مریم عاقلی، روزنامه‌نگار: سال گذشته و در ایام 14خرداد، رهبر معظم انقلاب در سخنرانی سالانه به‌مناسبت سالگرد ارتحال امام، حضرت روح‌الله را به‌عنوان «امام تحول» توصیف کردند و به بررسی چرایی وجود چنین روحیه‌ای در امام و تاثیرات آن بر جامعه پرداختند. رهبری «تحول‌خواهی، تحول‌انگیزی و تحول‌آفرینی» را از مهم‌ترین خصوصیات امام دانستند و تاکید داشتند که ایشان از دوران مبارزات تا پایان حیات مبارک‌شان در میدان عمل در نقش یک فرمانده بی‌نظیر، روند تحول‌خواهی را رهبری می‌کردند. برای بررسی فرازهای زندگی امام و تاثیرات روحیه تحول‌خواهی و چنین گفتمانی در مکتب فکری امام‌‌خمینی(ره) به‌سراغ مهدی فضائلی، معاون دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب رفتیم که او در گفت‌وگو با «فرهیختگان» مهم‌ترین سرفصل‌های تحول‌خواهی در امام و نتایج آن را مورد بررسی قرار داد. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه از نظر می‌گذرانید.

با توجه به اینکه رهبر معظم انقلاب سال گذشته، حضرت امام را به‌عنوان «امام تحول» نامیدند، به‌نظر شما این عنوان متناظر با کدام اقدامات، رفتارها و تصمیمات امام‌خمینی(ره) در دوره‌های مختلف حیات ایشان بوده است؟

رهبر انقلاب سال گذشته در سالگرد ارتحال حضرت امام(ره) در بررسی مهم‌ترین ویژگی‌ها و ابعاد شخصیتی امام(ره) به بحث تحول‌خواهی و تحول‌آفرینی پرداختند که این دو مقوله جدا از یکدیگر است. به این معنا که ممکن است فردی شخصا تحول‌خواه باشد و بتواند خود را در مسیر تحول قرار دهد اما اینکه بتواند دیگران را متحول کند و ملت و حتی فراتر از ملت ایران، مردم کشورهای دیگر را نیز متحول کند، نشان‌دهنده توان بالایی است.

 جایگاه و ظرفیت تحول آفرینی امام همچون انبیاء الهی است

این موضوع نشان می‌دهد این شخصیت فردی است که به یک منبع الهی برای ایجاد تحول وصل شده است؛ درواقع حضرت امام(ره) چنین جایگاه و ظرفیت و توانی یافته بودند که همان ظرفیت و توانی است که انبیای الهی داشتند و این امر به‌دلیل اتصال به منبع قدرت الهی سبب می‌شود بتوانند ظرفیت ایجاد تحول در دیگران را نیز به‌وجود آورند و از این امر برخوردار شدند.

 ایجاد تحرک و مطالبه‌گری در مردم منجر به تغییر نظام ستمشاهی شد

 اینکه تحول‌آفرینی حضرت امام(ره) چه مصادیقی دارد در فرمایش سال گذشته رهبر انقلاب نیز دیده می‌شود؛ ازجمله ایجاد تحول در روحیه مردم ایران برای خروج از حالت خمودی و بی‌تحرکی، البته مردم ایران نیز با حضرت امام(ره) همراه شدند و از آن خمودی خارج شدند اما این حضرت امام بود که تحرک و مطالبه‌گری را در مردم ایجاد کردند و نتیجه آن تغییر نظام ستمشاهی بود.
نکته دیگر ارتقای مطالبات مردم است که یکی دیگر از تحولاتی بود که حضرت امام(ره) ایجاد کرد. یعنی نه‌تنها مردم را از حالت خمودی خارج و آنها را مطالبه‌گر کرد بلکه سطح مطالبات مردم را نیز بالا بردند و از حد معمولی که آن زمان وجود داشت، ارتقا دادند.

 تا پیش از امام، حتی شاه هم به دینداری تظاهر می‌کرد

در قرن بیستم، امام توانستند در نوع نگاه به دین و اهمیت سیاسی آن نیز تحولی عمیق ایجاد کنند. اشاره به دین در آن دوران به‌ویژه در حکومتداری، چیزی شبیه به خرافه بود اما امام بی‌توجه به تفسیر جهان ایده خود را پیش برد.

بله، نگاه به دین یکی دیگر از موارد و تحولاتی بود که حضرت امام(ره) ایجاد کردند. قبل از انقلاب به‌دلیل تحرک گروه‌های مارکسیستی و چپ نگاه به دین در کسانی که روحیه انقلابی داشتند و به‌خصوص نسل جوان و دانشجویان، یک نگاه برگرفته از اندیشه‌های مارکسیستی و نگاه مخدری بود و دین را افیون جامعه می‌دانستند و در جامعه ایرانی هم نوع تعریفی که از دین می‌شد در آن اتفاق ویژه‌ای رخ نمی‌داد؛ تا جایی که شاه هم به دینداری تظاهر می‌کرد اما حضرت امام(ره) نگاه به دین را تغییر دادند و دین را در متن جامعه آوردند و زمینه‌ای فراهم کردند تا نظام دینی شکل گیرد.

امام به‌واسطه اعتماد به جوانان صحنه‌های باشکوهی خلق کردند

بحث دیگر نگاه امام(ره) به جوانان و تحولی بود که در این زمینه ایجاد شد، حضرت امام(ره) در انقلاب و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نگاه ویژه و اعتماد بالایی به جوانان داشتند و نتیجه تحولی که در این زمینه به‌وجود آمد این بود که هم در دوران انقلاب، جوانان و نوجوانان نقش‌آفرینی داشتند و هم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نهادهایی همچون جهاد سازندگی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و بسیج شکل گرفتند. درواقع شکل‌دهندگان و سازمان‌دهندگان اصلی این نهادها جوانان بودند و ما نتیجه حضور جوانان را در یک صحنه شگفتی‌ساز همچون دفاع مقدس می‌بینیم که فرماندهان دوران دفاع مقدس ما و بسیاری از شهدا رده سنی‌شان کم و عموما جوان بودند. بنابراین این کاری بود که حضرت امام(ره) کردند و ظرفیت جوانان را به آنها نشان داده و آنها را به خودباوری رساندند و در عین حال صحنه‌های باشکوهی خلق کردند.

روحیه مبارزه و براندازی رژیم پهلوی در مردم چگونه توسط امام در ملت ایران ایجاد شد؟

یکی دیگر از کارهایی که حضرت امام(ره) کردند و تحولاتی که ایشان به‌وجود آوردند این بود که مردم را شجاع کردند، یعنی مردمی که در آن زمان از یک پلیس معمولی ترس و خوف داشتند، حضرت امام(ره) آن‌قدر به لحاظ روحی این ملت را قوی کرد که ملت شجاعی شدند تا جایی که نظام ستمشاهی را ساقط کردند و بعد هم این شجاعت صحنه‌های دیگری را خلق کرد که همچنان ادامه دارد.

 امام در روحیه مردم از دنیاطلبی به ایثار و شهادت هم تحول ایجاد کرد

موضوع دیگر بحث ارتقا و تحول از دنیاطلبی به ایثار و شهادت بود چراکه مفهوم شهادت و ایثارگری چیزی نبود که در جامعه ما قبل از انقلاب موضوعیت داشته باشد. اساسا مردم با این مفاهیم در حد نگاه تاریخی به شهادت حضرت اباعبدالله(ع) نگاه می‌کردند اما اینکه خود صاحب چنین روحیه‌ای شوند و با این روحیه اتفاقات مهمی را رقم بزنند کاری بود که حضرت امام(ره) کردند و این تحول روحی را در مردم ایجاد کردند.

 تحول دیگر بحث خودباوری بود که در مردم ایران ایجاد شد. مردمی که به آنها القا شد که مردم حقیر و کوچکی هستند که نمی‌توانند کاری انجام دهند، حضرت امام(ره) آن را از بین برد و مردم را به خودباوری و اعتمادبه‌نفس بالایی رساند که با شعار ما می‌توانیم نتیجه آن پیروزی انقلاب و پیروزی در دفاع‌مقدس و ایستادگی درمقابل دشمن شد.

خودباوری امروز ملت ایران مرهون اقدام تحول‌ساز و تحول‌آفرین امام است

در این دو دهه اخیر نتیجه این خودباوری را در پیشرفت‌های علمی کشور می‌بینید، در ظرفیت‌های مختلفی که در کشور ایجادشده و حس اعتمادبه‌نفس و ما می‌توانیم است که شاهد هستید چه بروز و ظهورهایی داشته است. اینها بخشی از آن اقدام تحول‌ساز و تحول‌آفرینی است که حضرت امام(ره) داشتند و نشان دادند.

درخصوص بحث نهادسازی مانند پیشنهاد تاسیس نهادهایی همچون مجمع تشخیص یا حذف ملاک مرجعیت از ولایت‌فقیه که حضرت امام(ره) انجام دادند، ارزیابی شما چیست؟ ارتباط این امر با روحیه تحول‌خواهی ایشان چه بود؟

حضرت امام(ره) چون اراده کردند، تحول بسیار بزرگی را نیز انجام دادند و انقلاب را ساماندهی و راهبری کردند تا این اتفاق رقم خورد و در 22بهمن سال57 ثمره این حرکت حضرت امام(ره) خود را در ساقط‌شدن نظام ستمشاهی نشان داد.

حرکت تحولی بعدی حضرت امام(ره) ایجاد نظام اسلامی بود؛ اینکه این نظام به ارکان و اقتضائاتی نیاز دارد طبیعی بود؛ لذا بحث قانون اساسی، رفراندوم نظام جمهوری اسلامی مطرح شد؛ ازسوی دیگر بحث بها دادن به مردم از ابتدا در اولویت بود کمااینکه انقلاب اسلامی روی دوش مردم شکل گرفت و با حضور مردم و مشارکت مردم نیز به ثمر نشست؛ بعد از آن هم این حضور و مشارکت در نظام اسلامی ما نهادینه شد لذا شاهد هستیم بلافاصله بعد از مدت کوتاهی حضرت امام(ره) دستور می‌دهند رفراندوم جمهوری اسلامی برگزار شود که این امر برای انتخاب نوع نظام بود.

 اتکا به آرای مردم و پیش‌بینی نهاد انتخابات در قانون اساسی از تصمیمات تحول‌خواهانه امام بود

 در فاصله کوتاهی حضرت امام(ره) بحث قانون اساسی را دنبال می‌کنند تا شکل بگیرد و این تحول در انقلاب دیگری سابقه نداشته که به این سرعت بخواهند آرای عمومی داشته باشند؛ حتی در سایر انقلاب‌ها کسانی که به‌عنوان رهبران انقلاب، انقلاب کرده بودند خود را محق می‌دانستند هرطور می‌خواهند تصمیم بگیرند. اما حضرت امام(ره) همه این مراحل را با اتکا به آرای مردم پیش بردند و بحث انتخابات را در قانون اساسی پیش‌بینی کردند که تصمیمات مهمی چون ریاست‌جمهوری، مجلس شورای اسلامی و انتخاب رهبری با مراجعه به آرای عمومی باشد و این یک اتفاق فوق‌العاده مهمی بود که تا امروز نیز ادامه یافته و ادامه خواهد یافت.

علی‌رغم فضاسازی‌هایی که دشمنان جمهوریت با ادعای جمهوری‌خواهی و نگاه به مردم و مشارکت مردم می‌کنند و عده‌ای خود را در جایگاه مدعی جمهوریت می‌دانند درحالی که سابقه آنها پر از مخالفت با آرای جمهور است، این اتکا به رای مردم ادامه دارد.

 جمهوریت و مشارکت مردم توسط امام در انقلاب پایه‌گذاری شد و جزء ماهیت نظام اسلامی است

اگر بپذیریم همین افراد مسببان اصلی دلسردشدن مردم از مشارکت هستند اما امروز طلبکار شده و مدعی جمهوریت هستند؛ به هر حال حضرت امام(ره) بحث جمهوریت، جایگاه و مشارکت مردم را در انقلاب پایه‌گذاری کردند که جزء ماهیت نظام اسلامی است و ازسوی دیگر باید توجه داشت که بحث مردم و نقش آنها عاریه‌ای نیست.

 پذیرش قطعنامه598 برای جلوگیری از ایجاد مانع در مسیر نظام اسلامی

در مسیری که حضرت امام(ره) دنبال می‌کردند هر جایی که نظام اسلامی احساس می‌کردند ممکن است به‌دلیل برخی از نگاه‌های محدود و بسته اداره این نظام دچار مشکل شود، بن‌بست‌شکنی می‌کردند. همچنین در هر جایی که احساس می‌کردند نظام اسلامی با یک مانعی برخورد کرده یا ممکن است برخورد کند که حرکت روبه‌جلو این انقلاب و نظام را سد کند حضرت امام(ره) آن موانع را برمی‌داشتند که در مقطعی بحث قطعنامه598 و سپس بحث بازنگری در قانون اساسی مطرح شد.

 روحیه تحول‌خواهی امام مبتنی‌بر استقرار و ادامه نظام اسلامی بود

حضرت امام(ره) همچنین در برخی موارد و موادی از قانون اساسی قبلی که به‌نظر می‌رسید می‌تواند مانع ادامه مسیر انقلاب شود، دستور بازنگری دادند و درحقیقت این روحیه تحول‌خواهی مبتنی‌بر استقرار و ادامه نظام اسلامی بود.

به‌نظر شما مبنا و ریشه این تفکر تحول‌خواه چه بود؟

مبنای این تفکر مهم بود و به‌نظر بنده تحول‌خواهی حضرت امام(ره) ریشه در اندیشه اسلامی و تفکر اسلامی و روحیه انقلابی حضرت امام(ره) داشت؛ درحالی که کسانی که امروز ادعای تحول می‌کنند، با مبانی و آرمان‌های انقلاب و تفکر دینی فاصله دارند و اساسا با نوع تحولی که حضرت امام(ره) مدنظر داشتند کاملا مغایر و 180درجه با آن متفاوت و مسیر جدایی است.

برخی امروز هم تحول‌خواهی رهبر انقلاب را برنمی‌تابند

طبیعی است این مسیر تحولی حضرت امام(ره) را حضرت‌آقا نیز پس از ارتحال حضرت امام(ره) درطول 32سال بعد از رحلت امام(ره) با قوت ادامه دادند و همان‌طور که عده‌ای آن زمان افکار حضرت امام(ره) را برنمی‌تابیدند، این فاصله‌ها امروز بیشتر خود را نشان داده و امروز هم کسانی هستند که این مسیر تحول و ادامه آن را برنمی‌تابند و درمقابل آن مقاومت می‌کنند.