهای شرقی است که ایجاد رابطه با آنان مستلزم پذیرش نگاه از بالا به پایین، درخواست‌های بهانه‌جویانه درقالب حقوق‌بشر و مسائل نفوذ منطقه‌ای نیست. کشورهای قدرتمندی مانند چین و روسیه به‌دلیل استقلال بالا از اولویت‌های ایران در نگاه به شرق هستند اما کشورهای دیگری مانند هند، ژاپن و کره‌جنوبی نیز در این سیاست می‌گنجند زیرا با وجود پیروی از سیاست‌های غرب رفتاری همانند کشورهای غربی ندارند. به‌عنوان مثال دهلی‌نو، توکیو و سئول اگر زیر فشار واشنگتن برای کاهش روابط با تهران قرار نداشته باشند مشکلی با مسائل مربوط به نفوذ منطقه‌ای ایران و امور داخلی تهران ندارند. درمجموع سیاست نگاه به شرق در پی همکاری با کشورهای بزرگ جهانی برای دریافت فناوری‌های روز و جذب سرمایه‌گذاری‌های کلان در حوزه اقتصادی است. در سطح میانی ایران سیاست توجه به همسایگان را پیگیری می‌کند که بیشتر بر پایه همکاری‌های اقتصادی برای صادرات کالا قرار دارد تا تهران از این طریق بتواند صنایع میانی خود را رشد داده و در شرایطی که امکان فروش نفت در بازار رسمی وجود ندارد، دست به جذب درآمدهای ارزی بزند. یکی از اصلی‌ترین حوزه‌های موجود برای صادرات کالا به کشورهای همسایه محصولات کشاورزی است که ایران درصورت گام گذاشتن در مسیر آن می‌تواند ضمن دسترسی به بازارهای مطمئن خود نیز از امنیت غذایی برخوردار شود.

  اهمیت صادرات محصولات کشاورزی

با توجه به اقدامات ایالات‌متحده در 4دهه اخیر و تخاصم با جمهوری اسلامی ایران در ابتدا لازم است ماندگاری شرایط تحریم در بلندمدت با رسمیت دادن به واقع‌گرایی پذیرفته شود. علاوه‌بر این موضوع در نظر گرفتن ماندگاری شرایط تحریم منجر به مقاومت کشور در برابر سایر آسیب‌های مشابه توسط قدرت‌های بزرگ خواهد شد به‌نحوی که با موفقیت در برابر تحریم‌ها این راهبرد توسط ایالات‌متحده و سایر قدرت‌ها در آینده به شکست خواهد انجامید. این موضوع اهمیت صادرات کالاهای غیرنفتی ایران را برای افزایش قدرت اقتصادی ایران نشان می‌دهد. محصولات کشاورزی میان صادرات کالاهای غیرنفتی ایران با داشتن سهمی نزدیک به 5میلیارد دلار از اهمیت بالایی برخوردار هستند. اما در این میان باید توجه داشت که تولید این محصولات از نظر تامین امنیت غذایی نیز مهم تلقی می‌شوند و برای حفظ این امنیت باید چشم‌انداز کشاورزی در ایران را نیز ارتقا بخشید. به‌عنوان مثال در برخی از سال‌ها با اشباع بازار داخلی، قیمت برخی محصولات کشاورزی آنچنان افت می‌کند که موجب زیان کشاورزان می‌شود. چنین زیانی می‌تواند در سال بعد کاهش تولید را رقم بزند درحالی که اگر ایران بتواند بازارهای صادراتی را شناسایی کند قادر خواهد بود مانع از سقوط قیمت محصولات کشاورزی و زیان باغداران و کشاورزان شود. این موضوعات نشان می‌دهد صادرات محصولات کشاورزی ضمن افزایش درآمدهای ارزی می‌تواند ظرفیت کنترل بازار داخلی را نیز ایجاد کند. رویکرد نوشتار پیش‌رو ارائه محصولات وارداتی کشورهای همسایه برای تطبیق و صادرات محصولات داخلی با بازار آنهاست. توجه به جبر جغرافیایی و قیمت تمام‌شده ارزان در شرایط تحریم مزایای اصلی کشور برای صادرات به کشورهای همسایه هستند. به‌نظر می‌رسد تحقق این موضوع نیازسنجی بازار کشورهای همسایه و استفاده از دیپلماسی مخفی برای صادرات محصولات کشاورزی در سال‌های پیش‌رو باشد. در ادامه با رویکرد توصیفی به واردات کشورهای همسایه و کشورهای صادرکننده به آنها پرداخته شده است.

1 واردات کشاورزی افغانستان:

کل واردات اقلام کشاورزی افغانستان 796 میلیون دلار بوده است. دروازه ورودی به سایر کشورهای آسیای میانه و دسترسی به بندر چابهار از عوامل اهمیت بیشتر افغانستان برای ایران است. اتصال به بندر چابهار طی چند سال اخیر باعث صادرات چند محموله مهم کشاورزی، ازجمله انگور به هند شده است. از سوی دیگر درصورت تثبیت صادرات اقلام کشاورزی به افغانستان می‌توان به صادرات به سایر کشورهای آسیای میانه، ازجمله ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان و قرقیزستان نیز اقدام کرد. همچنین کشورهای مذکور نیز درصورت اتصال ریلی به افغانستان امکان صادرات محصولات خود را از طریق تجارت دریایی دارند. تنباکو، قند خام، فرآورده‌های تنباکو، قند قنادی، عصاره مالت، شکلات و انواع نوشیدنی عمده‌ترین اقلام وارداتی افغانستان در زمینه کشاورزی طی سال 2019 بوده است.
سهم هریک از کشورهای صادرکننده اقلام فوق به شرح زیر است:
•واردات بیش از 92درصد تنباکوی افغانستان از امارات صادر می‌شود.
•سهم پاکستان و هند از صادرات قند خام به ترتیب 68 و 30درصد است.
•93درصد از صادرات فرآورده‌های تنباکو از طریق هندوستان است.
•87درصد از صادرات قند قنادی توسط پاکستان بوده و ترکیه در کنار عربستان هرکدام 5درصد سهم دارند.
•سهم صادرات نوشیدنی توسط کشورهای پاکستان (37درصد)، ایرلند (20درصد)، هلند (14درصد)، فرانسه (12درصد) و دانمارک 3درصد است.
•نکته مهم دیگر در صادرات اقلام کشاورزی به کشورهای مطرح‌شده، بازاریابی و ایجاد نیاز است. درواقع بازاریابی محصولات کشاورزی در کشورهای مقصد مکملی برای صادرات در سال‌های آتی بوده که موفقیت آن را تضمین خواهد کرد.

2 واردات کشاورزی پاکستان:

واردات کل اقلام کشاورزی پاکستان 570 میلیون دلار بوده است. بیشترین واردات پاکستان مربوط به اقلام مالت (106 میلیون دلار)، خوراکی‌های آماده (76 میلیون دلار)، غذای حیوانات (71 میلیون دلار)، سبزیجات (36 میلیون دلار)، قند خام(38 میلیون دلار)، انواع دیگر قند (27 میلیون دلار)، میوه و آجیل (27 میلیون دلار)، تنباکو (21 میلیون دلار) و شکلات(18 میلیون دلار) است. سهم کشورهای صادرکننده محصولات مذکور به شرح زیر است:
•مالت: 32درصد هلند، 9درصد دانمارک، 10درصد سنگاپور، 8درصد هندوستان، 8درصد تایلند، 4درصد مالزی، 4درصد ایرلند، 3درصد سوئیس، کره‌جنوبی و عربستان 2درصد.
•خوراکی‌های آماده: تایلند 18درصد، هلند 16درصد، چین 7درصد، فرانسه 5درصد، سنگاپور 4درصد، مالزی 4درصد، مصر 6درصد، آمریکا 5درصد، آلمان و انگلیس هریک 3درصد.
•غذای حیوانات: چین 28درصد، مالزی 6درصد، ویتنام 4درصد، تایلند 5درصد، هلند 6درصد، فرانسه 6درصد، بلژیک 5درصد، فنلاند 3درصد.
•میوه و آجیل: تایلند 24درصد، فیلیپین 16درصد، چین 17درصد، مالزی 5درصد، آفریقای جنوبی 18درصد و استرالیا 3درصد.
•سبزیجات: 93درصد مالزی.
•قند خام: 84درصد هند، 5درصد مالزی و 5درصد امارات.
•انواع دیگر قند: چین 25درصد، آمریکا 20درصد، آلمان 18درصد، هلند 12درصد، ایتالیا 6درصد، فرانسه 4درصد و استرالیا 3درصد.
•تنباکو: برزیل 40درصد، بنگلادش 26درصد، بلژیک 20درصد و فیلیپین 5درصد.
•شکلات: سنگاپور 115درصد، ترکیه9درصد، امارات7درصد، چین 3درصد، مالزی 6درصد، استرالیا 23درصد، مصر 5درصد، هلند 7درصد، انگلیس 6درصد و ایتالیا 4درصد.

3  واردات کشاورزی ترکمنستان:

رقم کل واردات اقلام کشاورزی ترکمنستان 167 میلیارد دلار بوده است. بیشترین واردات ترکمنستان مربوط به اقلام قند (33 میلیون دلار)، تنباکو (30 میلیون دلار)، چای و قهوه (12 میلیون دلار)، غذای حیوانات (6 میلیون دلار)، الکل (11 میلیون دلار)، خوراکی(6 میلیون دلار)، شکلات (6 میلیون دلار)، کالاهای پخته‌شده (4 میلیون دلار) و شیر(3 میلیون دلار) است. سهم کشورهای صادرکننده محصولات مذکور به شرح زیر است:
•قند: 51درصد آذربایجان، 21درصد امارات، 15درصد روسیه و 10درصد هندوستان.
•تنباکو: 71درصد امارات، 15درصد آلمان و 11درصد ترکیه.
•چای و قهوه: 31درصد روسیه، 30درصد مالزی، 12درصد ترکیه، 12درصد قزاقستان و 7درصد هلند.
•غذای حیوانات: 77درصد ترکیه، 9درصد قزاقستان و 4درصد ازبکستان.
•الکل: 61درصد روسیه و 38درصد بلاروس.
•خوراکی: 27درصد آلمان، 18درصد روسیه، 13درصد اسلوونی، 11درصد ترکیه، 7درصد استرالیا و 6درصد لیتوانی.
•شکلات: 62درصد روسیه، 21درصد ترکیه، 5درصد قزاقستان و 5درصد هلند.
•شیر: 53درصد قزاقستان، 37درصد روسیه و 5درصد ترکیه.
•کالای پخته‌شده: 50درصد ترکیه، 33درصد روسیه، 6درصد قزاقستان و 4درصد ازبکستان.

4 واردات کشاورزی عراق:

رقم کل واردات اقلام کشاورزی عراق 4 میلیارد و 170 میلیون دلار بوده است. بیشترین واردات عراق مربوط به اقلام تنباکو (یک میلیارد و 28 میلیون دلار)، کالاهای پخته‌شده (403 میلیون دلار)، مالت (387 میلیون دلار)، قند (282 میلیون دلار)، سویا (217 میلیون دلار)، خوراکی آماده(206 میلیون دلار)، فرآورده‌های گوجه‌فرنگی (187 میلیون دلار) و شکلات (159 میلیون دلار) است. سهم کشورهای صادرکننده محصولات مذکور به شرح زیر است:
•تنباکو: 79درصد امارات، 12درصد ارمنستان و 5درصد ترکیه.
•کالای پخته‌شده: 81درصد ترکیه، 3درصد عربستان و 2درصد امارات.
•مالت: 29درصد ویتنام، 18درصد ایرلند، 15درصد فرانسه، 7درصد امارات، 6درصد هلند و 5درصد ترکیه.
•قند: 95درصد برزیل.
•سویا: 61درصد ترکیه و 37درصد آرژانتین.
•خوراکی آماده: 23درصد ترکیه، 15درصد امارات، 8درصد مجارستان، 6درصد لهستان، 7درصد آلمان و 5درصد هلند.
•فرآورده‌های گوجه‌فرنگی: 65درصد ترکیه و 30درصد امارات.
•شکلات: 66درصد ترکیه، 7درصد امارات، 6درصد روسیه و 4درصد آلمان.

5واردات کشاورزی ترکیه:

رقم کل واردات اقلام کشاورزی ترکیه 4 میلیارد و 620 میلیون دلار بوده است. بیشترین واردات ترکیه مربوط به اقلام سویا (457 میلیون دلار)، خوراکی آماده (394 میلیون دلار)، دخانیات (365 میلیون دلار)، گیاهان (275 میلیون دلار)، سبوس (269 میلیون دلار)، نشاسته(263 میلیون دلار)، دانه‌های کاکائو (236 میلیون دلار)، غذای حیوانات (200 میلیون دلار)، تنباکو فرآوری‌شده (191 میلیون دلار)، غذای حیوانات (174 میلیون دلار) و شکلات(145 میلیون دلار) است. سهم کشورهای صادرکننده محصولات مذکور به شرح زیر است:
•سویا: 75درصد آرژانتین، 10درصد اوکراین، 6درصد بولیوی و 5درصد برزیل.
•خوراکی آماده: 27درصد هلند، 15درصد آلمان، 8درصد ایتالیا، 6درصد انگلیس، 5درصد فرانسه و 5درصد آمریکا.
•دخانیات: 17درصد برزیل، 14درصد بلژیک، 14درصد آلمان، 13درصد موزامبیک و 6درصد هند.
•گیاهان: 36درصد روسیه، 29درصد اوکراین، 12درصد بلژیک، 5درصد رومانی، 5درصد هند و 5درصد مالزی.
•سبوس: 49درصد روسیه، 35درصد اوکراین و درصد5 ایتالیا.
•نشاسته: 52درصد آمریکا، 15درصد روسیه، 8درصد بلژیک، 5درصد رومانی و 4درصد مجارستان.
•دانه‌های کاکائو: 58درصد ساحل عاج، 26درصد غنا، 9درصد کامرون و 4درصد نیجریه.
•غذای حیوانات: 40درصد هلند، 13درصد آلمان، 12درصد روسیه، 8درصد انگلیس، 6درصد فرانسه و 4درصد بلژیک.
•تنباکو: 62درصد هلند، 21درصد آلمان، 12درصد روسیه، 8درصد انگلیس، 6درصد فرانسه و 4درصد بلژیک.
•غذای حیوانات: 18درصد فرانسه، 9درصد چین، 6درصد ایتالیا، 6درصد آلمان، 7درصد آمریکا و 6درصد هلند.
•شکلات: 30درصد آلمان، 11درصد هند، 10درصد بلژیک و 9درصد هلند و 8درصد ایتالیا.

6  واردات کشاورزی ارمنستان:

رقم کل واردات اقلام کشاورزی ارمنستان 430 میلیون دلار بوده است. بیشترین واردات ارمنستان مربوط به اقلام تنباکوی خام (90 میلیون دلار)، توتون و تنباکو (45 میلیون دلار)، شکلات (41 میلیون دلار)، نوشیدنی (36 میلیون دلار)، غذای حیوان (28 میلیون دلار)، کالای پخته‌شده (19 میلیون دلار)، قند (17 میلیون دلار) و خوراکی آماده (16 میلیون دلار) است. سهم کشورهای صادرکننده محصولات مذکور به شرح زیر است:
•تنباکوی خام: 25درصد هند، 19درصد برزیل، 18درصد زیمبابوه، 14درصد آرژانتین، 9درصد مولداوی، 6درصد بنگلادش و 5درصد آفریقای جنوبی.
•توتون و تنباکو: 61درصد اوکراین و 30درصد روسیه.
•شکلات: 65درصد روسیه، 30درصد اوکراین، 12درصد آلمان و 7درصد ایتالیا.
•نوشیدنی: 41درصد روسیه، 12درصد گرجستان، 6درصد اوکراین و 6درصد مولداوی.
•غذای حیوان: 36درصد ایتالیا، 19درصد روسیه، 16درصد آلمان، 7درصد لهستان و 6درصد گرجستان.
•کالای پخته‌شده: 66درصد روسیه، 15درصد اوکراین و 5درصد لهستان.
•قند: 62درصد برزیل، 22درصد روسیه و 14درصد اوکراین.
•خوراکی آماده: 48درصد روسیه، 6درصد ایتالیا، 5درصد آلمان و 5درصد فرانسه.

 سخن پایانی

علاوه‌بر کشورهای بررسی‌شده در این گزارش می‌توان به ظرفیت کشورهای حاشیه خلیج‌فارس (قطر، امارات، عمان، بحرین، کویت و عربستان) نیز به‌عنوان مقاصد اقلام کشاورزی توجه داشت. همچنین کشورهای روسیه، چین و هند به‌دلیل روابط بهتر با ایران طی سال‌های اخیر، فرصت‌های سه‌گانه واردات محصولات کشاورزی هستند.  میزان فرصت‌هایی که در حاشیه جنوبی خلیج‌فارس یا کشورهای بزرگی مانند چین و هند موجود است بر همگان آشکار است و به همین خاطر بازار برخی کشورهای کوچک‌تر همسایه در چشم تجار و دولتمردان ایرانی کوچک به نظر می‌رسد که باید این دیدگاه اصلاح شود. همچنین بررسی روندهای جهانی و توجه به پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد حرکت به‌سمت افزایش شدید تولید محصولات کشاورزی یک ضرورت است.  تا سال 2050، جمعیت جهان می‌تواند به 9/7میلیارد نفر افزایش یابد که در این صورت تقاضای غذا 50درصد افزایش خواهد یافت. در این شرایط برنامه‌ریزی برای تامین اقلام اساسی و صادرات به کشورهای دیگر می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی منجر شود. در همین راستا کشورهای پیش‌رونده اقتصاد کشاورزی درصدد تثبیت پایدار صادرات خود طی سال‌های آینده هستند. پرداختن به کلیاتی درباره واردات محصولات کشاورزی کشورهای همسایه تنها شروعی برای صادرات هدفمند ایران در سال‌های آتی است. ازهمین‌رو تمرکز و پژوهش عمیق درباره هرکدام از محصولات وارداتی به آنها و چگونگی ورود ایران به بازار این کشورها ضرورت‌های بعدی تحقق این هدف است. نتیجه این اقدام علاوه‌بر کاهش اثرات تحریم، استفاده بهینه از ظرفیت کشاورزی کشور خواهد بود.