متناقض یا مترقی؟

سیدمهدی موسوی تبار، روزنامه‌نگار: «...ما با فحشا مخالفیم. ما با تلویزیون مخالف نیستیم، ما با آن چیزی که در خدمت اجانب برای عقب نگه داشتن جوانان ما و از دست دادن نیروی انسانی ماست، با آن مخالف هستیم. ما کی مخالفت کردیم با تجدد؟ با مراتب تجدد؟» این صحبت‌های امام خمینی(ره) هنگام ورودش به ایران، تکلیف را برای مردم و هنرمندانی که نگران آینده حرفه‌ای خودشان و هنر بودند، روشن کرد. یکی از این هنرها موسیقی بود. هنری که به‌نظر می‌رسید بیشترین چالش را در دوران انقلاب اسلامی داشته باشد. برای موسیقی ایران پس از انقلاب، دو تاریخ مهم وجود دارد؛ اولی به 28 تیرماه 1358 برمی‌گردد و دومی به 19 شهریور 1367 تعلق دارد. دو برهه‌ای که تاثیرات زیادی داشت و هر دوی این زمان‌ها به صحبت‌ها و استفائات امام خمینی(ره) برمی‌گردد. البته پیش از این و در سال 1343 امام‌خمینی(ره) در تحریرالوسیله درباره موسیقی و غنا نوشته بودند: «غنا تنها نیکو ادا‌کردن صدا نیست، بلکه کشیدن صدا و ترجیع آن به کیفیتی است که طربناک بوده و با مجالس لهو و شادی و آلات لهو و لعب تناسب داشته باشد و از این جهت فرقی نمی‌کند که در کلام حقی مثل قرآن و دعا و مرثیه یا غیر آن مانند شعر یا نثر به‌کار گرفته شود. بلکه اگر در چیزی که اطاعت خدا با آن می‌شود استفاده گردد، عقابش بیشتر است.»

اما نکته مهم به سال اول جمهوری اسلامی برمی‌گردد، جایی که هنوز 6 ماه از عمر انقلاب نگذشته که امام در دیدار با کارکنان صداوسیمایی که سرپرستش صادق قطب‌زاده است، صراحتا می‌فرماید: «اگر شما به اسلام و به کشور علاقه دارید... این دستگاه را اصلاحش کنید؛ یعنی غربی نباشید... که حتما باید بین این خبر و آن خبر موسیقی باشد، این غربزدگی است. یک طرح دیگری درست کنید. اخبار را زیادترش کنید. یک کارهایی کنید تا موسیقی را ترکش کنید. شما خیال نکنید موسیقی یک چیزی است برای یک مملکت مترقی. موسیقی خراب می‌کند دماغ بچه‌های ما را. مغز بچه‌های ما را فاسد می‌کند. دائما تو گوش یک جوان موسیقی باشد این دیگر به‌کار نمی‌رسد. این دیگر نمی‌تواند فکر جدی کند.» توصیه‌ها و تذکرات امام(ره) منجر به کاهش موسیقی و افزایش برنامه‌های آموزنده بود. البته داستان صحبت‌های امام خمینی(ره) درباره موسیقی به همینجا ختم نمی‌شود. ایشان در ادامه به صحبت‌های سرپرست وقت سازمان هم واکنش نشان می‌دهند و می‌فرمایند: «اینکه می‌گویند چنان‌چه موسیقی در رادیو نباشد مردم می‌روند موسیقی را از جای دیگر می‌گیرند، بگذار از جای دیگر بگیرند. شما عجالتا آلوده نباشید. آنها هم کم‌کم به این‌جا برمی‌گردند. حال اگر از جای دیگر موسیقی بگیرند، ما باید به آنها موسیقی بدهیم؟ ما باید خیانت کنیم؟ این موسیقی را به‌کلی حذفش کنید. عوض این یک چیزی بگذارید که آموزنده باشد. کم‌کم مردم را و جوان‌های مردم را عادت به آموزندگی بدهید. از آن عادت خبیثی که داشتند، برگردانید.» این صحبت‌های امام بین اهالی موسیقی واکنش‌های عمدتا منفی را ایجاد می‌کند و بسیاری تصورشان این است که قرار است موسیقی در کشور تعطیل شود.

 اما شاید ذکر دو خاطره بتواند به شناخت نگاه امام(ره) در آن زمان کمک کند. صادق طباطبایی یکی از فعالان ابتدای انقلاب در گفت‌وگو با «موسیقی ایرانیان» درباره نگاه حضرت امام(ره) به موسیقی می‌گوید: «اتفاقا در یکی از‌‌ همان روز‌ها شادروان مرتضی حنانه به دفتر کار من در نخست‌وزیری آمد و یک کاست از کارهای بدون کلام خود را برایم هدیه آورد. چند روز بعد آن کاست را نزد امام بردم و از ایشان خواستم آن را گوش دهند. ایشان بعد از شنیدن آن چند قطعه گفتند، این آثار اشکال شرعی ندارد. بعد‌ها که درمورد انواع موسیقی نظیر قطعه‌ای که در رثای شهید مطهری اجرا شده بود و حتی درمورد موسیقی حماسی و مشوق روحیه سلحشوری و نیز موسیقی عرفانی از ایشان سوال شد؛ آن نظر معروف خود را اعلام کردند...»

خاطره دیگر به حاج احمدآقای خمینی مربوط می‌شود. ایشان تعریف کرده است که: «آقا [امام] اصلا موسیقی قبل و بعد از انقلاب را دو چیز می‌دانند. یک روزی مقام‌معظم‌رهبری، آقای هاشمی، آقای موسوی اردبیلی و آقای موسوی (نخست‌وزیر) و من جلسه داشتیم که امام(ره) وارد شدند. تلویزیون یکی از آهنگ‌های شجریان را گذاشته بود. امام آمدند و نشستند. آقای هاشمی به امام(ره) گفتند: «آقا؛ شما که قبلا موسیقی را حرام می‌دانستید چرا الان حرام نمی‌دانید؟ امام گفتند: من الان هم همین موسیقی را اگر از رادیوی عربستان پخش شود، حرام می‌دانم. من خبر رادیوی شاه را هم حرام می‌دانستم موسیقی‌اش که جای خود دارد. اما همین موسیقی از نظام اسلامی پخش می‌شود و حلال است.» و از این دو خاطره می‌توان نگاه امام به موسیقی در سال‌های ابتدایی انقلاب را بهتر درک کرد. شاید تلاش برخی از مدیران و همچنین صبر و درک تعداد زیادی از خوانندگان و آهنگسازان اصیل باعث شد که موسیقی در دهه‌های شصت و هفتاد رشد کند و حتی در دفاع مقدس به کمک سربازان کشور بشتابد.

اوایل انقلاب البته قطعات دیگری ساخته شدند که مورد توجه امام خمینی(ره) قرار گرفتند و در تلطیف نظرات ایشان نسبت به موسیقی موثر بودند. یکی از این قطعات «ای شهید مجاهد مطهر» با صدای محمد گلریز بود. مهرداد کاظمی از خوانندگان فعال در دهه شصت گفته است این سرود باعث واکنش امام ‌خمینی(ره) درباره موسیقی شد. او مدعی شده که تایید امام(ره) از این موسیقی عامل باز‌شدن راه موسیقی بعد از انقلاب بوده و بنا به گفته وی اصلا با اجرای این سرود نگاه‌ها به‌ موسیقی تغییر کرد. کاظمی برای اثبات حرفش این خاطره را نقل می‌کند: «حاج‌سیداحمد خمینی خودش به بنده گفت که وقتی امام این کار را گوش کردند، بسیار لذت بردند و گفتند باید در این فرم، موسیقی‌های خوبی ساخته شود. در همین گفت‌وگوها در دوجا دیدم که امام(ره) حمایت بسیار زیادی از موسیقی کردند. یکی در زمان انتشار دو آهنگ «مطهری» و «الله‌اکبر، خمینی رهبر» بود و دیگری به بعدها مربوط می‌شود که من آهنگ «ای ساربان» را خواندم. وقتی آهنگ «ای ساربان» را خواندم، خود سیداحمد خمینی عین این جمله را به من گفت که بابا روزی دوبار با این آهنگ شما اشک می‌ریزد و گریه می‌کند. امام بعد از این قطعه بود که فتوا دادند و گفتند موسیقی در این فرم حلال است.»

فارغ از صحت این خاطره اما مساله اصلی این است که بسیاری از مصادیق مطلوب موسیقی در دهه شصت، راه را برای فعالیت موسیقی فاخر و اصیل باز کرد و نگاه و حمایت امام(ره) در باز شدن این مسیر غیرقابل کتمان است. ظاهرا در این مقطع با مراجعه به ‌استفتائات امام‌خمینی(ره)، فتوای ایشان درباب موسیقی این‌گونه تعدیل شد: «موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد.» موسیقی در دوران دفاع مقدس نقش بسزایی داشت و بسیاری از این قطعات و به شهادت اعضای بیت امام توسط ایشان شنیده شده‌اند.

اوج تغییر نگاه به موسیقی در سال 67 اتفاق می‌افتد. زمانی که در نوزدهم شهریور آن سال، امام در فتوایی و در پاسخ به سوالی درباره «خرید و فروش آلات لهو و لعب جهت استفاده‌های مشروع»، تصریح می‌فرمایند: «خرید و فروش آلات مشترکه به قصد منافع محل‍ّله آن اشکال ندارد.» و نیز ادامه می‌دهند که: «شنیدن و نواختن موسیقی مطرب، حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد و خرید و فروش آلات مختص به لهو جایز نیست و در آلات مشترکه اشکال ندارد.» این فتوا در کنار فتوای ایشان درباره شطرنج سر و صدای زیادی به پا می‌کند و البته راه را برای اهالی موسیقی هموارتر می‌کند. فتوایی که واکنش‌های متفاوتی را حتی بین متدینین برانگیخت. از آن سال تاکنون بیش از سه دهه گذشته و متاسفانه موسیقی‌های ناهنجار و بی‌کیفیتی هم تولید شده است، اما باید به این توجه کنیم اگر موسیقی خوبی این روزها می‌شنویم و حالمان بهتر می‌شود، ریشه در همان تغییرات و نظرات دارد؛ نظراتی که هنوز هم مخالفانی دارد. آیت‌الله خامنه‌ای درباره تغییر دیدگاه‌های امام خمینی(ره) می‌فرماید: «حضرت امام نظرشان این است که، زمان و مکان در استنباط، اثر می‌گذارد. یعنی موضوع را عوض می‌کند گرچه انسان فکر می‌کند موضوع ظاهرا همان است، ولی موضوع تغییریافته و درنتیجه حکمش تغییر می‌یابد. پس آنچه آن روز [در حکومت طاغوت] غنا و حرام بوده، امروز غنا و حرام نیست» و شاید درک این موضوع برای بسیاری از اهل هنر و حتی متشرعین سخت و غیرقابل هضم بوده و است.

به هر حال نمی‌توان نقش امام خمینی(ره) را در هموار کردن مسیر موسیقی و نجات این هنر از افتادن در چاه افراط و تفریط منکر شد. یکی از زیباترین قطعاتی که اتفاقا پس از رحلت ایشان تولید و پخش شد، قطعه «دریغا ‌ای دریغا»ی محمد گلریز بود که طبق گفته وی، توسط بسیاری از مسئولان وقت جمهوری اسلامی در زمان ارتحال حضرت امام(ره) شنیده و پسنیده شده بود و نمادی از موسیقی مطلوب آن زمان بود.

برخی از کارشناسان مذهبی نظرات حضرت امام(ره) درباره موسیقی را متناقض و بسیاری دیگر آن را مترقی و پیش‌رو می‌دانند و البته تعداد گروه دوم بیشتر است. آنهایی که شناخت عمیق‌تری از افکار امام دارند می‌دانند که ایشان در فتواها و نظراتشان، به آینده توجه داشتند و به‌خاطر خوشایند فرد یا گروهی حرف یا نظری را ابراز نمی‌کردند.